توسل به غیر خدا
راغب در تعریف «وسیله» می‌گوید: «الوسیلة التوصل الی شی ءٍ برغبة و هی اخصُّ من الوصیلة، لتضمنها لمعنی الرغبة وسیله رسیدن به چیزی است از روی اشتیاق و میل و چون معنای رغبت و میل را در بر دارد، از حیث معنا اخص از وصیله است [زیرا توصل همراهی است چه از روی شوق باشد یا بدون آن].»
سؤال: آیا توسل به غیر خدا جایز است؟
جواب: توسل به غیر خدا جایز است.
برای روشن شدن این مطلب، ابتدا حقیقت توسل را بیان می‌كنیم و سپس با نقل چند آیه و روایت به اثبات مطلب می‌پردازیم.
معنای توسل
راغب در تعریف «وسیله» می‌گوید: «الوسیلة التوصل الی شی ءٍ برغبة و هی اخصُّ من الوصیلة، لتضمنها لمعنی الرغبة؛ (1) وسیله رسیدن به چیزی است از روی اشتیاق و میل و چون معنای رغبت و میل را در بر دارد، از حیث معنا اخص از وصیله است [زیرا توصل همراهی است چه از روی شوق باشد یا بدون آن].»
ابن منظور می‌گوید: با فلان موجود به وی متوسل شد، یعنی به وسیله احترام و مقام آنچه نظر او را جلب می‌كند، به وی نزدیك گردید. (2)
جوهری می‌گوید: «اَلْوَسیلَةُ ما یتَقَرَّبُ به الی الغیر؛ وسیله چیزی است كه به وسیله آن به دیگری تقرّب جسته می‌شود.»
المنجد، برای وسیله و توسل معنایی بسیار روشن و كاملاً منطبق با معنای شرعی آن ذكر می‌كند: «وَسَّلَ تَوَسَّلَ الی اللَّه بعمل او وسیلة؛ (3) یعنی با عمل یا وسیله به خدا متوسّل شد.»
در تفسیر المیزان آمده است: «و الوسیلة علی ما فسّروه هی التوصل و التقرب، و ربّما استعملت بمعنی ما به التوصل و التقرب و لعله هو الانسب...؛ (4) آن گونه كه تفسیر كرده اند، وسیله همراه شدن و نزدیكی جستن است و چه بسا به معنای چیزی كه مایه همراهی و نزدیكی باشد، به كار می‌رود و شاید همین معنا مناسب‌تر باشد.»
نتیجه
معانی توسل در لغت و شرع همخوانی دارند و به معنای نزدیك شدن به خداوند با انتخاب وسیله یا عمل نیك می‌باشد.
قرآن و توسل
قرآن مجید انتخاب وسیله و توسل را جایز دانسته و بلكه به آن سفارش كرده است: «یا اَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إتَّقُوا اللَّهَ وَ إبْتَغُوا اِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ (5) «ای كسانی كه ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه كنید و وسیله‌ای برای تقرب به خدا بجویید و در راه او جهاد كنید! باشد كه رستگار شوید.»
قرآن كریم برای دعا و استغفار رسول اكرم صلی الله علیه وآله برای بندگان خدا اثر مثبت قائل است و می‌فرماید: «وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جَائُوكَ فَاسْتَغَفَرُو اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»؛ (6) «اگر آنان هنگامی كه به خود ظلم كردند (گناه كردند) نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب مغفرت می‌كردند و پیامبر برای آنها طلب مغفرت می‌كرد، خدا را توّاب و رحیم می‌یافتند.»
این آیه شریفه زیر بنای عقیده به توسل و اثر وسیله نزد خداوند را بیان می‌كند و به اثبات می‌رساند. همچنین به فرموده قرآن، برادران یوسف علیه السلام جهت آمرزش خطا و گناهشان به حضرت یعقوب علیه السلام متوسل شدند و آن حضرت نیز این تقاضا را پذیرفت: «قَالُوا یا اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا اِنَّا كُنَّا خَاطِئِینَ قَالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّی اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»؛ (7) «گفتند: پدر جان! برای ما به خاطر گناهانمان استغفار كن كه ما خطاكار بودیم. گفت: به زودی از خدای خود برای شما طلب آمرزش می‌كنم كه او بسیار بخشنده و مهربان است.»
توسل در روایات
در روایات شیعه سفارش بسیاری نسبت به توسل به اهل بیت علیهم السلام وارد شده است. دعای پر فیض توسل تنها گوشه‌ای از این سفارشات است. از روایات اهل سنت نیز معلوم می‌شود كه توسل به انبیاء و اولیاءعلیهم السلام جایز و بلكه مورد سفارش دین اسلام است.
عثمان بن حنیف روایت می‌كند كه مردی مبتلا به درد چشم، از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله درخواست دعا كرد تا بهبودی یابد. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «اگر بخواهی، دعا می‌كنم؛ ولی اگر بر همین حال صبر كنی، بهتر است.» مرد گفت: برایم دعا كن! پیامبرصلی الله علیه وآله دستور داد كه نیكو وضو كند و دو ركعت نماز بخواند و این دعا را بخواند: «اَللَّهُمَّ اِنّی اَسْأَلُكَ وَ أَتَوَجَّهُ اِلَیكَ بِنَبِیكَ نَبِی الرَّحْمَةِ یا مُحَمَّدُ اِنّی اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلی رَبّی فی حاجَتی لِتَقْضی، اَللَّهُمَّ شَفِّعْهُ فِی؛ (8) خدایا از تو درخواست می‌كنم و به [واسطه] پیامبرت كه پیامبر رحمت است، به تو روی می‌آورم.ای محمد! من به وسیله تو به سوی پروردگارم رو می‌آورم در مورد حاجتم تا برآورده شود. خدایا! او را در مورد من شفیع قرار ده!» راوی می‌گوید: به خدا قسم! چیزی نگذشت كه مرد شفا یافت.
همچنین در منابع اهل سنت موارد زیادی از توسل اصحاب و یاران و اشخاص حاضر در عصر رسول اكرم صلی الله علیه وآله نقل شده است. در اینجا به چند نمونه اشاره می‌شود.
توسل به حضرت محمدصلی الله علیه وآله پیش از نبوّتش: عبدالمطلب به وجود پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله برای قریش درخواست باران كرد. (9) عین همین توسل را حضرت ابوطالب انجام داد كه خداوند به بركت شخص حضرت محمدصلی الله علیه وآله كه هنوز خردسال بود باران فراوان نازل كرد. (10)
توسل به حضرت محمدصلی الله علیه وآله پس از ارتحالش: ممكن است گفته شود كه توسل و مراجعه مسلمانان صدر اسلام به وجود پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله در زمان حیات و حضور آن حضرت بوده است و این دلیل نمی‌شود كه توسل به انبیاء و امامان حتی پس از ارتحال آنان هم جایز باشد.
این شبهه پاسخهایی دارد از جمله:
1. از نظر قرآن مرگ، فنا و نابودی نیست، بلكه كوچ از یك سرا به سرای دیگر است.
«اَللَّهُ یتَوَفَّی اْلأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها...»؛ (11) «خداوند جانها را به هنگام مرگشان می‌گیرد.»
مرگ نابودی نیست بلكه وفات و دستگیری است كه خداوند روح و جان انسانها را می‌گیرد نه اینكه نابود كند.
قرآن خبر از روزی خوردن، فرحناكی و بشارت دادن شهدا می‌دهد.
«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ...»؛ (12) «گمان مبر آنانكه در راه خدا كشته شدند مرده اند؛ بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.»
رسول اكرم صلی الله علیه وآله و امامان اهل بیت علیهم السلام جایگاه و مقام بسیار بالاتری نسبت به شهدا دارند و مرده و زنده انبیاء و امامان فرقی ندارد.
2. طبرانی حكایتی را نقل می‌كند كه طی آن یكی از اصحاب رسول اكرم صلی الله علیه وآله برای حل مشكل خود به رسول اكرم صلی الله علیه وآله پس از ارتحال آن حضرت متوسل شده است.
مردی بارها برای رفع مشكل خود، به عثمان خلیفه سوم مراجعه كرده ولی نتیجه نگرفته بود، عثمان بن حنیف به او دستوری یاد داد كه پس از وضو و دو ركعت نماز بخواند: «اَللَّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُكَ وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیكَ بِنَبِینا مُحَمَّدصلی الله علیه وآله نَبِی الرَّحْمَةِ، یا مُحَمَّدُ اِنّی أَتَوَجَّهُ بِكَ اِلی رَبِّی فَتَقْضی لی حاجَتی؛ خدایا! من از تو درخواست می‌كنم و به سوی تو رو می‌آورم به واسطه پیامبرمان محمدصلی الله علیه وآله كه پیامبر رحمت است.ای محمد! من به وسیله تو به سوی خدای خود رو می‌آورم تا حاجتم را برآورده سازی.» مرد چنین كرد و حاجت روا شد. (13)
شافعی پیشوای مذهب شافعیه در دو بیت زیبا به اصل جواز توسل و اینكه آل محمدصلی الله علیه وآله بهترین وسیله‌ها هستند تصریح می‌كند.
آلُ النبی ذَریعَتی // هُمْ اِلیهِ وَسیلَتی
أرجُو بِهم اَعْطی غَداً // بِیدی الْیمینِ صحیفتی (14)
توسل نامشروع
شیعه اهل بیت علیهم السلام به توحید ذاتی و تمام اقسام توحید فعلی (توحید در فاعلیت، خالقیت، ربوبیت، عبادت و...) قایل است، بر همین اساس هرچه خواسته دارد از خداوند می‌خواهد.
از آنجا كه خداوند، جهان را نظام اسباب قرار داده است، انسان برای رفع عطش به آب مراجعه می‌كند، و برای فهم دین به انبیاء و امامان و علماء مراجعه می‌كند. رسول اكرم صلی الله علیه وآله برای جنگ با دشمنان از اسلحه و یاران خود كمك می‌گرفت، و هیچ یك از این توسلها شرك محسوب نمی‌شود.
آنچه شرك و توسل نامشروع است این است كه كسی غیر خدا را مستقل و در برابر خدا مؤثر بداند و حاجت خود را از غیرخدا بخواهد، اما اگر كسی به انبیاء و امامان مراجعه كند با این نیت كه وسایط فیض اند و از جانب خداوند مأذون اند، مشكل ندارد.
خداوند برخی كارها را به غیر خود واگذار كرده است مانند قبض روح «تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا» (15) و امر كتابت «وَ رُسُلُنا لَدَیهِمْ یكْتُبُونَ» (16)
این موارد علامت عجز و ناتوانی خدا نیست، بلكه براساس نظام اسباب است كه خداوند به خاطر برخی اهداف، چنین نظامی را برقرار كرده است.
مهم این است كه تمام فاعلها در طول فاعلیت خدا و با اذن خداوند كار می‌كنند، نه اینكه مستقل و در عرض خداوند باشند.
توسل و درخواست نامشروع، همان كار كفار و مشركان بود كه به غیرخدا به چشم خدایی می‌نگریستند: «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ ینْصَرُونَ»؛ (17) «غیر از خدای متعال معبودهایی انتخاب می‌كردند به امید اینكه یاری شان دهند.»
حقیقت توسل نامشروع «مِنْ دُون اللَّه» است، اما توسل مشروع و آنچه اصحاب و یاران رسول اكرم صلی الله علیه وآله و شیعیان اهل بیت علیهم السلام انجام می‌دهند، «مِنْ عِنْدِاللَّه» است.
پی نوشت :
1) المفردات فی غریب القرآن، ابی القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، لبنان، دار المعرفة، ص 524، مادة «وَسَلَ.»
2) ابن منظور، لسان العرب، ج 11، ص 724.
3) المنجد فی اللغة، بیروت، انتشارات كاثولیكیه، چاپ بیستم، ص 900.
4) تفسیر المیزان، محمد حسین طباطبایی، لبنان، مؤسسه اعلمی، چاپ دوم، ج 13، ص 130.
5) مائده / 35.
6) نساء / 64.
7) یوسف / 97 و 98.
8) صحیح ترمذی، ج 5، كتاب الدعوات، ب 119، ش 3578؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 441، ش 1385؛ مسند احمد، ج 4، ص 138؛ مستدرك حاكم، چاپ بیروت، ج 1، ص 313، كتاب صلوة التطوع.
9) ر. ك: بحوث قرآنیة، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق، ص 95 به نقل از: فتح الباری، ج 2، ص 398 و دلائل النبوة، ج 2، ص 126.
10) همان، ص 100 به نقل از: السیرة الحلبیة، ج 1، ص 116 و ارشاد الساری، ج 2، ص 338.
11) زمر/ 42.
12) آل عمران/ 179-161.
13) بحوث قرآنیة، سبحانی، ص 97 به نقل از المعجم الكبیر، حافظ سلیمان بن احمد طبرانی ج 9، ص 31 - 30، باب ما اسند الی عثمان ابن حنیف، رقم: 8311.
14) ابن حجر عسقلانی، الصواعق المحرقه، چاپ قاهره، ص 178، «خاندان پیامبر وسیله من به سوی خدا هستند و امیدوارم كه به خاطر آنان نامه عمل من فردای قیامت به دست راست من داده شود.»
15) انعام/ 6.
16) زخرف/ 80.
17) یس/ 74.
