توضيح سؤال :

آيا آيه « قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ » در باره جنگ‌هاي ابوبكر با اصحابه رده نازل شده است؟

در يكي از سايت‌هاي اهل سنت ديدم كه براي اثبات خلافت ابوبكر به اين آيه استدلال كرده بودند . خواهش مندم جواب آن را براي بنده ارسال فرماييد .

در سوره فتح آيه 16 ضمن آيه دعوت اعراب مي فرمايد :

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا .

اي رسول ! به اعرابي كه از جنگ تخلف كردند بگو بزودي براي جنگ با قومي شجاع و نيرومند دعوت مي شويد كه جنگ و مباره كنيد تا وقتي كه تسليم شوند . در اين صورت اگر اطاعت كرديد خدا به شما اجر نيكو خواهد داد و اگر نافرماني كنيد چنان كه از اين پيش مخالفت كرديد خدا شما را به غذابي دردناك معذب خواهد كرد .

بعد از نزول آيه کريمه بجز غزوه تبوک در زمان خود رسول خدا غزوه اي پيش نيامده است و در غزوه تبوک نه جنگي رخ داد و نه کافري مسلمان شد ؛ پس لابد مراد از آن ! جنگ با مرتدين عرب در خلافت صديق و جنگ با کفار و فارس و روم در خلافت فاروق است و الا جمله « تقاتلونهم او يسلمون » بي محتوا خواهد ماند . لذا اگر خلافت شيخين حق نباشد اين وعده الهي ثابت نيست و نسبت خلف وعده به ذات رب العالمين در شأن مسلمان نيست .

پاسخ :

يكي از آياتي كه اهل سنت براي تصحيح خلافت ابوبكر و عمر به آن استدلال مي‌كنند ، آيۀ 16 سوره فتح است . نمونۀ از استدلال آن‌ها را در سؤال بالا مشاهد كرديد . انشاء الله ما با استفاده از كتاب‌هاي تفسيري خود اهل سنت به آن پاسخ خواهيم داد .

1. اين سوره طبق تصريحي که بسياري از مفسرين و از جمله ابن حيان اندلسي دارند ، در سال ششم هجرت و بعد از بازگشت از صلح حديبيه نازل شده است . وي در اين باره مي نويسد :

هذه السورة مدنية ، وعن ابن عباس أنها نزلت بالمدينة ، ولعل بعضا منها نزل ، والصحيح أنها نزلت بطريق منصرفه صلى الله عليه وسلم ) من الحديبية ، سنة ست من الهجرة ، فهي تعد في المدني .

اين سوره مدني است . ابن عباس گفته است كه در مدينه نازل شده است . شايد بعضي از آن‌ در مدينه نازل شده باشد ؛ ولي قول صحيح اين است كه اين سوره در بازگشت از صلح حديبيه در سال ششم هجري نازل شده است؛ بنابر اين مدني به حساب مي‌آيد .

تفسير البحر المحيط ، ابن حيان الأندلسي ، ج 8 ، ص 89

بنابر اين ، اين ادعا که « بعد از نزول آيه کريمه بجز غزوه تبوک در زمان خود رسول خدا غزوه اي پيش نيامده است » سخني است غير قابل قبول ؛ زيرا بعد از نزول آيه ، جنگ هاي زيادي ؛ از جمله جنگ حنين با اهل هوازن و طائف و نيز جنگ موته با کفار روم اتفاق افتاده است که هر کدام از آن ها از شديدترين و مشکل ترين جنگ هاي دوران رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم بوده است ؛ پس هيچ دليلي وجود ندارد که ما اين آيه را مختص زمان بعد از رحلت رسول خدا بدانيم .

جلال الدين سيوطي از علما و مفسرين بزرگ و بنام اهل سنت ، در اين باره مي نويسد :

قل للمخلفين من الاعراب ستدعون إلى قوم أولى باس شديد قال فدعوا يوم حنين إلى هوازن وثقيف فمنهم من أحسن الإجابة ورغب في الجهاد .

به اعرابي كه از جنگ تخلف كرده‌اند ،‌ بگوييد كه به زودي به جنگ سختي دعوت خواهيد شد . پس در روز حنين دعوت شدند كه برخي از آن‌ها دعوت خداوند را اجابت و به سوي جهاد رغبت نشان دادند .

الدر المنثور ، جلال الدين السيوطي ، ج 6 ، ص 72

واين روايت را در تأييد نظر خودش نقل مي کند :

أخرج سعيد ابن منصور وابن جرير وابن المنذر والبيهقي عن عكرمة وسعيد بن جبير رضي الله عنه في قوله ستدعون إلى قوم أولى باس شديد قال هوازن يوم حنين .

سعيد ابن منصور وابن جرير و ابن منذر و بيهقي از عكرمه و سعيد بن جبير نقل كرده‌اند كه آيۀ « ستدعون الي قوم أولي بأس شديد » در بارۀ جنگ با هوازن در روز جنگ حنين نازل شده است .

الدر المنثور ، جلال الدين السيوطي ، ج 6 ، ص 73 .

2. علماي اهل سنت از اين استدلال پاسخ داده اند . فخر رازي ، بزرگترين مفسر اهل سنت در اين باره بحث مفصلي را انجام داده و مي نويسد :

وفي قوله * ( ستدعون إلى قوم أولي بأس شديد ) * وجوه ... ثالثها : هوازن وثقيف غزاهم النبي صلى الله عليه وسلم ، وأقوى الوجوه هو أن الدعاء كان من النبي صلى الله عليه وسلم وإن كان الأظهر غيره ...

در بارۀ آيۀ « ستدعون ... » چند قول وجود دارد ... قول سوم اين است كه در بارۀ دو قبيله هوازن و سقيف نازل شده است كه پيامبر با آن‌ها جنگيد . قوي‌ترين قول همين است ؛ زيرا آن كه مردم را به جنگ دعوت مي‌كرده ‌، خود پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله بوده است ؛ اگر چه اظهر قول ديگر است .

تفسير الرازي ، الرازي ، ج 28 ، ص 92 .

و الغرناطي الكلبي مي نويسد :

( ستدعون إلى قوم أولي بأس شديد ) * اختلف في هؤلاء القوم على أربعة أقوال الأول أنهم هوازن ومن حارب النبي صلى الله عليه وسلم في غزوة خيبر والثاني أنهم الروم إذ دعا رسول الله صلى الله عليه وسلم إلى قتالهم في غزوة تبوك والثالث أنهم أهل الردة من بني حنيفة وغيرهم الذين قاتلهم أبو بكر الصديق والرابع أنهم االفرس ويتقوى الأول والثاني بأن ذلك ظهر في حياة رسول الله صلى الله عليه وسلم .

در بارۀ آيۀ « ستدعون ... » چهار قول وجود دارد : 1 . در بارۀ هوازن و كساني كه در خيبر با رسول خدا صلي الله عليه و آله جنگيدند نازل شده است . 2. در بارۀ روميها نازل شده است كه پيامبر مردم را به جنگ با آن‌ها دعوت كرد . 3 . در بارۀ اهل رده از بني حنيفه و ديگران كه ابوبكر با آن‌ها جنگيد ؛ 4 . اهل فارس مراد باشد .

قول اول و دوم قوي‌تر است ؛ چرا كه اين دعوت در زمان خود رسول خدا بوده است .

التسهيل لعلوم التنزيل ، الغرناطي الكلبي ، ج 4 ، ص 53 .

در نتيجه اين آيه هيچ ربطي به خلافت ابوبكر و يا عمر ندارد .

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عج)