اين صفت رذيله نتيجه ترس و ضعف نفس است، زيرا كه هر ترسوي ضعيف النفسى، هر فكر فاسدى كه به خاطرش مىگذرد و به قوه واهمه او در مىآيد اعتقاد مىكند و پى آن مىرود. و اين صفت خبيثه از مهلكات عظيمه است.
خداوند عالم مىفرمايد: «يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيرا مِنَ الظَّنِّ انَّ بَعْضَ الظَّنِّ اثْمٌ»[1] يعنى: اى گروه مؤمنين، اجتناب كنيد از بسيارى از گمان به درستى كه بعضى از گمانها گناه است. و در جاي ديگر مىفرمايد: «وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السُّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْما بُورا»[2] يعنى: گمان بد برديد، و شما قومى بوديد به هلاكت رسيده». و حضرت امير المؤمنين - عليه السّلام - مىفرمايد: «بايد امر برادر مؤمن خود را به بهترين محامل حمل كنى. و بايد به سخنى كه از برادر تو سرزند گمان بد نبرى مادامى كه محمل خوبى از براى آن بيابى». و مروى است كه: «خداوند متعال حرام كرده است از هر مسلمى خون او را و عرض او را و ظن بد به او بردن را». و همين مذمت از براى ظن بد كافى است كه آن را قرين كشتن مسلم و دستاندازى به حريم و عرض او نموده. و شكى نيست كه هر كس در باطن، بد به ديگرى برد و او را به شر و فساد نسبت دهد در ظاهر به نظر حقارت او را مىبيند، و اكرام او را آنگونه كه سزاوار است بجا نمىآورد. و در حقوق او كوتاهى مىكند. بلكه مضايقه از غيبت، و اظهار آنچه گمان به او برده نمىكند. و همه اين امور منشأ هلاكت او مىشود.
و شبههاى نيست در اينكه هر كه ظن بد به مسلمانان مىبرد خبيث النفس و بد باطن است، و هر كسى را مثل خود مىداند. و خباثت باطن او به ظاهرش نيز سرايت مىكند. و دل هر مؤمن پاك طينتى نسبت به همه خلايق، پاك و صاف است و ظن بد به احدى نمىبرد.
آرى، آرى: از كوزه همان برون تراود كه در اوست.
مرا پير دانايي دو اندرز فرمود بر روى آب يكى آنكه: بر خويش خوش بين مباش دگر آنكه: بر خلق بدبين مباش.
و سرّ اينكه ظن بد به مردم بردن، علامت خباثت نفس است و شارع از آن نهى فرموده آن است كه: ظن بد چيزي نيست مگر القاى شيطان خبيث، زيرا كه بجز خداوند متعال احدى از باطن ديگرى آگاه نيست، و هيچ دلى را به دل ديگر راه نمىباشد.
پس چگونه مىتواند شد كه: كسى چيزى را ندانسته، و به چشم خود مشاهده نكرده، و از گوش خود نشنيده، در حق غير اعتقاد كند؟ پس ظن بدى كه آدمى مىكند امرى است كه از راهى كه نمىداند به دل او افتاده. و نيست آن راه، مگر راه شيطان. پس شيطان آن گمان را به دل او انداخته و به آنچه گمان برده و خبر داده. و آدمى چگونه خبرى كه شيطان داده باشد قبول مىكند و حال آنكه شيطان از هر فاسقى فاسقتر است.
و خداوند متعال مىفرمايد: «انْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبِيَّنُوا»[3] يعنى: اگر فاسقى شما را خبرى آورد تبين كنيد و آن را قبول نكنيد. پس از براى اهل ايمان جايز نيست كه تصديق آن لعين را كنند - اگر چه بعضى قراين و علائم ديگر به آن اضافه شود - تا به سرحد يقين رسد.
پس هر گاه عالمى را در خانه امير ظالمى ببينى شيطان به گمان تو مىاندازد كه: او به جهت طمع به آنجا رفته، تو بايد آن را به دل خود راه ندهى، زيرا كه شايد باعث رفتنش اعانت مظلومى باشد. و اگر از دهن مسلمانى بوى شراب يابى بايد جزم به اينكه او شراب حرام نوشيده است نكنى، زيرا كه مىشود كه مزمزه كرده باشد و ريخته باشد، يا بر آشاميدن آن مجبور بوده باشد، يا به تجويز طبيب حاذقى به جهت مداوائى آشاميده باشد. و بالجمله بايد حكم تو بر افعال مسلمين چون حكم و شهادت بر اموال ايشان باشد. و همچنان كه در مال حكم نمىكنى مگر به آنچه ديدهاى، يا با اقرار شنيدهاى، يا دو شاهد عادل در نزد تو شهادت دادهاند، همچنين در افعال ايشان بايد چنين باشى.
و اگر عادل، بدى از مسلمى نقل كند بايد توقف كنى نه تكذيب آن عادل را كنى، و حضرت امير المؤمنين - عليه السلام - فرمودند كه: «هر كه خود را در محل تهمت در آورد ملامت نكند كسى را كه به او بدگمان شود». و از حضرت امام زين العابدين - عليه السلام - مروى است كه: صفيّه دختر حى بن اخطب، حرم محترم حضرت رسول - صلّى اللّه عليه و آله - حكايت كرد كه: «وقتى حضرت پيغمبر - صلّى اللّه عليه و آله - در مسجد معتكف بودند من به ديدن او رفتم و بعد از شام از پيش آن حضرت مرخّص شده روانه منزل شدم. آن حضرت قدرى راه همراه من آمد و تكلم مىكرد، شخصى از انصار برخورد و گذشت، حضرت او را آواز داده فرمود: اين زن من صفيّه است. آن شخص عرض كرد چه جاى اين سخن بود، حاشا كه من به شما ظن بد برم، حضرت فرمود: شيطان در رگ و خون بنى آدم جا دارد ترسيدم بر شما داخل شود و باعث هلاك شما شود».
آري در اين برخوردئ پيغمبر - صلّى اللّه عليه و آله - دو ارشاد مهم براى ما است: يكى اينكه: بايد نهايت دوري را از ظن بد كرد. دوم اينكه: هر كسى اگر چه مثل پيغمبر خدا باشد بايد خود را از محل تهمت دور نگاه دارد.
پس كسى كه عالم پرهيزكار باشد و در ميان مردم معروف به صلاح و ديانت باشد مغرور نشود كه كسى به من ظن بد نمىبرد، و به اين جهت خود را از محل تهمت محافظت نكند، زيرا كه: هر فردى از انسان اگر چه اورع و اعلم جميع مردم باشد همه كس او را به يك نظر نمىبيند. بلكه اگر جمعى كثير او را در ظاهر و باطن خوب دانند و همه افعال او را حمل بر صحت نمايند، جمعى ديگر هستند كه به دنبال عيب او باشند و اعتقاد تمام به او نداشته باشند و ايشان البته در محل تهمت زدن به او مىباشند.
و عين الرضا عن كل عيب كليله و لكن عين السخط تبدى المساويا ؛ يعنى: چشم دوستى از ديدن هر عيبى كند است، اما چشم عداوت و دشمنى، بديها را ظاهر مىكند.
و هر دشمن حسودى نگاه نمىكند مگر به چشم دشمنى. پس آنچه خوبى كه از آدمى ديد مىپوشاند و در تجسّس بديها برمىآيد. و هر بدى، البته به ديگران گمان بد مىبرد و ايشان را چون خود مىداند. و هر معيوب رسوائى، ديگران را مانند خود رسوا و عيبناك مىخواهد، عيوب ايشان را در ميان مردم ظاهر مىكند تا مردم از فكر او بيرون روند و زبان ايشان از او كوتاه گردد. «و البليّه اذا عمّت طابت» يعنى: هر بلائى كه عموميت هم مىرساند گوارا مىشود.
پس بر هر مؤمنى لازم است كه خود را از مواضع تهمت دور دارد تا بندگان خدا گمان بد به او نبرند و به معصيت نيفتند و اين شخص هم در معصيت ايشان شريك باشد، زيرا كه هر كه سبب معصيت ديگرى شود او هم در گناه با او شريك خواهد بود.
و از اين جهت خداوند عالم فرموده: «دشنام ندهيد به كسانى كه غير خدا را مىخوانند، كه ايشان هم خدا را دشنام دهند». و حضرت پيغمبر - صلّى اللّه عليه و آله - فرمود: «چگونه مىبينيد حال كسى را كه پدر و مادر خود را دشنام مىدهد؟ عرض كردند كه: آيا كسى پدر و مادر خود را دشنام مىدهد؟ فرمود: بلى كسى كه پدر و مادر غير را دشنام دهد، آن غير هم پدر و مادر او را دشنام دهد».
طريقه معالجه بدگمانى به خدا و خلق
و طريق معالجه بدگمانى به خدا و خلق آن است كه: بعد از ملاحظه فساد ،آنچنان كه گذشت و شرافت ضدّش ؛كه گمان نيك باشد، هرگاه گمان بدى از كسى به خاطر تو بگذرد اعتنائى به آن نكنى و دل خود را به آن شخص بد نسازى، و رفتار خود را با او تفاوت ندهى، و تفقّد و اكرام و احترامى كه نسبت به او به عمل مىآوردى كم ننمائى.
بلكه بهتر آن است كه در تعظيم و دوستى او بيفزائى. و در خلوت او را دعا كنى، تا به اين سبب شيطان به غيظ آيد و از ترس زيادشدن احترام و دعاى به او، ديگر گمان بد را به خاطر تو نيفكند.
و اگر به خطائى و لغزشى از شخصى برخوردى بايد او را در خلوت نصيحت كنى، نه اينكه ابتدا غيبت و بدگوئى او نمائى. و بايد از خطا كردن او محزون باشى، همچنان كه از لغزش خود محزون مىشوى. و غرض تو از نصيحت او خلاص كردن او از هلاكت باشد. و هر گاه چنين رفتار نمائى ، براى تو ثواب ناراحتي و حزن بر خطاى او و ثواب نصيحت كردن او و نيز ثواب نجات او، هر سه جمع خواهد شد.
[1] . سوره حجرات، آيه 12.
[2] . سوره فتح، آيه 12.
[3] . سوره حجرات، آيه 6.
ملا احمد نراقي ـ معراجالسعادة (با تلخيص)، ص162
