امتیازات و آداب شب قدر

یکی از فرصتهای بزرگ سالانه، شب قدر است؛ شبی که بهتر از هزار ماه بوده، انسان در آن می‌تواند ره صد ساله را یک شبه بپیماید...

یکی از فرصتهای بزرگ سالانه، شب قدر است؛ شبی که بهتر از هزار ماه بوده، انسان در آن می تواند ره صد ساله را یک شبه بپیماید؛ اما همچنان که امیر المؤمنین علی‏علیه‏السلام می فرماید: فرصت گذراست و بايد آن را غنيمت شمرد: الفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَیْر؛(1) فرصت مانند حركت ابـر، مي گذرد. پس فرصتهاي نيكو را دريابيد. و بدون شناخت، اغتنام فرصت ممکن نیست. پس نخست برخی از امتیازات شب قدر و سپس آداب و راهکارهای استفاده از آن را بیان می كنیم. به امید آنکه گامی کوچک در مسیر شناخت راههای اغتنام اين فرصت برداشته باشیم.

امتیازات شب قدر
شب مبارک قدر امتیازات زیادی دارد که بعضی از آنها به قرار زیرند:
1. قلب ماه رمضان
از امام صادق‏ علیه‏ السلام نقل شده است که فرمود: إنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْاَرْضِ، فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللهِ عَزَّ ذِکْرُهُ وَهُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ وَقَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَ...؛ (2) همانا تعداد ماه ها نزد خداوند در کتاب خدا روزی که آسمانها و زمین را خلق کرد، دوازده ماه است و اول آن ماه خدا كه ذكرش عزيز است مي باشد و آن ماه رمضان است و قلب اين ماه شب قدر است.

2. بهتر از هزار ماه
قرآن كريم مي فرمايد: لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ (3)؛ شب قدر، بهتر از هزار ماه است.
در تفسیر چگونگی برتری شب قدر روایاتی مختلف و نظراتی گوناگون ارائه شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:
الف. ارزش عبادت در آن شب از ارزش عبادت در طول هزار ماهی که شب قدر در آن نباشد، بیش تر است. علامه طباطبایي در تأیید این نظر می فرماید:
مناسب با غرض قرآن هم همین معنا است؛ چون همة عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و آنها را به وسیله عبادت زنده کند و زنده داری آن شب با عبادت، بهتر از عبادت هزار ماه است. ممکن است همین معنا را از آیه سوره دخان نیز استفاده کرد؛ چون در آنجا شب قدر را پربرکت خوانده و فرموده است: إنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ (4)؛(5) ما قرآن را در شب مباركي نازل كرديم.
روایات زیادی نیز مؤید این معنا هستند، از جمله: از حمران نقل شده است که گفت: از امام باقر‏علیه‏ السلام در مورد قول خداوند متعال که فرموده است: شب قدر از هزار ماه برتر است پرسیدم که منظور از آن چیست؟ حضرت در جواب فرمود: الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا مَنِ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ اَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی اَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِيهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَلَوْ لَا مَا یُضَاعِفُ اللهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ، مَا بَلَغُوا وَلَکِنَّ اللهَ یُضَاعِفُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ بِحُبِّنَا؛(6) عمل نیک اعم از نماز و زکات و انواع خوبی در آن شب، از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد، برتر است. و اگر خداوند متعال برای مؤمنان این اعمال را چندین برابر نمی کرد، آنها به آن نمی رسیدند؛ ولی خداوند تعالی به واسطه محبت ما حسنات را برای آنها چندین برابر می کند.

ب. شب قدر از هزار ماه حکومت بنی امیه بهتر است. برخی دیگر از روایات هم این مطلب را تأیید می کنند که از جمله آنها روایت زیر است:
از امام صادق‏ علیه ‏السلام روايت شده است: رَاَی رَسُولُ اللهِ‏ صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله فِی مَنَامِهِ بَنِی اُمَیَّةَ یَصْعَدُونَ عَلَی مِنْبَرِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَیُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی، فَاَصْبَحَ کَئِیباً حَزِیناً. قَالَ: فَهَبَطَ عَلَیْهِ جَبْرِئِیلُ‏علیه‏السلام فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ! مَا لِي اَرَاکَ کَئِیباً حَزِیناً؟ قَالَ: یَا جَبْرِئِيلُ! اِنِّی رَاَیْتُ بَنِی اُمَیَّةَ فِی لَیْلَتِی هَذِهِ یَصْعَدُونَ مِنْبَرِي مِنْ بَعْدِی وَیُضِلُّونَ النَّاسَ عَنِ الصِّرَاطِ الْقَهْقَرَی. فَقَالَ: وَالَّذِي بَعَثَکَ بِالْحَقِّ نَبِیّاً اِنَّ هَذَا شَیْءٌ مَا اطَّلَعْتُ عَلَیْهِ. فَعَرَجَ اِلَی السَّمَاءِ، فَلَمْ یَلْبَثْ اَنْ نَزَلَ عَلَیْهِ بِآیٍ مِنَ الْقُرْآنِ یُؤْنِسُهُ بِهَا. قَالَ: اَ فَرَاَیْتَ اِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِنِینَ، ثُمَّ جَاءَهُمْ مَا کَانُوا یُوعَدُونَ، مَا اَغْنَی عَنْهُمْ مَا کَانُوا یُمَتَّعُونَ وَاَنْزَلَ عَلَیْهِ اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا اَدْرَاکَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ، لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ جَعَلَ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ لَیْلَةَ الْقَدْرِ لِنَبِیِّهِ‏صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خَیْراً مِنْ اَلْفِ شَهْرِ مُلْکِ بَنِی اُمَیَّةَ؛(7) پیامبر اکرم ‏صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله در خواب دید که بعد از وی، بنی امیه از منبرش بالا می روند و مردم را از راه راست به قهقرا و انحراف، گمراه می کنند. این خواب، حضرت را ناراحت و غمگین کرد. امام‏ علیه‏ السلام فرمود: سپس جبرئیل ‏علیه‏ السلام نازل شد و از حضرت پرسید: ای پیامبر خدا! چه شده است که شما را ناراحت و غمگین می بینم؟ حضرت فرمود: من امشب بنی امیه را در خواب دیدم که بعد از من از منبر بالا می روند و مردم را از راه راست به قهقرا منحرف می کنند. جبرئیل ‏علیه ‏السلام گفت: قسم به آنکه تو را به شایستگی به پیامبری برگزید، از این ماجرا اطلاعی ندارم. پس به آسمان رفت و بعد از اندکی آیاتی از قرآن را بر وی نازل کرد تا با آنها آرام شود. عرض کرد: مگر ندانی که اگر سالها نعمتشان دهیم، آن گاه عذاب موعود به آنها رسد، نعمتی که داشته اند برایشان چاره ای نمی سازد؟ (8) و بر وی آیات ما این قرآن عظیم الشأن را در شب قدر نازل کردیم، و تو چه می دانی شب قدر چیست؟ شب قدر (در مقام و مرتبه) از هزار ماه بهتر و بالاتر است. (9) را نازل نمود. خداوند تعالی شب قدر را برای پیامبرش بهتر از هزار ماه حکومت بنی امیه قرار داد.

3. ابتدای سال
امام صادق‏ علیه‏ السلام فرمود: رَأسُ السَّنَةِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ، یُکْتَبُ فِیهَا مَا یَکُونُ مِنَ السَّنَةِ اِلَی السَّنَةِ؛(10) اول سال، شب قدر است که در آن شب هر چه در يك سال اتفاق می افتد، نوشته می شود.
ناگفته نماند که منظور از اول سال در اینجا سالهای عرفی مثل سال شمسی، میلادی یا قمری که معیار روابط عرفی هستند، نیست؛ بلکه چنان که از روایت هم برمي آید، منظور، سال تقدیر است و در آن شب، امور یک سال مقدر می شود.

4. شب نزول قرآن
بزرگ ترین اتفاق شب قدر، نزول قرآن کریم در این شب مبارک است: اِنَّا اَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (11)؛ همانا ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم. قرآنی که حاوی بزرگ ترین نیاز و گمشده بشر؛ یعنی هدایت است: شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان ؛(12) ماه رمضان، که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن هدایت و جدا ساختن حق از باطل، قرآن نازل شده است. در چنین شبی خداوند رحمان به بندگانش هدیه ای داد که تا ابد برایش نظیری نیست و همگان از آوردن همانندش عاجزند: وَاِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَی عَبْدِنَا فَأتُوا بِسُورَةٍ مِّنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِين فَاِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ اُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ (13)؛ و اگر در آنچه بر بنده خویش نازل کرده ایم در تردید هستید، سوره ای همانند آن بیاورید و جز خدای همه حاضرانتان را فراخوانید اگر راست می گویید. و هر گاه چنین نکردید - که هرگز نتوانید کرد - پس بترسید از آتشی که برای کافران مهیّا شده و هیزم آن مردمان و سنگها هستند.
در این شب فرخنده، خداوند به خاطر رحمت بی منتهایش برای هدایت انسانها کتابی فرو فرستاد که تمام نیازهای بشر در مورد هدایت را برآورده کند و نوری را فرا روی او نهاد که تا سر منزل مقصود او را راهبر باشد. اگر هدایت الهی به واسطه وحی نبود، انسان ضعیف نه تنها برنامه ای برای آخرت خویش نداشت؛ بلکه از اداره زندگی دنیوی نیز عاجز می ماند و در مقابل ناملایمات آن از میان می رفت؛ چرا که قوای ادراکی او بی پرتو نور هدایت راه به جایی نداشت. انسان معاصر هم بدون هدایت قرآن جز حیوانیت چیزی نمی فهمید و در مقابل طوفان جاهلیت نو خود را می باخت و در منجلاب خودبینی غرق می شد؛ چنان که در این طوفان سهمگین تنها کسانی نجات یافته اند که سوار کشتی وحی و قرآن گشته، به طناب محکم الهی چنگ زده اند.

5. شب تقدیر امور
در شب قدر امور سال بعد، اعم از تولد، مرگ، ارزاق و غیره مقدر می شوند:
حمران از امام باقر‏علیه‏ السلام در مورد اين آيه كه مي فرمايد: در آن شب هر امر محكمي تقسيم مي شود، پرسش كرد و امام در جوابش فرمود: يُقَدِّرُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ کُلُّ شَیْءٍ یَکُونُ فِي تِلْکَ السَّنَةِ اِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَشَرٍّ وَطَاعَةٍ وَمَعْصِیَةٍ وَمَوْلُودٍ وَاَجَلٍ اَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِي تِلْکَ السَّنَةِ وَقُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَلِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِیهِ الْمَشِيئَةُ؛(14) در شب قدر هر چه در سال آینده تا شب قدر دیگر از خوبی و بدی و اطاعت و عصیان و زایش و مرگ و رزق اتفاق می افتد، مقدر می شود و هر آنچه در آن سال مقدر و حکم شود، حتمی است و خدای عزّ و جلّ در آن اختیار دارد.

6. نازل شدن تفسير امور بر ولي امر
در این شب فرشتگان از آسمان بر زمین فرو می آیند و احکام سال بعد را بر ولیّ امر ابلاغ می کنند.
امام باقر‏علیه‏ السلام مي فرمايد: اِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ اِلَی وَلِیِّ الْاَمْرِ تَفْسِیرُ الْاُمُورِ سَنَةً سَنَةً یُؤْمَرُ فِیهَا فِی اَمْرِ نَفْسِهِ بِکَذَا وَکَذَا وَفِی اَمْرِ النَّاسِ بِکَذَا وَکَذَا...؛ (15) در شب قدر تفسیر امور سال به سال بر ولیّ امر نازل می شود و در آن ولی امر مأمور می شود که در کار مربوط به خودش چنین و چنان و در کارهای مربوط به دیگران چنین و چنان کند.

7. زنجیر شدن شیاطین
در شب قدر شیاطین زنجیر می شوند و نمی توانند انسانها را فریب دهند و با ایجاد دیوانگی و مرض و اسباب دیگر فساد در آنها، مانع سعادت آنها شوند.
پيامبر اكرم‏ صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله مي فرمايد: اِنَّ الشَّیْطَانَ لَا يَخْرُجُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ حَتَّی یُضِیءَ فَجْرُهَا وَلَا یَسْتَطِیعُ فِیهَا عَلَی اَحَدٍ بِخَبَلٍ اَوْ دَاءٍ اَوْ ضَرْبٍ مِنْ ضَرُوبِ الْفَسَادِ وَلَا یَنْفَذُ فِیهِ سَحَرُ سَاحِرٍ؛(16) همانا شیطان در این شب (شب قدر) تا هنگام طلوع سپیده خارج نمی شود و در این شب نمی تواند با دیوانگی و مرض و دیگر اقسام فساد مانع انسانها بشود و جادوی جادودگری در آن اثر نمی کند.
آیه شریفه سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ (17)؛ این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه. هم این مطلب را تأیید می کند.
نکته ای که در اینجا توجه به آن لازم است، اینکه: فریب شیطان جایی معنا دارد که انسان خود در پی گناه نباشد. شیطان کسانی را فریب می دهد که به دنبال اطاعت خدای تعالی هستند. او قسم خورده است که انسانها را از صراط مستقیم برگرداند قَالَ فَبِمَا اَغْوَیْتَنِی لَاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِيمِ (18)؛ گفت: حال که مرا نومید ساخته ای، من هم ایشان را از راه راست تو منحرف می کنم. و لذا کسی که در صراط مستقیم نیست، در موردش برگرداندن و فریب دادن معنا ندارد. بنابراین، زنجیر شدن شیطان در شب قدر مانع گناه مؤمنینی می شود که در اوقات دیگر در معرض فریب او هستند؛ نه آنهایی که خود در گناه غوطه ورند.

8. شب بخشیده شدن گناهان
در شب قدر گناهان گذشته به بهانه های مختلف آمرزیده می شود.
پيامبر اكرم صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله فرمود: مَنْ قَامَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ اِیمَاناً وَاحْتِسَاباً غَفَرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ؛(19) هر کس در شب قدر از روی ایمان و با اخلاص شب زنده داری کند، خدای متعال گناهان گذشته اش را می بخشاید.
امام صادقِ‏ علیه‏ السلام فرمود: اِذَا کَانَ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَفِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ امْرٍ حَکِیمٍ نَادَی مُنَادٍ تِلْکَ اللَّیْلَةَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ اِنَّ اللهَ تَعَالَی قَدْ غَفَرَ لِمَنْ اَتَی قَبْرَ الْحُسَیْنِ‏علیه‏السلام فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ؛(20) وقتی شب قدر شد، که در آن هر امر محکمی جدا می شود، در آن شب منادی از درون عرش ندا می کند که: همانا خداوند متعال کسی را که در این شب کنار قبر حسین ‏علیه ‏السلام بیاید، بدون شک می بخشد.

آداب شب قدر
پس از شناخت شمه ای از امتیازات شب قدر، باید برای استفاده از این فرصت گرانقدر برنامه ای ریخت؛ چرا که این امر نیازمند دقت و شناخت است و علاوه بر این که باید از لحظه لحظه آن استفاده نمود، در نحوه استفاده از آن نیز دقت کافی لازم است. خصوصیات این شب گرانقدر ما را به نحوه استفاده از آن راهنمایی می کند. با استفاده از این خصوصیات و روایاتی که از اهل بیت ‏علیهم‏ السلام رسیده است و با توجه به توصیه های علمای بزرگ، برنامه های زیر برای شب قدر پیشنهاد می شود:
الف. تفکر
یکی از مهم ترین کارهایی که با انجام آن می توان از شب قدر استفاده کرد، تفکر است و مناسب است که در این شب، وقتی به آن اختصاص داده شود. عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزی‏رحمه ‏الله می فرماید:
بعد از تعیین وقت ذکر، وقت مناسبی را که در آن خواب آلود یا سیر یا گرسنه نبوده و موانع دیگری نیز نداشته باشد، باید برای تفکر معین کند. (21)
دین مبین اسلام به تفکر اهمیت زیادی داده است، تا آنجا که در روایتی لحظه ای تفکر بهتر از عبادت و شب زنده داری یک شب و در روایت دیگر بهتر از عبادت یک سال خوانده شده است. به عنوان نمونه:
راوی گوید: از امام صادق‏ علیه ‏السلام در مورد روایتی که مردم از پیامبر اکرم‏ صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله نقل می کنند که لحظه ای تفکر بهتر از عبادت یک شب است، پرسیدم: انسان چگونه تفکر کند؟ فرمود: یَمُرُّ بِالْخَرِبَةِ اَوْ بِالدَّارِ فَیَقُولُ: اَیْنَ سَاکِنُوکِ؟ اَیْنَ بَانُوکِ؟ مَا بَالُکِ لَا تَتَکَلَّمِینَ؟؛(22) از کنار یک خرابه یا خانه ای عبور کند و بگوید: ساکنینت کجایند؟ بانیانت کجایند؟ چرا حرف نمی زنی؟
در روايت دیگری امام صادق علیه‏ السلام می فرماید:
تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ [قَالَ اللهُ] اِنَّمَا یَتَذَکَّرُ اُولُوا الْاَلْبَابِ ؛(23) لحظه ای تفکر بهتر از عبادت یک سال است. [خدای متعال فرمود:] فقط انسانهای صاحب مغز متذکر می شوند.

موضوعات تفکر
موضوعات زیادی برای تفکر مفید وجود دارند؛ تفکری که به حرکتی رو به جلو بیانجامد و انسان متفکر را گامی به پیش برد. تفکر در صفات و کمالات الهی و ضعفها و نقصهاي خود، هدف از خلقت هستی و انسان، معاد و مسیر نهایی انسان و ... می تواند انسان را متوجه وظیفه خود کند و او را به هدف خلقت و عبودیت خدای متعال نزدیک کند. در قرآن کریم در آیات متعددی به موضوعات تفکر اشاره شده است که برخی از آنها به قرار زیرند:
1. تفکر در خلقت آسمانها و زمین
خدای متعال در آیات متعددی انسانها را به تفکر در خلقت آسمانها و زمین فرا می‏خواند که از آن جمله است:
إنَّ فِِی خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ وَاختِلاَفِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ لَآیَاتٍ لِأُولِِی الألبَاب الَّذِینَ یَذکُرُونَ اللهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِم وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرضِ رَبَّنَا مَا خَلَقتَ هَذَا بَاطِلاً سُبحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ .(24) هر آینه در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز، خردمندان را عبرتهاست. آنان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خفته، یاد می‏کنند و در آفرینش آسمانها و زمین می‏اندیشند: ای پروردگار ما! این جهان را به بیهوده نیافریده‏ای، تو منزهی، ما را از عذاب آتش بازدار.
بنابر این آیة شریفه، انسانهای صاحب مغز (اولوا الالباب) کسانی هستند که همواره به یاد خدا بوده، در خلقت آسمانها و زمین تفکر می‏کنند و از آن به هدفداری خلقت پی برده و به فکر آخرت خویش افتاده، به رحمت الهی متوسل می‏شوند و از عذاب اخروی به خدا پناه می‏برند.

2. تفکر در خلقت زنبور عسل و ثمرة آن
در یکی از این آیات شریفه، زنبور را ذکر می‏کند و می‏فرماید:
ثُمَّ كُلِي مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُختَلِفٌ ألوَانُهُ فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَۀً لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ (25)؛ آن گاه از هر ثمره‏ای بخور و فرمانبردار به راه پروردگارت برو. از شکم او شرابی رنگارنگ بیرون می‏آید که شفای مردم در آن است. و صاحبان اندیشه را در این عبرتی است.
زنبور عسل یکی از مخلوقات عجیب خدای متعال و دارای زندگی اجتماعی هماهنگ و سازمان‏یافته‏ای است که به طور غریزی اداره می‏شود. او با دقت زیاد گلهایی را که مناسب است برای تغذیه انتخاب می‏کند و بنابر این آیه شریفه محصولی را تولید می‏کند که شفای بسیاری از دردها و بیماریهای انسان در آن است. تفکر در این حیوان کوچک و نحوه خلقت و کارهایی که به طور منظم انجام میدهد، انسان را به عظمت خالق یکتا و هدف از آفرینش این حشره عجیب می‏رساند.

3. تفکر در مرگ
اَللهُ یَتَوَفَّی الأنفُسَ حِینَ مَوتِهَا وَالَّتِِی لَم تَمُت فِی مَنَامِهَا فَیُمسِکُ الَّتِی قَضی عَلَیهَا المَوتَ وَیُرسِلُ الأُخرَی إِلَی أجَلٍ مُسَمًّی إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ (26)؛ خدا جانها را به هنگام مردنشان می‏گیرد، و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمرده‏اند. جانهایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه می‏دارد و دیگران را تا زمانی که معین است باز می‏فرستد. در این عبرتهاست برای آنهایی که می‏اندیشند.
در این آیه شریفه خداوند متعال کیفیت مرگ و جدا شدن روح از بدن را یادآوری کرده و مرگ را مانند خواب معرفی می‏کند که در هر دو، روح از بدن جدا می‏شود، با این تفاوت که در خواب، روح هنگام بیدار شدن به بدن برمی‏گردد؛ ولی در مرگ، روح به بدن برنمی‏گردد. جدایی روح از بدن و بقای آن بعد از فنای جسم نشانگر غیرمادی و مجرد بودن آن است. تفکر در مرگ، انسان را به قدرت و حکمت خدای متعال و همچنین معاد خویش راهنمایی می‏کند؛ لذا خدای متعال در این آیه ما را به تفکر درباره آن فرا می‏‎خواند.

ب. فعالیت علمی
یکی دیگر از برنامه‏هایی که برای استفاده از شب قدر مهم بوده و علمای بزرگ نیز بر آن تأکید کرده‏اند، مذاکره و فعالیت علمی اعم از: تعلیم، تعلم، نوشتن، مطالعه و مباحثه در آن است و چه نیکوست که در آن شب ساعتی به این امر اختصاص داده شود.
شیخ صدوق‏ رحمه‏ الله می‏فرماید:
هر کس این دو شب (شبهای بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان) را با مذاکره علمی شب زنده‏داری کند، بهتر است. (27)
دانشمندان اسلامی خود نیز به این امر ملتزم بوده‏اند. به عنوان مثال علامه طباطبایی‏ رحمه‏ الله در پایان تفسیر شریف المیزان می‏نویسد:
کتاب تمام شد و حمد مخصوص خداست و فراغ از تألیف آن در شب مبارک قدر بیست و سوم ماه رمضان سال هزار و سیصد و نود و دو هجری اتفاق افتاد. (28)
و صاحب جواهر ‏رحمه‏ الله نیز در آخر کتاب دیات جواهر الکلام مینویسد:
کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان سال هزار و دویست و پنجاه و چهار هجری تمام شد؛ شب قدری که تقدیر خدای متعال بر آن بود که بر ما تفضل کند که آن کتاب را تمام کنیم. (29)

اهمیت علم‏آموزی
اسلام به تعلیم و تعلم اهمیت زیادی داده است، تا آنجایی که آن را بالاترین عبادت می‏خواند. روایتهای زیر گویای این مطلب هستند:
عَن أبِی ذَرٍّ قَالَ النَّبِیُّ‏ صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله: الجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ مِن قِیَامِ ألفِ لَیلَۀٍ یُصَلَّی فِی کُلِّ لَیلَةٍ ألفُ رَکعَةٍ وَالجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةٍ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ مِن ألفِ غَزوَةٍ وَقِرَاءَةِ القُرآنِ کُلِّهِ. قَالَ: یَا رَسُولَ اللهِ! مُذَاکَرَةُ العِلمِ سَاعَةً خَیرٌ مِن قِرَاءَةِ القُرآنِ کُلِّهِ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ‏ صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله: یَا اَبَا ذَرٍّ! الجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةِ العِلمِ أحَبُّ إلَی اللهِ تَعَالَی مِن قِرَاءَةِ القُرآنِ کُلِّهِ اثنَا عَشَرَ ألفَ مَرَّةٍ عَلَیکُم بِمُذَاکَرَةِ العِلمِ فإنَّ بِالْعِلْمِ تَعرِفُونَ الْحَلاَلَ مِنَ الْحَرَامِ یَا بَا ذَرٍّ! الجُلُوسُ سَاعَةً عِندَ مُذَاکَرَةِ الْعِلْمِ خَیرٌ لَکَ مِن عِبَادَةِ سَنَةٍ صِیَامٍ نَهَارُهَا وَقِیَامٍ لَیْلُهَا؛(30)
از جناب ابوذر‏رضی‏ الله‏ عنه روایت شده است که گفت: پیامبر اکرم ‏صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله فرمود: ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از شب زنده‏داری هزار شب که در هر یک از آنها هزار رکعت نماز خوانده شود، دوست‏ داشتنی ‏تر است و ساعتی اندک در جلسه گفتگوی علمی نشستن نزد خدای متعال از هزار غزوه(31) و قرائت همه قرآن دوست داشتنی‏ تر است. ابوذر عرض کرد: ای پیامبر خدا! ساعتی گفتگوی علمی بهتر از قرائت کلّ قرآن است؟ پیامبر اکرم‏ صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله فرمود: ای ابوذر! ساعتی در مجلس علمی نشستن نزد خدای متعال از دوازده هزار مرتبه قرائت همه قرآن دوست‏ داشتنی‏ تر است. بر شما باد گفتگوی علمی؛ چون با علم است که حلال را از حرام تشخیص می‏ دهید. ای ابوذر! ساعتی در جلسه علمی نشستن برای تو بهتر از عبادت یک سالی است که روزهایش را روزه و شبهایش را در حال نماز باشی.
و در روایتی پیامبر اکرم ‏صلی ‏الله ‏علیه‏ و‏آله می‏فرماید:
مَن زَارَ عَالِماً فَکَأنَّمَا زَارَنِی وَمَن صَافَحَ عَالِماً فَکَأنَّمَا صَافَحَنِی وَمَن جَالَسَ عَالِماً فَکَأنَّمَا جَالَسَنِی وَمَن جَالَسَنِی فِی الدُّنیَا أجلِسُهُ مَعِی یَومَ القِیَامَةِ فَإذَا جَاءَ المَوتُ یَطلُبُ صَاحِبَ العِلمِ وَهَوَ یَطلُبُ العِلمَ مَاتَ شَهِیداً وَمَن أرَادَ رِضَائِی فَلیُکرِم صَدِیقِی. قَالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ مَن صَدِیقُکَ؟ قَالَ: صَدِیقِی طَالِبُ العِلمِ وَهُوَ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ المَلاَئِکَةِ وَمَن أکرَمَهُ فَقَد أکرَمَنِی وَمَن أکرَمَنِی فَقَد أکرَمَ اللهَ وَمَن أکرَمَ اللهَ فَلَهُ الجَنَّةُ فَإنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أحَبَّ إلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِن هَذَا العِلمِ وَمَذَاکِرَةُ العِلمِ سَاعَةً أحَبُّ إلَی اللهِ عَزَّ وَجَلَّ مِن عِبَادَةِ عَشَرَةِ ألفِ سَنَةٍ وَطُوبَی لِطَالِبِ العِلمِ یَومَ القِیَامَةِ؛(32) هر که عالمی را زیارت کند، گو این که مرا زیارت نموده است و هر که با عالمی دست دهد، گویا با من دست داده است و هر که با عالمی همنشین شود، گو این که با من همنشین شده و هر که با من همنشین شود، روز قیامت او را به همراه خود می ‏نشانم. وقتی مرگ سراغ صاحب علمی بیاید، در حالی که به دنبال علم است، به عنوان شهید می‏ میرد و هر که خشنودی مرا بخواهد، باید دوست مرا عزیز بدارد. گفتند: ای پیامبر خدا! دوست تو کیست؟ فرمود: دوست من طالب علم است و او برای من از فرشتگان دوست‏ داشتنی ‏تر است و هر که به او احترام گذارد، به من احترام نهاده و هر که به من احترام گذارد، به خدا احترام نهاده است و هر که به خدا احترام گذارد، بهشت از آن اوست؛ چون چیزی برای خدا دوست ‏داشتنی‏ تر از این علم نیست و ساعتی گفتگوی علمی نزد خدای عزَّ وجلَّ از عبادت ده هزار سال دوست‏داشتنی‏تر است و خوشا به حال طالب علم در روز قیامت.

ج. برنامه‏ ریزی
سومین برنامه در شب قدر که توجه به آن بسیار ضروری است، برنامه ریزی برای سال آینده و ریختن طرحی برای استفاده از سرمایه‏ های موجود در وجود خویش و سرمایه‏ هایی که در چنین شبی نازل می ‏شوند، است. خدای متعال برای انسان از بدو خلقتش سرمایه‏ هایی قرار داده است که نیاز به رشد و باروری دارند و بدون آن، این سرمایه‏ ها به جای سودآوری تبدیل به زیان می‏ شوند. برای این منظور طرح و برنامه لازم است؛ طرحی که انسان را به سرمنزل مقصود برساند و برنامه‏ ای که این طرح را عملی کند. خدای متعال انسان را به همراه فطریاتی خلق کرده است که بالقوه‏اند و برای استفاده باید به فعلیت برسند و این کار به طرح و برنامه نیاز دارد. از طرف دیگر، هر سال در شب قدر براساس کارهای گذشته سرمایة یک ساله‏ای به انسان می‏ دهند (تقدیر) که برای استفاده از آن به برنامه‏ای یکساله نیاز دارد.
استاد علی صفایی‏ رحمه‏ الله در این رابطه می ‏فرماید: و در این شب تو باید برای این سرمایه و امکانات، طرح بریزی و برنامه بگذاری؛ چون هر نوع حرکتی که همراه طرح نباشد، گرفتار خرابکاری و کُندکاری و دوباره‏کاری خواهد شد و از دست خواهد رفت. (33)
ناگفته نماند که طرح و برنامه ریزی نیاز به تفکر و گاهی آموزش و یادگیری برخی مسائل در این زمینه دارد و به همین جهت ما می‏توانیم در این شب با اجرای این برنامه دو برنامة دیگر تفکر و علم‏آموزی را نیز اجرا کنیم.

د. انس با قرآن
یکی دیگر از کارهایی که لازم است در شب قدر از آن بهره‏مند شویم، انس با قرآن کریم و قرائت آیات آن و تأمل در آنهاست؛ چرا که ماه رمضان بهار قرآن است و ثواب تلاوت آیه‏ای از آن در این ماه برابر با ثواب ختم قرآن در اوقات دیگر می‏باشد. چنان‏که پیامبر اکرم‏ صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله در ضمن خطبة شعبانیه می‏فرماید:
... وَمَن تَلَا فِیهِ آیَةً مِنَ القُرآنِ کَانَ لَهُ مِثلُ أجرِ مَن خَتَمَ القُرآنَ فِی غَیرِهِ [مِنَ] الشُّهُورِ...؛ (34) و هر که در آن آیه‏ ا ی از قرآن را بخواند، مثل پاداش کسی را خواهد داشت که در غیر این ماه قرآن را ختم کند.
نکته ‏ای که در قرائت قرآن توجه به آن لازم است، آنچنان که ائمه‏ علیهم ‏السلام بر آن تأکید کرده‏اند، تدبر در آیات الهی به هنگام قرائت آن می‏باشد. امیرمؤمنان علی‏ علیه‏ السلام در ضمن روایتی می‏فرماید: ألاَ لاَ خَیرَ فِی قِرَاءَةٍ لَیسَ فِیهَا تَدَبُّرٌ؛(35) آگاه باشید که در قرائتی که در آن تدبّر نباشد، فایده‏ ای وجود ندارد.
امام صادق‏ علیه‏ السلام در ضمن دعایی که هنگام آغاز قرائت قرآن کریم می خواند، می‏ فرمود:
وَلاَ تَجعَل قِرَاءَتِی قِرَاءَةً لاَ تَدَبُّرَ فِیهَا بَلِ اجعَلنِی أتَدَبَّرُ آیَاتِهِ وَأحکَامَهُ آخِذاً بِشَرَائِعِ دِینِکَ وَلاَ تَجعَل نَظَرِی فِیهِ غَفلَةً وَلاَ قِرَاءَتِی هَذرَمَةً؛(36) [خدایا!] قرائت قرآن مرا قرائتی که در آن تدبر نباشد قرار نده؛ بلکه مرا در حالی قرار ده که در آیات و احکام قرآن تدبر کنم و به دستورات دین تو عمل نمایم و نگاه مرا در قرآن غفلت، و قرائت مرا تندخوانی قرار نده.
با توجه به این نکته مهم، در ضمن قرائت قرآن می‏ توانیم دو برنامة دیگر؛ یعنی تفکر و علم ‏آموزی را نیز اجرا کنیم؛ که هم در آیات قرآن تفکر کنیم و هم جاهایی را که نیاز به یادگیری است، از علما استفاده نماییم.

هـ . راز و نیاز
شب قدر شب وصال یار است. شبی که دلدار، در به روی دلدادگان باز کرده و اغیار را از اطراف آن رانده است. آری، شبی است که رهرو، ره صد ساله می‏رود: لَيْلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن ألفِ شَهرٍ. (37)
شب سلامت است: سَلاَمٌ هِیَ حَتَی مَطلَعِ الفَجر (38) و شیطان از جلوی راه ره‏پویان برداشته می‏ شود.
و چه خوش است صحبت بی پرده با یار در لحظات شیرین دیدار. گفتن زیباییهای یار به این دیدار، صفا و شکر تفقدهایش به آن طراوت می دهد و یادآوری زشتیهای خود و درخواست بخشش و توبه به دل جلا می بخشد.
و چه زیباست راز و نیاز با پروردگار بی نیاز و عرضه ظرف بزرگ تر برای دریافت عطایای بیش تر.
ناگفته نماند که دعاهای مخصوص این شب در کتب ادعیه آورده شده است که از جمله آنها کتاب شریف مفاتیح الجنان محدث بزرگ، شیخ عباس قمی‏ رحمه‏ الله است که به فضل خدا در اختیار همگان می باشد.

و. توسل به اهل بیت ‏علیهم ‏السلام
همانگونه که روایات زیادی بیانگر آن هستند، شب قدر، شب ولایت است و اهل بیت‏ علیهم‏ السلام صاحبان حقیقی این شب هستند. در این شب اوامر الهی در مورد انسانها بر ایشان نازل می شود تا آنها را در طول سال اجرا کنند؛ چنانکه امام صادق‏ علیه‏ السلام می فرماید:
تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ عَلَی اِمَامِ الزَّمَانِ مَعَ رُوحِ الْقُدُسِ وَقَوْلُهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی: تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ وَ یَدْفَعُونَ مَا کَتَبُوهُ اِلَی الْاِمَامِ وَیُلْقِي اللهُ ذَلِکَ اِلَی رَسُولِ اللهِ ‏صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ثُمَّ اِلَی اَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ‏علیه‏السلام ثُمَّ اِلَی الْاَئِمَّةِ ‏علیهم‏السلام وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّی یُلْقُوهُ اِلَی الْاِمَامِ...؛ (39) فرشتگان به همراه روح القدس بر امام زمان نازل می شوند و سخن خداوند تبارک و تعالی تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ [همین معنا را بیان می کند] و آنچه را که نوشته اند، به امام تحویل می دهند و خداوند تعالی آن را به پیامبر‏صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله سپس به امیر المؤمنین‏ علیه ‏السلام سپس به ائمه‏ علیهم‏ السلام یکی بعد از دیگری القا می کند تا آنها به امام [زمان] تحویل دهند.
پس همان‏گونه که عارف کامل میرزا جواد ملکی تبریزی‏ رحمه ‏الله می فرماید،(40) لازم است در این شب بر ایشان توسل کنیم و آنها را شفیع خود قرار دهیم.

ز. اعمال صالح دیگر
از برنامه های ديگري که نباید در شب قدر از آن غفلت نمود، انجام کارهای خیر و احسان به دیگران است. برنامه های فوق، فکری و یا زبانی هستند؛ ولی کارهای خیری وجود دارد که عملی و به اصطلاح جوارحی هستند. این گونه اعمال نوعاً در شب قدر مورد غفلت بوده، توجه غالب به سوی برنامه های احیا و برگزاری ادعیه و توسلات است؛ در حالی که چنین شبی بهترین موقعیت برای انجام این اعمال است. صلة ارحام، عیادت از بیماران، صدقه دادن و... از جمله اعمالی هستند که در این شب سفارش شده اند. در ضمن روایتی که سید بن طاووس رحمه‏ الله در کتاب اقبال از کتاب کنز الیواقیت تألیف ابو الفضل بن محمد هروی، نقل کرده، آمده است:
پيامبر اكرم‏ صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله فرمود: حضرت موسي‏ علیه‏ السلام ... گفت: اِلَهِی ! اُرِيدُ رَحْمَتَکَ. قَالَ: رَحْمَتِی لِمَنْ رَحِمَ الْمَسَاکِینَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ. قَالَ: اِلَهِی! اُرِيدُ الْجَوَازَ عَلَي الصِّرَاطِ. قَالَ: ذَلِکَ لِمَنْ تَصَدَّقَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ؛(41) خدایا! رحمتت را می خواهم. خدای تعالی فرمود: رحمت من شامل کسی می شود که در شب قدر به مساکین رحم کند. عرضه داشت: خدایا! می خواهم از صراط عبور کنم. فرمود: عبور از صراط از آن کسی است که در شب قدر صدقه ای بدهد.

پی نوشت :

(1) نهج البلاغه؛ تحقیق: صبحی صالح، تهران: انتشارات اسوه، 1415 ق، چ اول، ص 654، حکمت 21.
(2) الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365، چ چهارم، ج 4، ص65؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1413 ق، چ سوم، ج 2، ص 99.
(3) قدر/3.
(4) دخان/3.
(5) المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417 ق، چ پنجم، ج 20، ص 332.
(6) الکافی، ج 4، ص 156؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1413 ق، چ سوم، ج 2، ص 158؛ وسائل الشیعة، محمد بن حسن حرّ عاملی، مؤسسة آل البیت‏علیهم‏السلام، قم، 1409 ق، چ‏اول، ج 8، ص 18.
(7) الکافی، ج 4، ص 159.
(8) شعراء / 205 - 207.
(9) قدر / 1 - 3.
(10) تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1365، چ چهارم، ج 4، ص 309.
(11) قدر / 2.
(12) بقره / 185.
(13) بقره / 23 - 24.
(14) الکافی، ج 4، ص 156؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 158.
(15) الکافی، ج 1، ص 248.
(16) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372، چ سوم، ج 10، ص 789.
(17) قدر/ 5.
(18) اعراف / 16.
(19) وسائل الشیعة، ج 10، ص 358؛ مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسة آل البیت‏علیهم‏السلام، قم، 1408 ق، چ اول، ج 7، ص 458.
(20) تهذیب الاحکام، ج 6، ص 42.
(21) المراقبات، میرزا جواد ملکی تبریزی، ترجمه: ابراهیم محدث بندر ریگی، انتشارات اخلاق، قم، 1376، ص 297.
(22) الکافی، ج 2، ص 54.
(23) مستدرک الوسائل، محمدث نوری، مؤسسة آل البیت‏علیهم‏السلام، قم، 1408ق، چ اول، ج 11، ص 183.
(24) آل عمران/ 190 - 191.
(25) نحل/ 69.
(26) زمر/ 42.
(27) الأمالی؛ محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)؛ المکتبة الإسلامیة، قم: 1404 ق.، ص649.
(28) المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص 398.
(29) جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام؛ محمد حسن نجفی؛ تصحیح: علی آخوندی، دار الکتب الإسلامیة، تهران: 1385، ج 43، ص 454.
(30) مستدرک الوسائل، ج 5، ص 396.
(31) جنگی که در آن پیامبر اکرم‏صلی‏الله‏علیه‏وآله شخصاً فرماندهی کند.
(32) مستدرک الوسائل، ج 17، ص 300.
(33) تفسیر سوره قدر؛ علی صفائی حائری (عین. صاد)؛ انتشارات لیلة القدر، قم: 1387، ص 8.
(34) بحار الانوار، ج 93، ص 356.
(35) الکافی، ج 1، ص 36.
(36) الإقبال، بالاعمال الحسنة؛ سید بن طاووس حلی؛ دار الکتب الاسلامیة، تهران: 1367، چ دوم، ص 110.
(37) قدر/ 3: شب قدر بهتر از هزار ماه است.
(38) قدر/ 5: این شب رحمت و سلامت و تهنیت است تا صبحگاه.
(39) بحار الانوار، ج 82، ص 52.
(40) المراقبات، ص 298.
(41) الاقبال بالاعمال الحسنة، سید بن طاووس حلی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1367، چ دوم، ص 186.