آداب تلاوت قرآن

در دين اسلام، بسياري از كارها و اعمال، از نماز و روزه تا خوردن و خوابيدن و جز آن داراي احكام و آدابي هستند كه رعايت آنها گاه بر ما واجب و گاه مستحب مي شود. تلاوت قرآن كه در ماه مبارك رمضان، بر آن تأكيد بيش تر شده و داراي رونق فزون تري است، نيز داراي احكام و آدابي ويژه است كه رعايت شماري از آنها بر ما واجب و رعايت شمار ديگري از آنها بر ما مستحب است...

سپيده سخن
نقش قرآن چون كه بر عالَم نشست
نقشه هاي پاپ و كاهِن را شكست
فاش گويم آن چه در دلْ مُضمر است
اين كتابي نيست چيزي ديگر است
چون كه در جان رفت، جانْ ديگر شود
جان چو ديگر شد، جهان ديگر شود
با مسلمان گفت: جان بر كف بِنِه
هر چه از حاجت فزون داري بده
اقبال لاهوري
در دين اسلام، بسياري از كارها و اعمال، از نماز و روزه تا خوردن و خوابيدن و جز آن داراي احكام و آدابي هستند كه رعايت آنها گاه بر ما واجب و گاه مستحب مي شود.
تلاوت قرآن كه در ماه مبارك رمضان، بر آن تأكيد بيش تر شده و داراي رونق فزون تري است، نيز داراي احكام و آدابي ويژه است كه رعايت شماري از آنها بر ما واجب و رعايت شمار ديگري از آنها بر ما مستحب است و بسياري از آنها را به قلم مي آوريم.
شايان توجه است احكام و آدابي كه براي تلاوت قرآن گفته مي شود و در پي مي آيد - به طور مستقيم و يا غير مستقيم - از آيات قرآن و روايات معصومان عليهم السلام برگرفته شده است.

1. بكوشيم كه در هنگام تلاوت قرآن، با طهارت و با وضو باشيم. و چنانچه بخواهيم جايي از بدن خود، مثلاً دستمان، را به نوشته هاي قرآن برسانيم، بر ما واجب است كه با طهارت و با وضو باشيم.

2. چنانچه قرآني را كه براي تلاوت آيات برگزيده ايم، به زبان فارسي يا زباني ديگر ترجمه و معني نيز شده باشد، تماس دست يا عضوي ديگر از بدنِ ما با ترجمه و معاني آن - بدون طهارت و وضو - اشكال ندارد و جايز است؛ اما اگر در ترجمه قرآن، نام خدا يا پيامبران يا امامان و يا حضرت فاطمه زهراصلي الله عليه وآله وجود داشته باشد، نبايد دست يا عضوي ديگر از بدن خود را بدون طهارت و وضو، به آن نامها برسانيم؛ البته برخي از مراجع معظّم تقليد، نظريات ديگري دارند.

3. خوب است - اگر كه بتوانيم - پيش از خواندن آيات قرآن، دهان خويش را مسواك بزنيم و خود را خوشبو نماييم.

4. بهتر است هنگام خواندن قرآن رو به قبله باشيم تا اين كارمان از هدف و مقصدي الاهي نيز برخوردار شود.

5. هنگام قرائت قرآن و جز آن، توجه داشته باشيم كه احترام گذاشتن به قرآن و برگه هاي آن بر ما لازم و واجب است. "حضرت امام خميني رحمه الله به طور معمول در حسينيه جماران روي صندلي مي نشستند؛ ولي يك روز كه به حسينيه وارد شدند و صندلي ايشان در جاي هميشگي خود بود، روي زمين نشستند؛ زيرا در آن روز، افراد ممتاز و برگزيده مسابقات قرآني آمده بودند و قرار بود در آن جلسه، چند آيه از قرآن را تلاوت كنند".(1)

6. يادمان باشد كه در هر يك از چهار سوره سجده (آيه 15)، سوره فُصِلَت (آيه 37)، سوره نَجم (آيه 62) و سوره عَلَق (آيه 19)، يك "آيه سَجده" وجود دارد. غالباً در قرآن ها و كنارِ اين آيه ها عبارتِ "سجده واجبه" نوشته شده است. هر گاه ما اين آيه ها را بخوانيم و يا به آنها گوش دهيم، بايد فوراً سجده كنيم. و چنانچه اين كار را فراموش كرديم، بايد هر لحظه كه آن را به ياد آورديم، سجده نماييم.

7. پيش از خواندن آيات قرآن، عبارتِ "أَعوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ من از شيطان رانده شده، به خدا پناه مي برم." و پس از آن، آيه "بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ" را بخوانيم.

8. در پايانِ قرائت قرآن، عبارتِ "صَدَقَ اللَّهُ العَلَيُّ العَظيمُ: خداي بلند مرتبه و بزرگ، راست گفته است." را بخوانيم. گفتني است كه كلمه "العَليّ" در عبارت پيشين به معنيِ "بلند مرتبه" و صفت براي كلمه "اللَّه" است و با حضرت علي عليه السلام ارتباطي ندارد.
9. براي قرائت قرآن، بر خدا توكل نماييم و از او استمداد كنيم كه ما را در اين كار خير موفق بدارد؛ زيرا قاري قرآن شدن، از عنايات و توفيقات الاهي و با تأييدات آسماني است كه نصيب هر كس نمي شود. به گفته خواجه حافظ شيرازي:
تكيه بر تقوا و دانش در طريقت كافريست
راهرو گر صد هنر دارد توكل بايدش
سعدي نيز خوش سروده است
بخت و دولت به كارداني نيست
جز به تأييد آسماني نيست

10. نيز به معصومان عليهم السلام و به ويژه پيامبر عزيز خداعليه السلام و حضرت امير مؤمنان و حضرت فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسين و امام زمان عليهم السلام توسل بجوييم و از آنان بخواهيم كه ما را در امر تلاوت قرآن پايدار بدارند؛ حافظ
ما بدان مقصد عالي نتوانيم رسيد
هم مگر پيش نهد لطف شما گامي چند

11. تلاوت قرآن را با حضور قلب و توجه كامل و ادب نيكو و خالصانه و فروتنانه انجام دهيم. مثلاً در اين هنگام، با كسي شوخي ننمايم و نخنديم و بگو و مگو نكنيم و به گونه اي قرآن را بخوانيم كه گويي با خدا سخن مي گوييم و خدا نيز با ما سخن مي گويد: مولوي چه خوش سروده است:
از خدا جوييم توفيق ادب
بي ادب محروم گشت از لطف ربّ
بي ادب تنها نه خود را داشت بد
بلكه آتش در همه آفاق زد...
از ادب، پُر نور گشته است اين فَلَك
و زادب، معصوم و پاك آمد مَلَك

12. قرآن را هنگام خواندن آيات، روي زمين نگذاريم؛ بلكه آن را بر جاي بلندي، مانند رَحل يا ميز قرار دهيم و يا آن را با دست هايمان بگيريم. ما با انجام دادن اين كار، قرآنِ عظيم را محترم شمرده ايم. "روزي حضرت امام خميني رحمه الله طبق معمول روي صندلي نشسته بودند كه قرآني آوردند و آن را روي زمين گذاشتند. هنگامي كه ايشان متوجهِ اين امر شدند، بي درنگ آن را برداشتند و روي ميزي كه در كنارشان بود، گذاشتند و فرمودند كه قرآن را روي زمين نگذاريد." (2)

13. هنگام خواندن قرآن، به صورتِ دو زانو و اگر نمي توانيم، به صورتِ چهار زانو بنشينيم و چنانچه مي توانيم، به چيزي يا به جايي تكيه ندهيم.

14. مواظب باشيم هنگامي كه قاري و حافظ قرآن مي شويم، نسبت به قاريان و حافظان ديگرِ قرآن حسادت نورزيم و شخصيت آنان يا شيوه هاي آموزشي و يا شاگردانشان را زير سؤال نبريم و بر ضد آنان جوسازي و سمپاشي نكنيم. به طور مثال، چنانچه حافظ پنج جزء قرآن شديم، نسبت به كساني كه حافظ سه جزء قرآن هستند و يا در صورتي كه حافظ كل قرآن شديم، نسبت به كساني كه حافظ كل قرآن نيستند، احساس برتري و غرور كاذب ننماييم و فخر فروشي و جلوه فروشي نكنيم.

15. شايسته است كه قرآن كريم را پيش از باز كردن و خواندن و پس از بستن آن ببوسيم و به پيشاني بگذاريم. اين كار، نوعي احترام گذاشتن به قرآن مجيد و عظيم است.

16. اگر بتوانيم، هميشه قرآن را روي رَحل و در محل يا اتاق مخصوصي براي تلاوت بگذاريم تا هنگامي كه وارد آن فضا مي شويم، خود به خود، انگيزه خواندن و تلاوت آيات قرآن در وجود ما شعله ور گردد.

17. پيش از خواندن آيات قرآن، اين دعا را كه براي مطالعه وارد شده است، بخوانيم: "اَللّهُمَّ أَخرِجني مِن ظُلُماتِ الوَهم و أَكرِمني بِنورِ الفَهم. اَللّهُمَّ افتَح عَلَينا أَبوابَ رَحمَتِك و انشُر عَلَينا خَزائِنَ عُلومِك بِرَحمَتِكَ يا أَرحَمَ الرّاحِمين؛ خدايا! مرا از تاريكيهاي پندار بيرون بر و به روشنايي فهميدن گرامي دار. خدايا! درهاي رحمت خويش را بر ما بگشا و گنجينه هاي دانشهاي خود را بر ما پخش كن. به مهرباني ات، اي مهربان ترين مهربانان!"

18. مواظب باشيم كه هنگام قرائت قرآن، مزاحم استراحت، آسايش، كار و مطالعه اعضاي خانواده يا دوستان و يا ديگران نشويم. به طور نمونه، قرآن را با صداي بلند نخوانيم يا صداي نوار قرآن را بلند ننماييم.

19. مواظب باشيم كه هنگام تلاوت و حفظ قرآن و يا تكرار و بازگويي محفوظات قرآنيِ خود و در جايي كه ديگران حضور دارند، در دام سمعه (شنواندن به ديگران) و يا (نشان دادن به ديگران) گرفتار نياييم و با انجام دادن كار پسنديده اي، در دام ناپسندي نيفتيم. مثلاً با نيتي غير الهي و ناخالصانه و در مجلس مهماني، آيات قرآن را به گونه اي با خود زمزمه ننماييم كه ديگران زمزمه هايمان را بشنوند و يا حتي بدون زمزمه و با صداي آهسته قرآن نخوانيم؛ به گونه اي كه حركات لبهايمان را ببينند و خودمان نيز از جلوه گريها و جلوه فروشيهاي خودمان خوشمان بيايد.
حافظ شيرين گفتار، نيكو سروده است:
غلام همت آن نازنينم
كه كار خير، بي روي و ريا كرد

20. هنگام قرائت قرآن، اگر به نام مبارك پيامبر محبوب خدا، حضرت محمد مصطفي عليه السلام رسيديم، صلوات بفرستيم. و پيش يا پس از خواندن هر يك از سوره هاي "ضُحي" تا "ناس"، يعني هر كدام از سوره هاي نود و سوم تا صد و چهار دهم قرآن، تكبير (اَللهُ أَكبَر) بگوييم.

21. قرآن و به ويژه قرآني را كه براي تلاوت برگُزيده ايم، پاك و پاكيزه نگه داريم و آن را در جلد و جاي مناسب قرار دهيم و در كنار و حاشيه صفحات آن چيزي ننويسيم.

22. هنگام قرائت قرآن، هر گاه به آيات مربوط به "بهشت" رسيديم، شادمان شويم و رفتن به بهشت را از خدا بخواهيم. و هر گاه به آيات مربوط به "جهنم" رسيديم، غمگين شويم و به خدا پناه بريم.

23. چنان چه براي ما امكان داشته باشد، هنگام خواندن آيات قرآن، لباسي سفيد و پاكيزه بر تن كنيم و عبايي نيكو بر دوش خود بيندازيم تا آمادگيِ معنويِ بيشتري براي اين كار، در ما به وجود آيد.

24. پيش از قرائت قرآن صلوات بفرستيم و پيش از خواندن و حفظ آيات و پس از آن نيز دعا كنيم و به ويژه دعاهايي را كه پيشوايان معصوم عليهم السلام در اين مورد به ما آموخته اند، بخوانيم.

25. هنگام خواندن آيات وحياني، محزون شويم يا به گريه در آييم و يا حتي خود را شبيه گريه كنندگان و محزونان كنيم.

26. قرآن را به صورت ترتيل و شمرده شمرده و با درنگ كردن بر محلهاي وقف در آيات، بخوانيم.
27. به قرآن نگاه كنيم، حتي اگر حافظ قرآن باشيم.
هنگامي كه قرآن را تلاوت مي كنيم، بدنمان پوشيده باشد.

29. تا آنجا كه مي توانيم قرآن را با صداي نيكو بخوانيم.

30. هنگامي كه قرآن خوانده مي شود، ساكت شويم و به آن گوش فرا دهيم.

31. قرآن را با لحن و لهجه عربي بخوانيم.

32. پسنديده تر است كه قرآن را در مكانهاي مناسب، مانند مساجد بخوانيم.

33. خود را وظيفه مند بدانيم كه به آيات قرآن عمل كنيم؛ بدين معني كه كارهاي واجبِ گفته شده در قرآن را انجام دهيم و كارهاي حرامِ گفته شده در آن را ترك كنيم و نيز تا آنجا كه مي توانيم به كارهاي مستحبِ مذكور در قرآن عمل نماييم و از كارهاي مكروهِ گفته شده در آن خودداري ورزيم.

34. شايسته است ثوابهايي را كه بر اثر قرائت قرآن نصيبمان مي شود، به معصومان و امامزادگان عليهم السلام، شهيدان، و بزرگان و استادان و در گذشتگان خود، پدر و مادر و برادر و خواهر و فرزندان خويش، بستگان، آشنايان و دوستان خود نيز هديه كنيم.

35. پسنديده است كه در برنامه قرائت قرآن خود، ختم قرآن نيز داشته باشيم.

36. قرآن يا قسمتي از آن را هميشه همراه خود داشته باشيم و هر روز از روي آن بخوانيم.

37. پس از تلاوت آيات يا سوره ها و يا جزءهاي قرآن، خداي را سپاس گوييم و شكر او را به جاي آوريم تا توفيقات ما را در اين راه افزون تر كند:
شكر نعمت، نعمتت افزون كند
كفر، نعمت از كَفَت بيرون كند

38. اگر پس از مدتي قرائت قرآن، جزء قاريان خوب قرآن قرار گرفتيم، به تعليم و تربيت قاري قرآن نيز بپردازيم و مطالعات و تحقيقات و تجربه ها و روشهاي خود را در اختيار ديگران بگذاريم و مواظب باشيم كه در اين كار، بُخل نورزيم؛ زيرا تعليم و تربيتِ حتي يك قاري قرآن، بسيار مهم و با ارزش و داراي ثوابِ فراوان است و خرسندي خداي رحمان و معصومان و به ويژه امام زمان عليه السلام را به همراه دارد.

39. قرائت قرآن، افزون بر آداب ظاهري، آداب باطني نيز دارد وبرخي از آنها عبارت است از:
يك. فهميدن اصل كلام الهي؛
دو. بزرگ شمردن قرآن؛
سه. حضور قلب و نيت خالصانه داشتن (كه قبلاً نيز به آن اشاره شد)؛
چهار. تدبر و تفكر كردن در آيات قرآن و توجه داشتن به معاني آن؛
پنج. تأثير پذيرفتن از آيات قرآن؛
شش. خود را مخاطب آيات قرآن و امر و نهي هاي آن دانستن.

پی نوشت :

1) در سايه آفتاب، محمد حسن رحيميان، ص 114 (با اندكي ويرايش).
2) همان، ص 115، (با اندكي ويرايش).