تاریخ: 9/6/92
موضوع: خلقت نوری معصومین (ع) وبررسی عوالم مختلف/ بهره مندی شیعه از جریان نور
سوال: درمورد عوالمی که انسان سیرکرده و به دنیا رسیده است توضیحاتی بفرمایید.
پاسخ: قبل از تقدیم عرایضم من دو نکته را عرض می کنم. نکته اول اینکه در خیلی از معارفی که خداوند برای ما بیان می کند و یا از طرف اولیاء معصوم (نبی اکرم و اهل بیتشان) برای ما بیان شده است ما باید توجه داشته باشیم که مَثل ما نسبت به معارفی که خدا برای ما تعریف کرده و از طریق ائمه بیان شده، مثل کسی که چشم او بسته است یا فردی نابینایی است که در کنار برجی قرار گرفته است و کسی که ناظر و یا معمار این بنا است، دارد این بنا را برای او توصیف می کند که چگونه ساخته شده و چه نقشه و ظرافت هایی در آن به کار رفته است. اولین قدم برای اینکه فهمی ایجاد بشود، این است که باید انسان القاء سمع کند یعنی به حرف ها به خوبی گوش بدهد و گوش جان بسپارد. اگر القاء سمع کرد اجمالی از این حقیقت برای انسان پیدا می شود.
قدم بعد این است که ممکن است دست انسان را همان طور که چشمش بسته است، بگیرند و به داخل این برج ببرند و با لمس و درک و فهمی که از فضا می کند یک احساس جدیدی از آن عالم برای انسان ایجاد شود. قدم سوم این است که کم کم نوری بتابد و چشم های انسان باز بشود تا حقایق را ببیند و به آن حقایق بینا بشود. به نظر من می آید که خیلی از معارف از این دسته هستند. یعنی اگر انسان احساس کند که همه زوایای بحث باید با قرآن برای انسان آشکار شود، این شدنی نیست. ما باید تلاش خودمان را در القاء سمع بکنیم و آرام آرام به آن سمت حرکت بکنیم که دست هدایت امام به سر ما کشیده بشود و حقایق برای ما مفهوم بشود.
در خطبه اول نهج البلاغه، امام خلقت عوالم و ملائکه و موجودات دیگر را توضیح می دهد. کسی که خلقت ملائکه را ناظر بوده و آن را دیده است، دارد توضیح می دهد. این جا ما باید فقط القاء سمع کنیم و به دقت گوش کنیم تا چیزی از ما فوت نشود. نسبت به بعضی بیانات سنگین معصومین هم همین طور است یعنی انسان باید مدتی القاء سمع کند. استادی به من می گفت که اگر می خواهی وارد تفسیر قرآن بشوی اول پانصد دور قرآن را با ادب، حضور و تواضع و با القاء سمع ختم کن تا کم کم درهای غیب قرآن برای تو باز شود. معارف ائمه هم همین طور است و در آن حفظ روایت غیر از درایت و فهم روایات است. چیزی که برای انسان درجه می آورد این است که او اهل درایة الروایة و فهم روایات باشد «بالدرایات للروایات یعلو المومن الی اقصی درجات الایمان»(1) این کار آدابی دارد که اولین آداب آن القاء سمع و توجه به این است که صاحب این کلام معصوم است و محیط به این عوالم است.
نکته دوم این که خیلی از مطالبی را که ما ساده تلقی می کنیم در معارف اهل بیت ابعاد وسیعی برای آن بیان شده است. مثلا در الگوهای اخلاقی ارسطو چهار قوه تعریف می شود، که اگر قوه ی عاقله حاکم بشود، عدالت حاصل می شود. ولی وقتی شما وارد کلمات معصومین می شوید مطلب خیلی از این وسیع تر و عمیق تر است.
در کتاب شریف کافی که یکی از مهمترین و قدیمی ترین و معتبرترین مجامع روایی شیعه است بعد از اینکه مباحث اعتقادات را تقریبا تمام می کنند و بعد وارد بحث ایمان و کفر می شوند، بحث را از طینت المومن شروع می کنند. یعنی می گویند که مومن طینت دارد و طینتش از کجا گرفته شده است. آغاز ایمان را با روایات طینت شروع می کند. بعد بحث تفسیر ایمان، تفاوتش با اسلام، مراتب آن و اینکه ایمان باید در تمام قوای انسان نشر و بسط پیدا کند را می گوید. بعد صفات ناشی از ایمان مثل توکل، یقین، رضا و تسلیم را بیان می کند و بعد راجع به بقیه شؤون ایمان صحبت می کند: اینکه مومن چه صفاتی را باید داشته باشد، نسبت مومنین با یکدیگر و اینکه مومنین در عالم ارواح با هم ارتباطی داشتند و رفتار مومنین نسبت به یکدیگر و... .همه این ها ذیل همین قصه ساده ای جمع می شود که به نظرمان می آید یک مسئله یک وجهی است. این معارفی هم که تقدیمتان می شود تقریبا همین گونه است.
ما عوالمی از قبل داشته ایم. مردم از نظر قرآن دو دسته هستند: مومن و کافر. سیر کافر در عوالم قبل به گونه ای بوده است و مومنین به گونه ای دیگر. سیر مومنین از ابتدا با ائمه شان و سیر کافرین هم با ائمه شان است. عوالمی که در روایات آمده است متعدد است که من دو سه تا از آنها را به صورت مختصر اشاره می کنم . یکی از عوالم که برای ائمه ذکر شده است، خلقت نورانیت آنهاست. خدا انوار آنها را آفریده است. روایات در این زمینه فراوان است و تقریبا فریقین (بزرگان شیعه و اهل سنت) نقل کرده اند. بزرگان شیعه و اهل سنت این روایات را مکرر از زبان پیامبر با لسان های مختلف ذکر کرده اند. بسیاری از آیات قرآن هم ناظر بر این عوالم خلقت است منتها باید تفسیر آن از ائمه ی معصومین دریافت بشود.
من یک روایت را آغاز بحثم قرار می دهم. خداوند وقتی در سوره ص که اسرار زیادی در آن است خلقت حضرت آدم را توضیح می دهد می فرماید به ملائکه گفتیم «إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَئكَةِ إِنىّÂÂ خَالِقُÂÂ بَشَرًا مِّن طِينٍ فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِين» (ص/71)وقتی او را به نقطه اعتدال رساندم و از روحم در آدم دمیدم، همه ملائک بر او سجده کردند جز ابلیس. از ابلیس سوال شد «أَسْتَكْبرَْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِين»(ص/75) که آیا تو استکبار کردی و بخاطر طلب کبریایی سجده نکردی و پا به حوزه کبریای الهی دراز کردی یا اینکه نه واقعا از عالین بودی؟ (عالین: کسانی که دارای مقام علو بودند و به خاطر داشتن همین مقام از آنها خواسته نشده که بر آدم سجده کنند و کمال شان از طریق سجده بر این خلیفه نبود و از این تکلیف معاف بودند) معنای درست آیه و ظاهرش هم همین است که گویا یک دسته ای بودند که جز عالین هستند و علم مرتبه ای داشتند که به خاطر این علو مرتبه شان معاف از این تکلیف بودند.
از همین استفاده می شود که علت اینکه از ملائکه خواسته شده که در مقابل خلیفه و آن روحی که در این پیکر دمیده شده سجده کنند این است کهÂÂ طریق قرب آنها بوده است. خلیفه در مقامی بوده است که آنها نسبت به او باید تواضع می کردند و الا عده ای هم بودند که مستثای سجده بر آدم بودند. زیرا آنها دارای یک علو و مرتبه ای بودند که در آن علو و مرتبه نباید بر آدم سجده می کردند. یعنی بین آنها و خدا، خلیفه واسطه نبوده است تا آنها از این طریق به قرب خدا برسند. لذا تبعیت و تسلیم و تواضع در برابر او و فرمان او شرط قربشان نیست و قرب آنها به طریق دیگری است. این ظاهر آیه است.
آن دسته چه کسانی هستند؟ روایات متعددی داریم که گویای برخی از عوالمی است که ائمه سابق بر خلقت حضرت آدم داشته اند. این روایات فراوان است و اگر کسی موروری هم بر معارف اهل بیت کرده باشد می فهمد که از این دست روایات و حتی لطیف تر از این هم زیاد است. شیخ صدوق در فضائل الشیعه حدیث هفتم(2) از ابی سعید خدری نقل می کند که «كُنَّا جُلُوساً مَعَ رَسُولِ اللَّهِ» نزد پیامبر نشسته بودیم که«إِذْ أَقْبَلَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ» فردی بر حضرت وارد شد و از این آیه سوال کرد«أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِيسَ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ فَمَنْ هُوَ يَا رَسُولَ اللَّهِ الَّذِي هُوَ أَعْلَى مِنَ الْمَلَائِكَةِ» که افرادی که نباید سجده می کردند چه کسانی بودند؟ ظاهرا رتبه ای بالاتر از ملائکه داشته اند که معاف از این سجده بودند. «فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَنَا وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ» پیامبر فرمود: «انا و علی و فاطمة و الحسن و الحسین»Â مقصود ما پنج تن هستیم «كُنَّا فِي سُرَادِقِ الْعَرْشِ» که در مقام سراپرده و باطن عرش حضور داشتیم. «نُسَبِّحُ اللَّهَ وَ تُسَبِّحُ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِيحِنَا»ما خدا را تسبیح می کردیم و عالم ملائکه با تسبیح ما، خدا را تسبیح می کردند. معنای این جمله چیست؟ مختلف می شود معنایش کرد. شاید شبیه همانی است که برای حضرت داود نقل شده که «سخرنا مع داوود الجبال یسبحن»(انبیاء/79) ما کوه ها را برای حضرت مسخر کرده بودیم و آنها با او تسبیح می گفتند گویا او به کوه ها تسبیح می داد. ما هم به ملائکه تسبیح می دادیم و عالم ملائکه با ما هم زبان می شدند و تسبیح می گفتند. این«قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ بِأَلْفَيْ عَامٍ»قبل از این است که خداوند آدم را خلق کند یعنی دو هزار سال قبل از خلقت آدم. البته این اعداد معانی خاصی دارد و ممکن است با این معانی عرفی ما کمی متفاوت باشد. «فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ» خدا آدم را آفرید و روح را در او دمید «أَمَرَ الْمَلَائِكَةَ أَنْ يَسْجُدُوا لَهُ وَ لَمْ يَأْمُرْنَا بِالسُّجُودِ» وبه ما دستور به سجده نداد. بلکه در بعضی از روایات داریم که علت اینکه به ملائک دستور دادند که بر آدم سجده کنند این است که انوار ائمه در صُلب آدم قرار گرفته بود. «فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ إِلَّا إِبْلِيسَ فَإِنَّهُ أَبَى وَ لَمْ يَسْجُدْ»Â بعد از ابلیس می پرسند که «أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ»Â (ص/75)آیا شما استکبار کردی که سجده نکردی یا جزو پنج تن بودی؟ که اوهم دلیل خاص خودش را آورد و گفت «خَلَقْتَنىِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِين»(ص/76) و همین هم نقطه سقوطش بود.
ائمه بر حسب ظاهر انسان هایی هستند که در قالب بشر متولد شده اند، ولی روایات آنها را طور دیگری نشان می دهد. نورانیت آنها یک مقامی دارد که حتی قبل از خلقت عالم ملائکه و عرش است. پیامبر فرمود: نور من از عظمت الهی آفریده شده است و عرش از نور من آفریده شده است و نور من از عرش بهتر است. چون عرش شعاع نور نبی اکرم است. پس مرتبه ی نورانیت پیامبر قبل از عرش است. ظاهر روایت بالا برای بعد از خلقت عرش و خلقت عالم ملائکه و قبل از خلقت آدم است که حضرت و معصومین در باطن و سراپرده ی عرش بوده اند.
این روایت را مرحوم صدوق از ابی حمزه در اکمال الدین نقل می کنند که امام سجاد(ع) می فرماید: «یقول ان الله عز و جل خلق محمدا و علیا و ائمة احد عشر من نور عظمته»(3) خدا آنها را از نور عظمت خودش آفریده است. یعنی دیگر هیچ حجابی نیست چون مخلوقات بعدی با واسطه آفریده شدند. «ارواحا فی ضیاء نوره» آنها را بصورت ارواحی آفرید که در پرتوی نور او زندگی می کردند «یعبدونه قبل خلق الخلق» و قبل از اینکه نظام خلقت آغاز بشود خدا را عبادت و تسبیح می کردند. «یسبحون الله عز و جل و یقدسونه و هم الائمة الهادیة من آل محمد صلوات الله علیهم». ائمه هدی یک چنین موجوداتی هستند. ائمه هدایی که از نسل پیامبر در این دنیا آمده اند یک موجوداتی نیستند که رابطه شان با خدا از همین جا آغاز شده باشد. آنها قبل از خلقت عوالم مشغول به عبادت و بندگی بوده اند.
مفضل از امام صادق (ع) نقل می کند که امام می فرماید: «ان لله تبارک و تعالی خلق اربعة عشر نورا قبل خلق الخلق و اربعة عشر الفها فهی ارواحنا»(4) خدای متعادل چهارده نور را قبل از خلقت عوالم آفرید که این ارواح ماست. پس ارواح ائمه از نور عظمت الهی آفریده شده است و در ضیاء و پرتوی نور الهی قرار دارد. از حضرت سوال کردند و حضرت چهارده نفر را نام بردند از اول تا امام مهدی. این نمونه روایات که گاهی از این هم خلقت ائمه را بیشتر توضیح می دهد در کافی و در مجامع معتبر ما است و در کتب روایی اهل سنت هم فراوان است.
مفضل از امام صادق(ع) سوال می کند: «ما كنتم قبل خلق السماوات و الأرض؟»(5) قبل از خلقت آسمان و زمین شما چه بودید؟ یعنی قبل از اینکه خداوند عوالم خلقت را بیافریند شما چه بودید؟ «فقال: كنّا أنوارا حولÂÂ العرش امام» می فرماید: ما انواری بودیم حول عرش الهی. ظاهرا اینجا سماوات و ارض بعد از خلقت عرش است. «نسبّح اللّه تعالى و نقدّسه حتّى خلق اللّه تعالى الملائكة، فقال لهم: سبّحوا و قدّسوا» بعد ملائکه آفریده شدند بعد فرمود تسبیح بگویید، «فقالوا: يا ربّنا لا علم لنا» گفتند ما نمی دانیم چگونه تو را تسبیح کنیم و حقیقت تسبیح بر ما واضح نیست. «فقال لنا: سبّحوا، فسبّحنا فسبّح الملائكة تسبيحنا»، بعد می فرماید ملائکه از ما توحید و تسبیح را یاد گرفتند «الا أنّا خلقنا من نور اللّه تعالى». پس ائمه از نور الهی آفریده شده اند و بدون حجاب.البته این نور قبل از خلقت آدم و عالم ملائکه و حتی قبل از خلقت عرش بوده است. منتها روایات ناظر بر مراتب مختلفی است. بعضی روایات ناظر بر آغاز است که اصلا عرشی هم نبوده است. مثل روایاتی که در کافی در باب مولد النبی داریم که آنجا روایاتی را راجع به خلقت نوری نبی اکرم و اهل بیت نقل کرده اند که پیداست این قبل از خلقت همه عوالم است. بعضی از روایات هم ناظر بر خلقت مرتبه بعدیشان است.
سوال: مهمترین ثمره این روایات چیست؟
معرفت به مقام ائمه شرط سلوک با ائمه است. هر شأنی از شؤون امام بابی به سوی خداست. اگر انسان معرفت به آن شأن پیدا کند از آن باب می تواند به سمت خدای متعال حرکت کند. مثلا اگر تلقی شما از علامه طباطبایی این باشد که ایشان ادبیاتش خیلی خوب است، شما بیشتر از ادبیات نمی توانید از ایشان یاد بگیرید ولی اگر تلقی شما این باشد که ایشان معلم اخلاق است و می تواند شما را سیر بدهد، می توانید در مقامات با ایشان سیر کنید.
اگر من ائمه را در حد یک امام زاده ای بدانیم که در همین دنیا آمده و از من یک چیزهایی بیشتر می داند و انسان مهذبی هم است؛ خوب با او اینقدر می توان راه رفت. ولی اگر کسی در حد زیارت جامعه ی کبیره اقرار به مقامات ائمه کرد، این اقرار درهای معرفت را باز می کند و درهای معرفت مقدمه ی سیر است. انسان با امامش که صراط الی الله است سیر می کند. حال اگر این امام تا مقامی که بین او و خدا حجابی نیست می رود و می شود نور اعظم الهی، خوب پس با امام می توانی تا آن مقام ها بروی. حتی تا عالم قبل از عرش و ملائک هم می توان با امام سیر کرد ولی اگر امام شما در رتبه ی بعد از عالم ملائکه است، می توان تا دون عالم ملکوت با او سیر کرد. این ها برای این است که آن امامی که ما می خواهیم با او در عالم توحید تا مقام معرفت سیر کنیم «فتصل الی معدن العظمة»(6) و می خواهیم با او تا مقام وصول به معدن العظمة سیر کنیم؛ باید ظرفیت این کار را داشته باشد. اینکه انبیاء اقرار می کردند و با اقرار به مقامات نبی اکرم سیرشان در مقامات توحید به کمال می رسیده است با اینکه خودشان خیلی از مقامات را پشت سر گذاشته بودند، معنایش همین است. این معنای همین روایتی است که عرض کردم که حتی انبیاء در سیر در بعضی درجاتشان محتاج شفاعت رسول اکرم هستند .
ابوحمزه ثمالی از امام باقر (ع) نقل می کند: «قال إنّ الله سبحانه تفرد فی وحدانیته»(7) خدای متعادل در مقام وحدانیت متفرد است. (در روایت ائمه آمده است که در مقام ما افراط و تفریط نکنید. دشمنان ما چند دسته روایت جعل کرده اند: دسته ای خواسته اند که مقام ما را تنزل بدهند و مقامات دم دستی برای ما گفته اند این مجهولات است.ÂÂ و امام را برای ما در حد کسی که ما امام زاده هایمان را فوق آن می دانیم تعریف کرده اند. دسته ای غلو کرده اند که آنها هم شما را از معرفت ما دور می کنند.) توجه داشته باشیم که اینجا می فرماید خدای متعادل در مقام وحدانیت متفرد است یعنی برای خدا شریک درست نکنید. امام می فرماید: «ثم تکلم بکلمة فصارت نورا» خدا کلمه ای را القاء و تکلم الهی کرد و خلقت با تکلم الهی آغاز شد. تکلم الهی به معنای حرف زدن ما نیست ولی خدای متعال بالاخره کلامی دارد که «کلم الله موسی تکلیما»(نساء/164). فرمود خدای متعال کلمه ای را تکلم کرد که این کلمه، کلمه نور شد یعنی آغاز خلقت عالم انوار از اینجاست. «ثم خلق من ذلک النور محمدا و علیا و عترته علیهم السلام» سپس از این نور نبی اکرم و امیرالمومنین و عترت ایشان آفریده شدند. «ثم تکلم بکلمة» سپس خداوند کلمه دوم را تکلم کرد و «فصارت روحا» که این هم کلمه روح شد. یعنی حقیقت انوار با کلام الهی شروع می شود و حقیقت روح هم با کلام الهی آغاز می شود. «و اسکنها فی ذلک النور» و کلمه روح را در کلمه ی نور ساکن کرد. یعنی محل قرار روح که سرچشمه ی حیات است در همان محل کلمه نور است که هدایت است. لذا امام هم کلمه نور است و هم کلمه روح. هم هدایت به امام بر می گردد و هم حیات عوالم به امام برمی گردد. بعد این روح را که در قالب نور جا گرفته است، در بدن ما قرار داد. «فنحن روح الله و کلمته» پس ما روح الله و کلمةالله هستیم. «احتجب بنا عن خلقه» و خدای متعال با ما در حجاب قرار گرفته است. یعنیÂÂ ائمه حجاب بین خدا و مخلوقات هستند و این یک حجاب نوری است. امام بی حجاب با خدا در ارتباط است و مردم از طریق امام به خدا راه پیدا می کنند. معرفتشان، محبتشان و طاعتشان از این طریق واقع می شود.
یکی از شئونی که برای مومنین ذکر شده این است که مومنین هم ملحق به این نور هستند. این خیلی نکته مهمی است که انسان را خدا از کجا خلق کرده است و روح مومن از چه عالمی آفریده شده است. در روایات متعدد این را توضیح می دهد. ابن عباس از امیرالمومنین نقل می کند: «اتقوا فراسة المومن»(8) از زیرکی مومن بپرهیزید. به تعبیر دیگر مومن را ساده فرض نکنید و نخواهید که او را دور بزنید زیرا «فانه ینظر بنور الله» وقتی نگاه می کند با نور الهی نگاه می کند، لذا اعماق موجودات را می بیند. یک نوری در اختیار اوست که نور الهی است «فانه ینظر بنور الله» ابن عباس پرسید: «یا امیرالمومنین کیف ینظر بنور الله عزوجلّ» نور خدای متعال چه ربطی به مومن دارد و چطور مومن با نورالله نگاه می کند؟حضرت فرمود: «لانا خلقنا من نور الله» چون ما از نور الهی بدون حجاب خلق شده ایم و «خلق شیعتنا من شعاع نورنا» شیعیان ما و مومنین از شعاع نور ما آفریده شده اند. «فهم اصفیاء» چون از این سرشت آفریده شده اند جزو ابرار، نیکان و پاکان هستند که هر کدام از اینها یک مقام است. کسی که نورش از نور خداوند متعال و معصوم است مطهر و جزء ابرار است. پس ابرار در آغاز خلقتشان از یک چنین گوهری آفریده شده اند و متوسمون هستند. مُتِوَسم هستند یعنی چه؟ متوسم کسانی هستند که خداوند به آنها حقیقتی داده است که می توانند در سیمای اشخاص اسرارشان را ببینند البته اهل سوء استفاده هم نیستند و امین الله هستند ولی می توانند در سیمای شخص حقیقت و باطنش و گذشته و آینده اش را ببینند که اصل آن نوری است که در اختیار معصومین است.
شما در روایات متعدد دیدید که امام وقتی به امامت می رسد دو دسته روایت داریم. یک دسته روایات دارد که بین او و خدای متعال عمودی از نور پیدا می شود یا خلق می شود که تعبیرش الآن در خاطرم نیست که خداوند از این طریق به امام توجه می کند و امام هم از این طریق به خداوند متوجه می شود. بعد فرمود: امام همه ی اسرار مخلوقات را در آن عمود نور می بیند نه فقط ظواهر را. در بعضی روایت داریم که بخصوص بین سمع امام هم عمود نوری است که به او الهام می شود، لذا امام متوسم است. متوسم یعنی کسی که آن حقیقت در اختیارش است که در پرتو این نور می تواند عالم را ببیند. بعضی روایات این را تفسیر کرده است و فرموده است که این عمود، همان روح القدس است. پس چون در امام روح القدس است و این روح القدس محجوب نیست، اسرار مخلوقات در محضر امام هم هست.
البته امام امین الله است و خیانت در این امانت خداوند نمی کند. امام این طور نیست که سوء استفاده کند. ما وقتی یک نقطه ضعفی از مومنی بگیریم این نقطه ضعف راÂÂ ابزار سوء استفاده خودمان قرار می دهیم. مثلا اگر ما بفهمیم که فرزندمان از فلان غذا یا پفک خوشش می آید هزار تا بار از او می کشیم تا آن را به او بدهیم؛ اما امام این گونه نیست. بلکه احساس می کند که باید این نقطه ضعف را تطهیر می کند و دست به کار می شود تا کار ما را اصلاح کند. لذاست که خداوند این اسرار را به امام می دهد. چون معدن الرحمة و طریق حل مشکلات ما است.
و نیز چون این شعاع نور در مومنین هم وجود دارد لذا مومنین هم مُتِوَسم هستند. لذا حضرت گفت که حواستان باشد «المؤمن ینظر بنور الله» مومن متوسم است و نمی شود سرش کلاه بگذارید. ممکن است در جاهایی با شما مدارا کند مثل اینکه گاهی نزد پیامبر می آمدند و حرف هایی می زدند اما پیامبر سکوت می کرد.آنها تلقی می کردند که حضرت حرف آنها را قبول کرده است و باز فردی دیگری حرف دیگری می زد و پیامبر قبول می کرد. آنها کم کم می گفتند که اذنا هرکس هرچه بگوید پیامبر گوش می دهد و رای و نظری ندارد. خداوند می فرماید: «هو اذن خیر لکم» (توبه/61) که اگر پیامبر به حرف شما گوش می دهد به نفع شما گوش می دهد و خیال نکنید که سر پیامبر کلاه می رود منتها هو اذن خیر لکم پس مومن متوسم است و این بخاطر این است که او متصل به نورالامام است. فرمود: «خلق شیعتنا من شعاع نورنا فهم اصفیاء» برگزیدگان و ابرار و اطهار این ها هستند. «نورهم یضی علی من سواهم»Â نور آنها بر غیرشان می تابد «کالبدر فی اللیلة الظلماء» مثل ماه در شب تاریک.
لذا در بعضی از روایات علت اینکه به شیعه، شیعه می گویند را همین گونه توضیح داده است. می فرماید: چرا به شیعیان ما می گویند شیعه؟ چون از شعاع نور ما آفریده شده اند. شیعه کسی است که شعاع نور امام در اوست و امام در او شاعع شده و او هم تابع امام است. مثل شعاع خورشید که در طلوع و غروبش تابع خورشید است و جلوه ای جز تبع خورشید از خودش ندارد و چیزی را جز خورشید نشان نمی دهد. مومن این گونه است و هیچ گاه خودآرایی و خودنمایی ندارد و همه وجودش دنباله و تابع امام است. پس این یک دسته از روایات که مقام نورانیت ائمه و به تبع نورانیت مومن را نشان می دهد.
مومن در ذیل امام بوده است. ما نمی خواهیم بگوییم که هر وقت که امام بوده مومن هم بوده است، بلکه در رتبه بعد از آن نور آفریده شده است. مومنین از نورنبی اکرم و ائمه خلق شده اند و لذا روح آنها تابع روح ائمه است. و این اتصال برایشان گوهری درست می کند که همان طور که امام با آن نور می بیند مومن هم در ظرف خودش با آن نور می بیند و می شود «ینظر بنور الله» یعنی مُتِوسم می شود .آن نور است که در مومن کارگر می شود و این است که موجب می شود مومن برای دیگران مثل ماه در شب تاریک شود و بدرخشد و این است که «مومن یتقلب فی خمسة من النور»(9) آن وقت این موجود وقتی می خواهد با امام خودش سیر کند تا کجاها که می تواند برود.
سوال: صفحه 436 قرآن کریم را توضیح بفرمایید که درباره آیات 12 تا 18 سوره مبارکه فاطر است.
پاسخ: یکی از اموری که در قرآن مکررآمده است این است که خداوند خلق و صنع خودش را توضیح داده است و نعمت هایی را که به مخلوقات داده است را یک به یک شمرده است. مثل دریاهایی که آفریده شده اند، شب و روزی که درپی هم می آیند و از این نعمت هایی که ما غرق در این نعمت ها هستیم. بعد خدا می فرماید: همه ی اینها ملک خداوند است و اوست که این عالم را اداره می کند. بعد یک مقایسه ای می کند بین خودش و آلهه ایی که دیگران برای خودشان اختیار می کنند و از آنها کمک می خواهند و آنها را صدا می کنند. از جمله اینجا هم همین طور است و خدای متعال در آیات اول نعمت های خودش را بیان می کند «يُولِجُ الَّيْلَ فىِ النَّهَارِ وَ يُولِجُ النَّهَارَ فىِ الَّيْلِ ذَالِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُم» این پروردگار شماست «لَهُ الْمُلْک» همه ی ملک در اختیار اوست، ولی «وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِن قِطْمِير» (فاطر/13) کسانی را که غیر از خدا می خوانید و از آنها کمک می خواهید و صدایشان می زنید، مالک هیچ چیز حتی پوسته هسته خرما هم نیستند و نمی توانند کاری برای شما انجام بدهند.
البته گاهی ممکن است که انسان بگوید ما که صدا نمی زنیم ولی حقیقت این است که شرک خفی هم نوعی دعوت غیر و نوعی پرستش است منتها شرک خفی است وقتی ما از دوستمان کمک می خواهیم و خیال می کنیم او مشکلمان را حل می کند یعنی او را صدا می زنیم و حقیقت این است که او مالک هیچ چیز نیست. وقتی ما از دوست کمک می خواهیم یا از آب برای رفع عطش کمک می گیریم اینها همه صدا زدن است. خداوند متعال هشدار می دهد که این هیچ کاره ها را رها کنید و بیایید به سراغ من که همه کاره هستم. بعد می فرماید «إِن تَدْعُوهُمْ لَا يَسْمَعُواْ دُعَاءَكمُ »Â اگر بخوانید آنها،صدای شما را نمی شنوند. یعنی خیال نکنید که وقتی دستتان را صدا می زنید آن می شنود بلکه هو المجیب خدا می شنود که دست، شما را اطاعت می کند.هم او شنواست و هم او اجابت می کند. نه اینکه این دوست و دست و زمین و آسمان می شنوند. اگر صدایشان بزنید نمی شنوند «وَ لَوْ سمَِعُواْ مَا اسْتَجَابُواْ لَكم» همین هایی که شما آنها را صدا می زنید و به آن دل می بندید «وَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ» آنها روز قیامت از شما تبری می جویند «وَ لَا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِير» (فاطر/14) هیچ کس مثل خدا که از اسرار عالم باخبر است، نمی تواند به شما خبر بدهد که سیر شما با این مخلوقات به کجا میرسد.
بعد خدا یک قاعده کلی می فرماید: «يَأَيهَُّا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلىَ اللَّهِ» شما فقیر هستید و باید تکیه کنید و صدا بزنید. فقیر که نمی تواند نخواهد. شما فقیر هستید ولی الی الله . فقیر به غیر خدا نیستید «وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنىِÂÂ الْحَمِيد» (فاطر/15) اوست که غنی و حمید است. بنابراین شما فقیر هستید و فقیر هم باید استعانت بجوید ولی باید از غنی که خداست بخواهد. یعنی فقرشما، طریق قرب شما به خداست. ما شما را فقیر به غیر قرار ندادیم بلکه فقیر به خودمان قرار دادیم و این فقرتان طریق در سیر در درجات توحید است. چرا همین فقری که نردبان قرب شماست شما آن را به طریق سقوط در وادی جهنم تبدیل می کنید؟
معصومین عوالمی قبل از خلقت در این عالم دارند. مومنین هم عوالمی دارند که با نبی اکرم و انبیاء و اولیا در آن عوالم بوده اند. و کفار هم عوالمی دارند که با اولیاء طاغوت در این عوالم سیر کرده اند. این سیر اتفاق افتاده است.یعنی از ما درخیلی از امور اجازه نمی گیرند. حتی معلوم نیست که برای آمدن به این دنیا از ما اجازه گرفته باشند. همانطور که ما را از این دنیا که می برند، اجازه نمی گیرند. البته روایت داریم که تا مومن راضی نشود خدا او را از این دنیا نمی برد. خدا در حدیث قدسی می فرماید: «مَا تَرَدَّدْتُ‏ فِي‏ شَيْ‏ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِي فِي مَوْتِ عَبْدِيَ الْمُؤْمِن‏»(10) من در هیچ چیزی به جز در مرگ مومن تردد (یعنی رفت و برگشت) نمی کنم. یعنی این قدر در انجام اراده خودم با مومن رفت و آمد می کنم تا مومن آماده بشود. چون مومن از مرگ خوشش نمی آید و من هم کراهت دارم که مومن را اذیت کنم. پس تردد می کنم تا راضی بشود. البته این به آن معنی نیست که از ما اجازه می گیرند. این سیر عالم و مشیت خداست.
پس سیر اتفاق می افتد ولی ما در کیفیت سیرمان در این دنیا اختیار داریم.کما اینکه در کیفیت موتمان اختیار داریم ولی در اصل مرگ اختیار نداریم. می توانیم جوری هم بمیریم که «مات میتة جاهلیة» به مرگ جاهلی مرده باشیم. پس سیر در عوالم خیلی به اختیار ما نیست ولی کیفیت سیر بدست ماست. انشاء الله خداوند همه ی ما را از مومنین حقیقی وعامل به شرایط ایمان قرار بدهد.
پی نوشت ها:
(1) معاني الأخبار، النص، ص: 1
(2) فضائل الشيعة، ص: 8 و بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏11، ص: 142
(3) كمال الدين و تمام النعمة، ج‏1، ص: 319
(4) كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 335
(5) بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏25، ص: 21
(6) إقبال الأعمال (ط - القديمة)، ج‏2، ص: 687
(7) المناقب (للعلوي) / الكتاب العتيق، ص: 114 و بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏15، ص: 10
(8) بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏25، ص: 21
(9) الخصال، ج‏1، ص: 277
(10) الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص: 246