برای شبهای قدر بهتر برنامه ریزی کنیم

و تو چه مى دانى که شب قدر چيست؟ شب قدر بهتر از هزار ماه است.» شب قدر، شبی است که از هزار ماه [بيش از هشتاد سال] بهتر و به اندازۀ يك عمر طولانى و پر بركت ارزش دارد...

در میان ماههاي سال، ماه مبارک رمضان و از میان شبها، شب قدر از شرافت و عظمت ویژه ای برخوردار است. در اهميت اين شب، همين بس كه قرآن كريم می فرمايد: «وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْر لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»؛ (1) «و تو چه مى دانى که شب قدر چيست؟ شب قدر بهتر از هزار ماه است.» شب قدر، شبی است که از هزار ماه [بيش از هشتاد سال] بهتر و به اندازۀ يك عمر طولانى و پر بركت ارزش دارد. سعادتمند و خوشبخت کسی است که با سلامتی و معرفت، این ماه، به ویژه شبهای قدر را درک کرده، از فیوضات آن بهره مند گردد.

رسول خدا(ص) در خطبۀ شعبانيه، رمضان را ماه ضيافت خدا معرفي كرده است و مي فرمايد: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَيَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَيَّامِ وَ لَيَالِيهِ أَفْضَلُ اللَّيَالِي وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيَافَةِ اللَّهِ؛ (2) اى مردم! اينك ماه خدا آميخته با بركت، مهربانى و آمرزش به شما رو آورده است، ماهى كه نزد خدا از تمامى ماهها برتر است روزهاى آن با فضيلت ترين ايّام و شبانگاهانش برترين شبها و ساعتهاى اين ماه، افضل ساعات است. ماهى كه عموم شما به میهمانى پروردگار در اين ماه دعوت شده ايد.»
شهيد مطهري می فرمايد: شما در اين ماه به میهمانى خدا خوانده شده ايد؛ در اين ماه، خدا ميزبان است و شما ميهمان. پس به اين مقياس بفهميد چقدر درهاى رحمت الهى در اين ماه باز است! مى دانيد در رابطۀ ميزبان و ميهمان، اين ميزبان است كه شأن میهمان را گرامى مى دارد. هر كسى وقتى مهمانِ يك آدم كريم شد، به دليل اينكه میهمان است، ميزبان او را گرامى مى دارد. فقط كوشش كنيد كه لااقل بتوانيد به صورت يك میهمان بر سر سفرۀ اين ميزبان وارد بشويد.
اوج معنويت ماه مبارك رمضان، شبهاى قدر است. ما بايد در طول اين بيست روز لااقل كارى كرده باشيم كه در اين ايام و ليالى قدر (نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم) بتوانيم به صورت يك ميهمان بر سرسفره اين ميزبان وارد شويم. اين روزه گرفتنها، اين- به خيال خودمان- زنجير بر نفس امّاره زدنها، با طبيعت مبارزه كردنها، روحانيت را بر طبيعت غلبه دادن، ذكر خدا زياد كردن، دعاى زياد خواندن، قرآن زياد تلاوت كردن، در ياد خدا زياد بودن، اينها همه آمادگى است براى اينكه در اين شبهاى احياء بتوانيم مانند يك ميهمان بر سر سفرۀ رحمت خالق خودمان وارد بشويم [و در اين ضيافت ] شركت كنيم. توبه، انابه و استغفار كنيم. از خداى متعال رحمت و سعادت بخواهيم، براى خودمان و براى برادران مؤمن خودمان و براى جامعۀ اسلامى. اصلاح نفس خودمان را بخواهيم. اصلًا عبادت براى نورانيت است. ما عبادت مى كنيم براى اينكه به وسيلۀ عبادت و به ياد خدا بودن و غير خدا را فراموش كردن، از اين ظلمتها، كدورتها و تيرگيها بيرون بياييم و قلب ما به نور الهى منوّر شود. (3) خداوند متعال در شب قدر، به وسيلۀ فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دورى از دوزخ، مؤمنان را پذيرايى می كند.
حضرت امام رضا(ع) از قول پدرانش نقل می فرمايد: «فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ يَغُلُّ الْمَرَدَةَ مِنَ الشَّيَاطِينِ وَ يَغْفِرُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ سَبْعِينَ أَلْفاً فَإِذَا كَانَ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ غَفَرَ اللَّهُ بِمِثْلِ مَا غَفَرَ فِي رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى ذَلِكَ الْيَوْمِ إِلَّا رَجُلا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ أَخِيهِ شَحْنَاءُ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْظِرُوا هَؤُلَاءِ حَتَّى يَصْطَلِحُوا؛ (4) در اولين شب ماه رمضان شيطانهاى سركش در بند شوند و در هر شب هفتاد هزار آمرزيده شوند و در شب قدر به شمار آمرزيده هاى در رجب و شعبان و ماه رمضان تا آن روز آمرزيده شوند، جز كسى كه ميان او و برادرش كينه باشد كه خدا عزّ و جلّ فرمايد: مهلت دهید اینان را تا اينكه آشتى كنند.»

احياء شب قدر
اولیای بزرگوار دین(ع) اعمال بسیاری درباره شبهای ماه رمضان، به خصوص شب قدر به ما تعلیم نموده اند که احیا و شب زنده داری از جملۀ آن است. از آثار احیای شب قدر، همین بس که رسول خدا(ص) می فرماید: «مَنْ أَحْيَا لَيْلَةَ القَدْر لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوب ؛ (5) هر كس شب قدر را به شب زنده دارى بگذراند، دلش در آن روزى [روز قیامت] كه همه قلبها بمیرند، نخواهد مُرد.»
امام باقر(ع) نیز احیای شب قدر را موجب بخشیده شدن گناهان دانسته، می فرمايد: «مَنْ أَحْيَا لَيْلَةَ الْقَدْرِ غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ لَوْ كَانَتْ ذُنُوبُهُ عَدَدَ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ مَثَاقِيلِ الْجِبَالِ وَ مَكَايِيلِ الْبِحَارِ؛ (6) كسي كه شب قدر را احيا بگيرد، گناهانش بخشيده می شود؛ گرچه به ستارگان آسمان و سنگینی کوهها و پیمانه دریاها باشد.»
گفتني است كه احيا و شب زنده داري زماني ارزشمند است كه به قول شهيد مطهري انسان خودش در آن شب، زنده باشد؛ يعنى حيات معنوى داشته باشد. حيات معنوى انسان به ياد خدا [بودن] است. به هر اندازه و در هر حالت كه قلب انسان از خدا غافل نباشد، انسان زنده است... . ما در سال لااقل يكى دو سه شب را به عنوان تشبّه به اولياى خدا زنده نگه داريم؛ يعنى واقعاً كوشش كنيم كه در اين شبها تمام شب را به ياد خدا به سر ببريم، حالت توبه و استغفار داشته باشيم. (7)

استغفار و دعا
سفارش به استغفار و توبه، مخصوصاً در چنين شبهايي از آن جهت است كه گناه و معصيت قلب انسان را سياه و آلوده می سازد و قلب آلوده همانند ظرف آلوده، نمی تواند جايگاه پاكي و نورانيت حق تعالي باشد. به همين دلیل هيچ دعا و راز و نيازي از او قبول نمی شود. اميرمؤمنان(ع) در دعاي كميل مي فرمايد: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيَ الذُّنُوبَ الَّتِي تَحْبِسُ الدُّعَاءَ؛ پروردگارا! گناهاني را كه موجب حبس [ و عدم استجابت] دعا می شود، بيامرز.»
پس از استغفار و توبه، نوبت به دعا و درخواست از ذات خداوند متعال می رسد. چگونه دعا كردن و چه چيز از خدا خواستن، آداب و خصوصياتي دارد كه بيان آن جايگاه ديگري مي طلبد؛ اما تنها به اين نكته از شهيد مطهري اشاره می كنيم كه می فرمايد: يكى از بزرگان مى گفت: ما هميشه وقتى دعا مى كنيم، به خدا مى گوييم: خدايا! به ما بده، هيچ وقت دعا نمى كنيم خدايا! از ما بگير، در صورتى كه ما به اين دعا بيشتر احتياج داريم. ما به آن چيزهايى كه خدا بايد از ما بگيرد بیشتر احتياج داريم تا آن چيزهايى كه بخواهد به ما بدهد. تا اينهايى كه از ما بايد بگيرد، از ما نگيرد، هيچ چيز قابل دادن نيست. ما بايد بگوييم: خدايا! اين حب جاه و مال را از ما بگير، اين حسادتها را از ما بگير، اين كينه ها و عقده ها را از ما بگير، اين كدورتهاى قلبى را از ما بگير، اين پرده ها را از جلو چشم ما بردار، اين غَلها، اين غِشها، اين حِقدها، اين ضِغْنها، (8) اين شكها، اين شِركها، اين كبرها، اين حسدها را از ما بگير. [ما] به اين «بگير»ها بيشتر احتياج داريم تا به اينكه چه را به ما بده. آخر تو چه هستى؟ اول حساب كن كه چه هستى و چه داری؟ چه را طلب مى كنى و براى كجا طلب مى كنى؟ گفت: «آئينه شو جمال پرى طلعتان طلب». اول آنچه بايد از تو بگيرند، آنها را بيرون بريز، آنگاه بگو: بده. آن وقت است كه دعاى تو مستجاب مى شود و «بده» ها به اجابت مقرون مى شوند. (9)
ايشان در ادامه به نكتۀ مهم ديگري اشاره می كند كه قابل توجه است. و می فرمايد: هيچ وقت چيزى را بر خدا حتم نكنيد؛ يعنى نگوييد: خدايا! فلان چيز را به هر حال من مى خواهم، من كار ندارم حكمت اقتضا مى كند يا نه، مصلحت است يا مصلحت نيست. ادب عبوديت اقتضا مى كند كه انسان از خدا بخواهد. آن كسى كه از خدا چيزی نمى خواهد، در مقابل خدا انانيّت به خرج مى دهد. عبوديت اقتضا مى كند كه هميشه انسان از خداوند چيزی بخواهد، و وقتى كه انسان از خدا چيزی مى خواهد، اول اين را بايد بخواهد: خدايا! اين قلب من را هدايت كن كه از تو آن چيزى را بخواهد كه حكمت و مصلحت است؛ و الّا من خيلى اوقات گمراه مى شوم، چيزهايى براى خود مى خواهم كه نبايد بخواهم و چه دعاى بزرگى است! حضرت علي(ع) در «نهج البلاغه» مى فرمايد: «اَللَّهُمَّ انْ فَهِهْتُ عَنْ مَسْأَلَتى، اوْ عَمِهْتُ عَنْ طَلِبَتى، فَدُلَّنى عَلى مَصالِحى، وَ خُذْ بِقَلْبى الى مَراشِدى، فَلَيْسَ ذلِكَ بِنُكْرٍ مِنْ هِداياتِكَ، وَ لا بِبِدْعٍ مِنْ كِفاياتِكَ؛ (10) خدايا! اگر زمانى من گنگ و لال شدم، نفهميدم از تو چه بايد بخواهم، عوضى چيزى خواستم، خدايا اگر از مطلوب واقعى خودم كور شدم، چشمهايم آن مطلوبهاى واقعى را نديد و چيزهايى را ديد كه اصلًا نبايد من به اينها توجه كنم، خدايا! اولين دعاى من اين است كه با آن لطف و كرم خودت دست به قلب من بينداز و دل مرا هدايت كن كه بفهمم چه بخواهم، مرا به مصالح خودم راهنمايى كن.
اين قلب من را بگير و به سوى رشدش و آنچه كه صلاح و هدايت و راهش است، راهنمايى بفرما. از كرم تو و از لطف عميم تو اينها عجيب و چيز تازه اى نيست؛ يعنى تو چقدر لطف دارى كه بسيارى از اوقات اصلًا قلب من را خودت هدايت كرده اى كه من چه از تو بخواهم، اينها هم جزء لطفهاى توست. (11)

حضور در مسجد
يكي از برنامه هاي درخور تقدير صدا و سيماي جمهوري اسلامي، پخش برنامه هاي احيا مي باشد؛ اما بايد به توجه داشت مخاطب اين برنامه ها، بيماران و افراد ناتواني مي باشند كه از حضور در مساجد محرومند؛ چرا كه بررسي سيرۀ معصومان(ع) نشانگر آن است كه آن بزرگواران در چنين شبهايي حضور در مساجد بوده است. آن بزرگواران احیای شب قدر را درون مسجد می گذراندند و با عمل، به پیروان خویش حضور در مساجد، مخصوصاً در چنین شبهای با برکتی را تعلیم می نمودند. چنانکه رسول خدا(ص) حتی در شبهای بارانی، در حالی که مسجد مدینه سقف نداشت، عبادت و شب زنده داری را ترک نمی کرد. (12)
اعتکاف (13) رسول خدا(ص) در دهۀ سوم ماه مبارک رمضان در مسجد نیز نشان از اهمیت حضور در چنین مکان مقدسی است. (14)
«یحیی بن رزین» نقل می کند که امام صادق(ع) بیماری شدیدی داشت؛ اما [با همان حال] دستور داد ایشان را به مسجد پیامبر(ص) بردند و حضرت تا صبح روز بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماندند. (15)

تذكراتي دربارۀ آیین شب قدر
آنچه ذکر گردید، نشان از اهمیت فوق العادۀ حضور در مساجد و احيای در چنین شبهایی دارد؛ اما توجه به این نکته ضروری است که عدم توجه به برخی نکات می تواند آسیبهایی را نيز به همراه داشته باشد که به چند نمونه اشاره می شود:

1. گرچه اولیای الهی بر بیدار نگه داشتن اطفال در شب بیست و سوم اصرار ورزیده اند؛ اما یقیناً این سفارش به معنی اجبار کودکان به دعا و عبادت و راز و نیاز نیست؛ بلکه صِرف بیدار ماندن آنان موجب خیر و برکت و عنایت ویژه خواهد بود. بنابراین، شایسته است در صورت بیدار ماندن کودکان، برنامه ای از طرف والدین ترتیب داده شود که کودکان علاوه بر بیدار ماندن، آزرده نشده و از این شبها خاطرۀ ناخوشایندی به ذهن نسپارند.

2. نکتۀ قابل تأمّل دیگر، تاریک نمودن و خاموش کردن چراغهای مسجد در زمان شروع مراسم مناجات و قرآن بر سر گذاردن است. گرچه شاید این عمل به خودی خود مشکلی نداشته باشد؛ اما به یقین اطفال بسیاری را از این محیط تاریک، همراه با گریه و ناله می ترساند و نه تنها والدین خود را مجبور به ترک مسجد می نمایند؛ بلکه گاه تا مدتها آنان را از مسجد دور می نماید. بنابراین مناسب است نور مسجد مخصوصاً در قسمت بانوان به طور کلی خاموش نگردد.

3. برنامۀ شبهای قدر در تمامی ایران اسلامی به بهترین نحو برگزار می گردد؛ اما متولیان امر به این مهم توجه داشته باشند که حالات معنوی نمازگزاران و روزه داران به یک اندازه نیست؛ چنانکه امیرمؤمنان(ع) می فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ لَتَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ؛ (16) به درستی که دلها همانند تنها خسته می شوند.»
بر این اساس، مناسب است برگزاری مراسم شبهای قدر دیرتر از مراسم عادی شبهای رمضان آغاز گردد. دومین نکته، اعلام زمان شروع و زمان اتمام مراسم و نیز زمان دقیق هر یک از برنامه ها (همچون تلاوت قرآن، خواندن نماز قضا، مناجات، دعا، مداحی، سخنرانی و قرآن بر سر گذاردن و ...) با استفاده از اطلاعیه و پلاکارد در محدودۀ مسجد و محل است، تا هر کس با توجه به میل درونی خود در هر برنامه ای که تمایل داشت، شرکت نماید.
سوم آنکه، سعی شود در میان برنامه ها، فاصله ای جهت رفع خستگی، پذیرایی (17) و تجدید وضو به شرکت کنندگان در مراسم داده شود. و آخر آنکه، متولیان امر به گونه ای برنامه ریزی نمایند که از طرفی برنامۀ احیا در ساعتی پایان پذیرد که زمانی زیادی تا سحر نمانده باشد؛ چرا که زود به خانه رفتن، موجب خواب آلودگی و خدای ناکرده قضا شدن نماز صبح برخی می گردد و از طرف دیگر، طولاني شدن بسیار برخی افراد را از خوردن سحری باز می دارد.
طولانی شدن برنامۀ برخی مساجد، عدم زمینۀ لازم جهت اجرای برنامه طولانی در برخي مناطق و عدم برنامه ریزی و اعلام عمومی برنامه ها توسط دست اندرکاران، موجب می شود تا برخی افراد، به خصوص جوانان از مراسم خسته و دل زده شوند و برخی به تصور کم توفیقی یا بی توفیقی مأیوسانه مسجد را ترک کنند.

4. باید توجه داشت که مسجد محل ذکر و راز و نیاز با خدا است و اولویت با کسانی است که در حال نماز و راز و نیاز می باشند. بنابراین، دست اندرکاران مجاز نیستند در زمان سخنرانی، خواندن ادعیه و ... صدای بلندگوها را به حدی بلند نمایند که مزاحم کسانی که مشغول نماز می باشند، گردد.

5. یکی از برنامه های ناپسند در شب قدر، جمع آوری کمک جهت مخارج مسجد است. متأسفانه در برخی مساجد هزینه هاى سالیانۀ مسجد، در با عظمت ترین شب سال؛ یعنى شب بیست و یكم ماه مبارك رمضان جمع آورى مى شود و به جاى آنكه جمعیت فراوان این شب ـ كه برخى از آنها فقط در این شب در مسجد حضور مى یابند ـ استفادۀ معنوى برده، با معارف اسلامى آشنایى یابند، ساعتها از وقتشان براى جمع آورى كمك هدر مى رود.

6. از جمله اعمال شب قدر، دعا، راز و نیاز و طلب استغفار است. که گاه با زبان فارسی یا زبان مادری است و گاه زمزمه نمودن جملاتی است که ائمۀ هدی(ع) به ما تعلیم نموده اند. اگر منظور از ادعیه ای که در طول سال (مثل دعای کمیل، ندبه، زیارت عاشورا، دعاي جوشن كبير و...) و مخصوصاً در ماه مبارک رمضان خوانده می شود، تعلیماتی است که حضرات معصومین(ع) به ما یاد داده اند، و به ما آموخته اند كه چگونه با خدا سخن بگوییم، از کجا آغاز نماییم و در مواقع خاص چه کلماتی را بر زبان جاری نماییم. اضافه نمودن و کاستن از دعا و نیز عزاداری و نوحه سرایی در میان آن مناسب به نظر نمی رسد؛ چرا که آنان همانند طبیبی که دارو را به میزان اثر بخشی به بیمارش توصیه می نماید، اثر هر دعا و ذکر را با مشخصات به ما توصیه نموده اند و اصحاب آن بزرگواران نیز با دقت، اعمال و رفتار آنان را در هنگام دعا به ثبت رسانده اند. (18)

7. مراسم قرآن سرگرفتن نیز از جمله اعمالی است که مورد تأکید اولیای الهی قرار گرفته است. یکی از بهترین نمونه های قرآن بر سر گذاردن در حرم حضرت معصومه(س) اجرا می گردد؛ چرا که مداحی، روضه خوانی و گاه سینه زنی، قبل یا بعد از مراسم قرآن بر سر گذاردن (طبق برنامه تعیین شده) اجرا می گردد؛ اما مراسم قرآن بر سر گذاردن ظرف مدت چند دقیقه و تنها طبق آنچه از اولیای دین(ع) به ما رسیده است، خوانده می شود. مرحوم آیت الله مشکینی نیز در مراسم احیای شبهای قدر، پس از سخنرانی و آماده نمودن فضای مجلس، مراسم قرآن بر سر گذاردن را ظرف چند دقیقه به پایان می رساندند و سپس حدود نیم ساعت مؤمنین را دعا کرده و مردم آمین می گفتند.
بنابراین، علاوه بر اینکه هر گونه برنامه ای به جز جملات وارده در کتب معتبر، همچون «مفاتیح الجنان»، فضای معنوی و حالات خاص مؤمنین را از بین می برد، و برخی را خسته و از برنامه شبهای احیا در مسجد دل زده می کند، موجب بی احترامی فوق العاده ای به قرآن می شود؛ چرا که برخی به خاطر خستگی و طولانی شدن این برنامه، چند دقیقه ای به خواب می روند و قرآن از سرشان می افتد و گاه در میان برنامه، قرآنها را به زمین نهاده و مشغول سینه زنی می شوند.
خلاصه آنکه يكي از بهترين زمانها براي دعا و استغفار، شب قدر، و بهترین مکان برای احیای شبهای قدر، مسجد است و دست اندرکاران مسجد، مخصوصاً امام جماعت به عنوان مدیر مسجد موظفند برنامۀ منظم و دقیقی برای میهمانان طراحی نموده و از هرگونه بی برنامگی و آسیبی که مؤمنین را از فیض این شبها محروم نماید، خودداری نمایند.

پی نوشت :

1) قدر/ 2-3.
2) المصباح، ابراهيم بن على عاملى كفعمى، انتشارات رضى، قم، 1405 ق، ص 633؛ إقبال الأعمال، سيد على بن موسى بن طاوس، دارالكتب الإسلامية، تهران، 1367ش، ‏ص2.
3) مجموعه‏ آثار استاد شهيد مطهرى، انتشارات صدرا، قم، ج‏26، ص 531.
4) عيون ‏أخبارالرضا(ع)، شيخ صدوق، 2 جلد در يك مجلد، انتشارات جهان، 1378 ق، ج2، ص7.
5) إقبال‏الأعمال، سيد على بن موسى بن طاوس، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1367 ش، ص274.
6) همان، ص 186؛ بحارالأنوار، علامه مجلسى، مؤسسة الوفاء، بيروت - لبنان، 1404 ق، ج 95، ص 1460.
7) مجموعه ‏آثار استاد شهيد مطهرى، ج‏27، ص669- 670.
8) كينه شديد.
9) مجموعه‏ آثار استاد شهيد مطهرى، ج‏27، ص670.
10) شرح ‏نهج‏البلاغة، ابن ابى الحديد معتزلى، 20 جلد در 10 مجلد، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، قم، 1404 ق، ج11، ص 26.
11) مجموعه‏ آثار استاد شهيد مطهرى، ج‏27، ص671.
12) مجله مبلّغان، شماره 59.
13) اعتکاف در دهه آخر ماه مبارک رمضان استحباب ویژه‏ای دارد. معتکفین در طول این دهه در مسجد جامع حضور یافته و تا آخر ماه از این مکان مقدس خارج نمی‏شوند.
14) سبل‏الهدى، محمد بن يوسف الصالحى الشامى (م 942)، تحقيق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بيروت، دارالكتب العلمية، اول، 1414ق، ج‏8، ص439.
15) امالی، شيخ طوسى، انتشارات دارالثقافة، قم، 1414 ق، ص 676.
16) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، حکمت 197.
17) برخی متولیان مساجد در بین برنامه‏ها با استفاده از چای، شیرینی، نان و پنیر و ... نشاط مؤمنین را استمرار می‏بخشند و خستگی و کسالت برخی را برطرف می‏نمایند.
18) به عنوان نمونه از اعمال مشترک شب قدر هفتاد مرتبه «استغفر الله و اتوب الیه» است؛ در حالی که در اعمال مختص به شب نوزدهم صد مرتبه «استغفر الله ربی و اتوب الیه» و شب عید فطر صد مرتبه «اتوب الیه» است. نمونه دیگر، ذکر «یا رب» است که در دعای کمیل 9بار آمده است؛ اما در ابتدای دعای «ابو حمزه ثمالی» تأکید می‏شود که این ذکر به مقداری که نَفَس اجازه می‏دهد گفته شود.