مقدمه
رذيلت اخلاقي که از آن با عبارات متفاوتي همچون فعل غير اخلاقي - در مقابل فعل اخلاقي - و ضد ارزش اخلاقي - در مقابل ارزش اخلاقي ياد مي شود؛ واژه اي است که در فرهنگ دين در برابر فضيلت اخلاقي به کار مي رود و از آن در مکاتب مختلف اخلاقي تعاريف متعدد و متفاوتي صورت گرفته است.
يکي از مسائل مهم و اساسي در علم اخلاق، چگونگي تمييز رذائل اخلاقي از فضائل و به تعبير ديگر ملاک و معيار بازشناسي فعل اخلاقي است. پاسخ هاي گوناگون و گاه متضادي به اين پرسش داده شده که ناهمگوني در برخي پاسخ ها به اختلاف در مباني معرفت شناسي و جهان بيني بازگشت مي کند. مکاتب مختلف به فراخور مباني فکري خويش هر يک معيار خاصي را در اين زمينه ارائه داده و جدول مشخصي را براي رذائل اخلاقي ترسيم نموده اند. در اين گفتار به تبيين ديدگاه اسلام مي پردازيم.
چگونگي تعيين معيار فعل غير اخلاقي:
در تعيين معيار رذيلت و شناخت آن، ابتدا لازم است به اين مسئله پرداخته شود که کمال حقيقي انسان در چيست؟ زيرا؛ در صورتي امري رذيلت و فعلي غير اخلاقي شمرده مي شود که مانع از رسيدن به کمال لايق و واقعي انسان باشد و موجب انحطاط روحي و اخلاقي و شقاوت او گردد و انسان را از مسير انسانيت دور نمايد؛ که به فرمايش قرآن کريم «کالانعام بل هم اضل سبيلا»[1] گردد. مکاتبي هم که در اين زمينه اظهار نظر کرده اند، به اين امر توجه داشته اند اما در تشخيص کمال حقيقي انسان به خطا رفته اند.
ثانياً: بايد به اين مطلب اذعان داشت که کمال انسان امري واقعي و صفتي وجودي است و بين افعال و صفات فرد با کمال او رابطه علي و معلولي واقعي برقرار است؛ بنابراين چون کمال امري موهوم و اعتباري نيست براي شناخت فضايل و رذايل اخلاقي، ملاک هاي اعتباري و قراردادي، مفيد فائده نيستند. حال با توجه به اين که کاملترين و بهترين شناخت نسبت به انسان و کمال حقيقي او را خداوند دارد و عالم ترين فرد نسبت به مقتضيات و موانعي که در وصول او به اين کمال مؤثرند، اوست، بهترين معيار شناخت فضايل و رذايل اخلاقي رجوع به منبع وحي مي باشد.
ثالثاً: يکي از معيارهاي مهم در تشخيص رذائل شناخت دقيق فضائل است. با شناخت دقيق فعل اخلاقي به راحتي مي توان ضد آن را شناخت. مرحوم ملا احمد نراقي در معراج السعاده به اين معيار اشاره مي کند: «شکي نيست که در مقابل هر صفت نيکي خلق بدي است که ضد آن است و چون دانستي که اجناس همه فضايل چهارند پس معلوم مي شود که اجناس صفات رذايل نيز چهارند، اول جهل که ضد حکمت است و دوم جبن که ضد شجاعت است و سوم شره که ضد عفت است و چهارم جور که ضد عدالت است... تحقيق مطلب اين که از براي هر فضيلتي حدي است مضبوط و معين که به منزله اوسط است و تجاوز از آن خواه به جانب افراط و خواه به طرف تفريط موديست به رذيله، پس هر صفت فضيلتي که وسط است به جاي مرکز دايره است و اوصاف رذايل به منزله ساير نقطه هائيست که در ميان مرکز يا محيط فرض شود و شکي نيست که مرکز نقطه اي است معين و ساير نقاط متصوره در اطراف و جوانبش غير متناهيه اند. پس بنابراين در مقابل هر صفت فضيلتي، اوصاف رذيله غير متناهيه خواهد بود و مجرد انحراف از صفت فضيلتي از هر طرفي موجب افتادن در رذيله خواهد بود.»[2]
رذائل اخلاقي بر اساس نظام اخلاقي اسلام
انسان فطرتاً کمال­جو است و هر چه در مسير کمال پيش برود، خواهان به دست آوردن درجات بالاتري از آن است. وجودي نهايت و کمال مطلق بر اساس تعاليم دين اسلام، وجود خداوند متعال است. بنابراين کمال انسان و مطلوب نهايي او در هرچه نزديک تر شدن به سرچشمه هستي و قرب پروردگار مي باشد.
از نظر اسلام، فضيلت فعل اخلاقي، به تأثيرگذاري آن فعل در رسيدن به کمال انسان بستگي دارد؛ از اين رو هر فعلي که در بازسازي روح آدمي و وصول به کمال نهايي تأثير بگذارد فضيلت و در غير اين صورت، رذيلت اخلاقي شمرده مي شود؛ البته مراد و مقصود، آن فعلي است که با اراده و اختيار آدمي انجام بپذيرد.[3]
نياز به يادآوري است که اين اثر بخشي، يا به طور مستقيم صورت مي پذيرد و يا زمينه را براي نيل انسان به سوي کمال يا شقاوت فراهم مي سازد. حال از آن جا که کمال نهايي انسان رسيدن به قرب خدا و بهره وري از صفات پروردگار است؛ هرآنچه انسان را از مقصد و مسير منحرف نمايد و از توجه به خداي متعال باز دارد، رذيلت اخلاقي به حساب مي آيد؛ مانند: خودخواهي، پيروي از هواي نفس، عجب و خودبيني، کبر و نخوت، دروغ، حسد و بخل، حب دنيا، غيبت، تهمت، ريا و هر گناه و نافرماني اي که خداي متعال نسبت به آن غضب مي نمايد. از اين جهت ترک واجبات و ارتکاب معاصي، از بزرگترين رذايل شمرده مي شود.
شايان ذکر است همان طور که فضايل در اثر بخشي، مراتب و درجاتي دارند و آن به ميزان معرفت، شناخت و انگيزه اي بستگي دارد که آن فعل از آن برخوردار است، رذايل و گناهان نيز با توجه به ميزان آثار سوء، مراتبي دارند و به صغيره و کبيره تقسيم مي شوند. پس هر فعلي که آدمي را از خدا و وصول به کمال حقيقي دورتر سازد و در انحطاط روحي و اخلاقي او نقش مخرب بيشتري داشته باشد، از رذيلت و پستي بيشتري برخوردار است.[4]
براي شناخت مصاديق رذائل اخلاقي و اثرات متفاوتي که در روح انسان دارند، آثار ارزشمندي بر اساس مباني اسلام و تعاليم اهل بيت(ع) تأليف گرديده، که مي توان از آن ها استفاده نمود و از جمله مهمترين آن ها مي توان از جامع السعادات تأليف ملا محمد مهدي نراقي و معراج السعاده تأليف ملا احمد نراقي نام برد.
نقش انگيزه در بازشناسي فعل اخلاقي
يکي از موضوعاتي که در اخلاق اسلامي به عنوان اساس ارزش در کارهاي اخلاقي مطرح مي شود عبارت است از «نيت» کار و انگيزه اي که انسان را وادار به انجام آن مي کند. يک فرق کلي بين نظريه اخلاقي اسلام با ساير نظريه هاي اخلاقي وجود دارد، زيرا؛ در اغلب مکاتب اخلاقي توجهي به نيت عمل نشده است. از نظر اسلام براي اين که کاري ارزش اخلاقي پيدا کند حسن فعلي به تنهايي کافي نيست بلکه همراه آن، حسن فاعلي نيز لازم خواهد بود؛ زيرا، آثار کارهاي اخلاقي يعني کمال و سعادت انسان بر حسن فاعلي و داشتن نيت صحيح مترتب مي گردد.[5] با توجه به اين مطلب نيت و انگيزه ممکن است فعل را تبديل به فعل قبيح نمايد و فضيلت رذيلت گردد. مثلا اگر يتيم را به جهت تعليم و تربيت او تأديب کنند، اين فعل چون به نيت خير و اصلاح بوده حسن پيدا مي کند، ولي اگر زدن به نيت ظلم و غير اصلاح باشد، اين فعل قبح پيدا مي کند.
[1]. اعراف/179.
[2]. معراج السعاده، ملا احمد نراقي، تهران، دهقان، (بي تا)، ص 31.
[3]. فلسفه اخلاق، مصباح يزدي، محمد تقي، ص 184؛ و فلسفه اخلاق، مجتبي مصباح، ص 140.
[4]. اخلاق و عرفان، رضا رمضاني، قم، مرکز مديريت حوزه علميه قم، 1383، ص 130 و 131.
[5]. اخلاق در قرآن، مصباح يزدي، محمد تقي، قم، موسسه امام خميني (ره) سوم، 1377، ج1، ص 114.
مهدي رحيمي - مرکز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه