محورهای سخنرانی در ماه مبارک رمضان
نویسنده : محمدحسن نبوی
ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن، ماه برکات واسعه الهی، و ماهی است که شب قدر در آن قرار گرفته است. این ماه مهمترین زمان برای تبلیغ معارف دینی است و مبلغان گرامی میتوانند با الهام از آیات قرآن و روایات و ادعیه معصومین علیهم السلام، جهت هدایت انسانها برنامهریزی تبلیغی داشته باشند.
ما در این نوشتار میکوشیم که براساس آیات و روایات معصومین علیهم السلام محورهایی را جهت تبلیغات مبلغان عزیز بیان کنیم.
1. اهمیت ماه رمضان
یکی از مباحث مهمّی که مناسب است مبلغین معارف دینی در ماه مبارک رمضان بدان بپردازند، بیان اهمیّت این ماه است.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در روز آخر ماه شعبان سخنرانی فرموده و با بیان اهمیّت ماه مبارک رمضان، مردم را برای ورود به این ماه آماده میسازند. ایشان میفرمایند:
«اَیُّهَا النّاسُ اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَیْکُمْ شَهْرُ اللهِ بِالْبَرَکَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللهِ اَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ اَیَّامُهُ اَفْضَلُ الْاَیَّامِ وَ لَیالیهِ اَفْضَلُ اللَّیالی وَ ساعاتُهُ اَفْضَلُ السّاعاتِ. هُوَ شَهْرٌ دُعیتُمْ فیهِ اِلَی ضِیَافَةِ اللهِ وَ جُعِلْتُمْ فیهِ مِنْ اَهْلِ کَرامَةِ اللهِ، اَنْفاسُکُمْ فیهِ تَسْبیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فیهِ عِبادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فیهِ مَقْبُولٌ؛[1] ای مردم! همانا ماهِ خدا به سویتان آمد، با برکت و رحمت و بخشش. ماهی که نزد خدا با فضیلتترین ماهها است، روزهایش برترین روزها و شبهایش بهترین شبها و ساعاتش با فضیلتترین ساعات است. این ماهی است که در آن به میهمانی خداوند خوانده شدهاید و اهل کرامت الهی قرار داده شدید. نفسهایتان در آن تسبیح [خداوند] به حساب میآید و خواب شما در آن عبادت است و اعمال شما در آن پذیرفته میشود.»
پیامبر صلی الله علیه و آله در فرازی دیگر فرمودند:
«... اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَبْوابَ الْجَنانِ فی هذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْئَلُوا رَبَّکُمْ اَنْ لایُغَلِّقَها عَنْکُمْ وَ اَبْوابَ النّیرانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْئَلُوا رَبَّکُمْ اَنْ لایُفَتِّحَها عَلیْکُمْ وَالشَّیاطینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْئَلُوا رَبَّکُمْ اَنْ لایُسَلِّطَها عَلیْکُمْ؛[2]
ای مردم! همانا درهای بهشت در این ماه باز شده است؛ پس از خدایتان بخواهید که بر شما نبندد و درهای جهنّم بسته شده است؛ پس از خدایتان بخواهید بر شما باز نکند و شیطانها در بندند؛ پس از خدایتان بخواهید که آنها را بر شما مسلط نسازد.»
2. جایگاه روزه
در ماه مبارک رمضان، یکی از واجبات روزه گرفتن است. بیان اجر و پاداش روزه در این ماه، زمینه اهتمام به این واجب الهی را فراهم میسازد.
«عَنْ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله اَنَّهُ قالَ: یَقُولُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ: اَلصَّوْمُ لی وَ اَنَا اُجْزِی (اُجْزَی) بِهِ؛[3] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند عزیز و جلیل میفرماید: روزه از آن من است و من بدان جزا میدهم (یا من جزای او هستم).»
همچنین رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «منْ مَنَعَهُ الصَّوْمُ مِنْ طَعامٍ یَشْتَهیهِ کانَ حَقّاً عَلَی اللهِ أَنْ یُطْعِمَهُ مِنْ طَعامِ الْجَنَّةِ وَ یُسْقِیَهُ مِنْ شَرابِها؛[4] کسی که روزه او را از غذای مورد علاقهاش باز دارد، بر خداوند حق است که از غذای بهشت به او بخوراند و از نوشیدنیهای بهشت سیرابش کند.»
همچنین لازم است که عواقب روزه خواری و عذابهای اخروی آن بیان شود. ما از باب نمونه یک روایت را بیان میکنیم. امام صادق علیه السلام فرمودند: «مَنْ اَفْطَرَ یَوْماً مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ خَرَجَ رُوحُ الْایمانِ مِنْهُ؛[5] کسی که یک روز از ماه رمضان را بخورد، روح ایمان از او خارج میشود.»
3. پرورش تقوی
از مسائل مهم در ماه مبارک رمضان ـ که باید مبلغان بدان توجه داشته باشند ـ پرورش روحیه تقوی و پرهیزگاری در مسلمانان است.
بیان موضوعاتی در زمینه گناه شناسی، راههای تقویت تقوی و روحیه پرهیز از گناه، عواقب گناه در دنیا و عذابهای اخروی گناه، میتواند بسیار مؤثر بوده، زمینه رشد و هدایت مردم را فراهم سازد.
حالت روزهداری یکی از بهترین موقعیتها برای تقویت روحیه پرهیز از گناه میباشد.
قرآن مجید میفرماید: Cیا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَB؛[6] «ای مؤمنان! روزه بر شما واجب شد، همان گونه که بر پیشینیان شما واجب شده بود؛ شاید پرهیزگار شوید.»
در این آیه فلسفه تشریع روزه، تقوی قلمداد شده است.
در پایان خطبه شعبانیه، امیرالمؤمنین علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله سؤال میکند:
بهترین اعمال در این ماه چیست؟ آن حضرت میفرماید:
«یا اَبَا الْحَسَن اَفْضَلُ الْاَعْمالِ فی هذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحارِمِ اللهِ؛[7] بهترین کارها در این ماه، پرهیز از گناهان است.»
همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله در توصیههای خویش برای ماه رمضان میفرمایند: «وَاحْفَظُوا اَلْسِنَتَکُمْ وَ غَضُّوا عَمّا لایَحِلُّ النَّظَرُ اِلَیْهِ اَبْصارَکُمْ وَ عَمّا لایَحِلُّ الْاِسْتِماعُ اِلیْهِ اَسْماعَکُمْ؛[8] زبانتان را حفظ کنید و چشمانتان را از آنچه نگاه بدان حرام است فرو بندید و گوشهایتان را از آنچه شنیدن آن حلال نیست، ببندید.»
4. توبه
در ماه مبارک رمضان زمینه توبه فراهم است و مبلغان با انذار مردم و امیدوار ساختن آنان به فضل و رحمت واسعه الهی، میتوانند آنها را به بازگشت و توبه فرا خوانند، از این رو بهتر است مباحثی پیرامون توبه و شرائط توبه و استغفار مطرح و انسانها را به بازگشت به خداوند فرا خوانند.
طرح این مباحث به ویژه در شبهای قدر از جایگاه خاصّی برخوردار است.
پیامبر صلی الله علیه و آله میفرمایند: «... فَاِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْران اللهِ فی هذَا الشَّهْرِ الْعَظیمِ؛[9] همانا شقی کسی است که از بخشش خداوند در این ماه با عظمت محروم شود.»
و در بخش دیگری از سخنان خود میفرمایند:
«اِنَّ اَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِاَعْمالِکُمْ فَفکُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ وَ ظُهُورَکُمْ ثَقیلَةٌ مِنْ اَوْزارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْها بِطُولِ سُجُودِکُمْ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللهَ اَقْسَمَ بِعِزَّتِهِ اَنْ لایُعَذِّبَ الْمُصَلّینَ وَ السّاجِدینَ وَاَنْ لایُرَوِّعَهُمْ بِالنّارِ یَوْمَ یَقُومُ النّاسُ لِرَبِّ الْعالَمینَ؛[10] جانهای شما در گرو اعمالتان است، پس آنها را با استغفارتان آزاد کنید، و پشتهای شما از گناهانتان سنگین است، پس با سجدههای طولانی از سنگینی آن بکاهید، و بدانید که خداوند به عزت خود قسم یاد کرده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نکند و در روزی که انسانها در برابر خداوند برانگیخته میشوند، آنها را با آتش نترساند.»
5 . روزه قلب
از آنجا که ماه رمضان بهترین زمان رشد و سیر معنوی انسان است، روزه داران میتوانند علاوه بر خودداری از خوردن و آشامیدن و کنترل اعضاء و جوارح، به کنترل قلب پرداخته و ضمن پاک سازی درون از کینه، حسد و بدخواهی دیگران، قلب خود را از افکار پلید و گناه آلود پاک کرده و متوجه خداوند گردانند. مبلغ میتواند با استفاده از روایات، مخاطبان خود را در پاکسازی قلب و درون کمک نماید.
امیرالمؤمنین علی علیه السلام میفرماید: «صَوْمُ الْقَلْبِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ اللِّسانِ وَصَوْمُ اللِّسانِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ؛[11] روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شکم است.»
6. اهتمام به قرآن
ماه رمضان بهار قرآن است. امام صادق علیه السلام فرمودند: «لِکُلِّ شَیْءٍ رَبیعٌ وَ رَبیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضان؛[12] هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»
همچنین امام رضا علیه السلام فرمودند: «... مَنْ قَرَأَ فی شَهْرِ رَمَضانَ آیَةً مِنْ کِتابِ اللهِ کانَ کَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ؛[13] هر کس آیهای از قرآن را در ماه رمضان بخواند، مانند کسی است که یک ختم قرآن در غیر از ماه رمضان خوانده است.»
مبلّغین گرامی میتوانند:
الف. با بیان ثواب و اجر قرائت قرآن، مردم را به تلاوت کلام الله مجید ترغیب کنند.
ب. برنامه قرائت قرآن را در مسجد و مجموعههای دیگر برای آقایان و بانوان راهاندازی کنند.
ج. جلسات تفسیر قرآن برگزار کنند.
د. آموزش روخوانی قرآن برای سطوح مختلف سنّی داشته باشند.
و البته در برگزاری جلسات قرائت و آموزش قرآن میتوانند از نیروهای فرهنگی و علاقهمند استفاده کنند.
7. ماه رمضان، اوج پرستش
همه کارهای نیکو دارای اجر و پاداش است، لیکن همه نیکیها و عبادتها در ماه رمضان از اجر و پاداش ویژه و بسیار گستردهتر از ماههای دیگر برخوردار است.
مبلّغ میتواند با ترغیب مؤمنین به مستحبات و بیان اجر و پاداش اخروی و آثار و برکات دنیوی آن، مردم را با انجام مستحبات آشنا سازد.
پیامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: «مَنْ تَطَوَعَّ فیهِ بِصَلاةٍ کَتَبَ اللهُ لَهُ بَرائَةً مِنَ النّارِ وَ مَنْ اَدّی فیهِ فَرْضاً کانَ لَهُ ثَوابُ مَنْ اَدّی سَبْعینَ فَریضَةً فیما سِواهُ مِنَ الشُّهُورِ وَ مَنْ اَکْثَرَ الصَّلاةَ عَلَیَّ ثَقَلَ اللهُ میزانَهُ یَوْمَ تَخِفُّ الْمَوازینُ؛[14] کسی که نماز مستحبی در ماه رمضان بخواند، خداوند آزادی از آتش جهنّم را برای او مقرر میسازد و کسی که عمل واجبی را در آن انجام دهد، ثواب انجام هفتاد واجب در ماههای دیگر را خواهد داشت و کسی که زیاد بر من صلوات فرستد، خداوند میزان او را سنگین میکند در روزی که میزانها سبک است.»
چند تذکر:
الف. بهتر است در مجالس پس از توصیه به انجام عملی مستحب، فرصتی ایجاد شود تا مردم آن عمل را انجام داده، لذّت پرستش را احساس کنند.
ب. مناسب است به مردم توصیه شود که از جملة واجبات، خمس میباشد و اگر در ماه رمضان انجام شود از اجر بیشتری برخوردار است؛ البته باید توجّه داشت کسانی که سال خمسی دارند، در زمان خود باید تکلیفشان را انجام دهند، و در صورت نیاز بهتر است فروعی که سؤال میشود، به دقت بررسی شود و به مردم پاسخ داده شود.
8 . دعا
بیان جایگاه دعا و اهمّیت آن برای مردم و برگزاری جلسات دعا از برنامهها و موضوعات مناسب در ماه مبارک رمضان میباشد. بهتر است در جلسات دعا فرازی ترجمه و توضیح داده شود. از مسائل دیگری که پسندیده است، عادت دادن مردم به دعا به زبان عربی و یا به زبان مادری در بعد از نماز است که بدان سفارش شده است.
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «وَارْفَعُوا اِلَیْهِ اَیْدِیَکُمْ بِالدُّعاءِ فی اَوْقاتِ صَلاتِکُمْ فَاِنَّها اَفْضَلُ السّاعاتِ یَنْظُرُ الله عَزَّ وَجَلَّ فیها بِالرَّحْمَةِ اِلی عِبادِهِ یُجیبُهُمْ اِذا ناجوهُ وَ یُلَبّیهِمْ اِذا نادوهُ وَ یَسْتَجیبُ لَهُمْ اِذا دَعَوْهُ؛[15] دستهای خودتان را در وقتهای نماز برای دعا به سوی او بالا برید، برای اینکه این وقت بهترین زمان [برای دعا]ست که خداوند عزّ وجلّ به بندگانش نظر رحمت میافکند. اگر از او درخواست کنند جوابشان میدهد و اگر او را بخوانند میپذیرد و اگر دعا کنند مستجاب میگرداند.»
9. رشد عواطف
در ماه رمضان به دلیل کم خوردن و کم شدن شکم بارگیها، آمادگی برای رشد عواطف انسانی فراهم میآید. در این زمان، فرصت بسیار ارزشمندی برای پرورش فضائل انسانی بوجود میآید.
پیامبر صلی الله علیه وآله سفارش میکنند که مسلمانان در ماه مبارک رمضان اموری را رعایت کنند:
«وَ تَصَدَّقُوا عَلی فُقَرائِکُمْ وَ مَساکینِکُمْ وَ وَقِّرُوا کِبارَکُمْ وَارْحَمُوا صِغارَکُمْ؛[16]
بر فقراء و بیچارگانتان ببخشید، به بزرگانتان احترام کنید، به کوچکترهایتان محبّت کنید و با خویشانتان ارتباط برقرار کنید.»
در جای دیگر می فرمایند: «تَحَنَّنُوا عَلی اَیْتامِ النّاسِ یُتَحَنَّنُ عَلی اَیْتامِکُمْ؛[17] بر یتیمان مردم مهربان باشید تا به یتیمان شما رحم کنند.»
همچنین در مورد اطعام روزهداران میفرماید: «مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صائِماً مُؤْمِناً فی هذَا الشَّهْرِ کانَ لَهُ بِذلِکَ عِنْدَ اللهِ عِتْقُ نَسِمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضی مِنْ ذُنُوبِهِ؛[18] کسی که روزهدار مؤمنی را در ماه رمضان افطاری دهد، نزد خداوند اجر آزاد سازی بندهای دارد و موجب بخشش همه گناهان گذشتهاش میشود.»
روحانیون میتوانند برای هر یک از رفتارهای عاطفی روزی را مقرر، و سعی کنند مردم را به این امور خیر ترغیب نمایند؛ مثلاً در یک روز از صلة رحم بحث شده، مقرر گردد مخاطبان تا فردا حداقل به دیدار دو مورد از اقوام خود بروند و ... .
10. یاد قیامت
از مباحث بسیار جذّاب و مؤثر در ماه مبارک رمضان، توجّه دادن به قیامت است. مباحث مربوط به قیامت ممکن است به صورت یک سلسله سخنرانی در طول ماه مبارک رمضان مطرح گردد، و اگر مباحث دیگری در نظر باشد، مناسب است در طول ماه رمضان حداقل چند سخنرانی به توجّه دادن به قیامت اختصاص یابد.
پیامبر صلی الله علیه و آله یاد قیامت را در اذهان روزه داران بدین گونه زنده میکند:
«وَاذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فیهِ جُوعَ یَوْمِ القِیامَةِ وَ عَطَشَهُ؛[19] با گرسنگی و تشنگی در ماه رمضان، به یاد گرسنگی و تشنگی روز قیامت بیافتید.»
__________________________________
[1]. بحارالانوار، ج93، ص356.
[2]. همان.
[3]. همان، ج93.، ص258.
[4] . همان، ج40، ص331.
[5] . وسائل الشیعه، ج10، ص245.
[6] . بقره/183.
[7] . بحار الانوار، ج93، ص356.
[8] . همان.
[9] . همان.
[10] . همان.
[11] . غرر الحکم، ص176.
[12] . اصول کافی، ج2، کتاب فضل القرآن، ص63.
[13] . بحار الانوار، ج93، ص341.
[14] . همان، ج93، ص356.
[15]. همان.
[16] . همان.
[17]. همان.
[18]. همان.
[19] . همان.
