گروه  اهل سنت    
    
سؤال كننده : يزدان
 
قوله تعالي (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آَمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ) (النور:55)
 
خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‏اند وعده مى‏دهد كه قطعاً آنان را حكمران روى زمين خواهد كرد ، همان گونه كه به پيشينيان آنها خلافت روى زمين را بخشيد و دين و آيينى را كه براى آنان پسنديده ، پابرجا و ريشه‏دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنيّت و آرامش مبدّل مى‏كند ؛ آن چنان كه تنها مرا مى‌پرستند و چيزى را شريك من نخواهند ساخت . و كسانى كه پس از آن كافر شوند ، آنها فاسقانند .
 
پاسخ :
 
اولاً : اگر آن‌چه را كه اهل سنت ادعا مي‌كنند صحت دارد ؛ پس چرا خود ابوبكر كه در سقيفه به هر چيزي استناد ‌كرد ؛ به اين آيه استناد نكرد ؟
 
ثانيا : عايشه دختر ابوبكر به صراحت مي‌گويد كه هيچ آيه‌اي در قرآن در حق ما نازل نشده است :
 
ما انزل الله فينا شيئا من القرآن .
 
صحيح البخاري ، البخاري ، ج 6 ، ص 42 .
 
هيچ آيه‌اي از قرآن كريم در باره ما خاندان نازل نشده است .
 
ثالثاً : خود علماي اهل سنت از اين آيه جواب داده‌اند . شوكاني از مفسرين بنام اهل سنت در اين باره مي‌نويسد :
 
( وعد الله الذين آمنوا منكم وعملوا الصالحات ) هذه الجملة مقررة لما قبلها من أن طاعتهم لرسول الله صلى الله عليه وآله وسلم سبب لهدايتهم ، وهذا وعد من الله سبحانه لمن آمن بالله وعمل الأعمال الصالحات بالاستخلاف لهم في الأرض لما استخلف الذين من قبلهم من الأمم ، وهو وعد يعم جميع الأمة . وقيل هو خاص بالصحابة ، ولا وجه لذلك ، فإن الإيمان وعمل الصالحات لا يختص بهم ، بل يمكن وقوع ذلك من كل واحد من هذه الأمة ، ومن عمل بكتاب الله وسنة رسوله فقد أطاع الله ورسوله .
 
اين جمله در حقيقت تفسير و تأييد قبل است كه اطاعت و فرمانبرداري رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) سبب هدايت و راهنمايي آنان خواهد بود و اين وعده‌اي از جانب خدا براي كساني كه مؤمن به خدا بوده و اعمال شايسته‌اي انجام دهند تا اسباب جانشيني و تسلط بر زمين را به دست آورند ؛ همان گونه كه در امت‌ةاي پيشين اين گونه بوده است ، اين وعده عام است و شامل همه امت اسلامي مي‌شود ،  اگر چه بعضي گفته‌اند : اين وعده مخصوص صحابه است ؛ ولي اين سخن ارزش ندارد ؛ زيرا ايمان و عمل صالح مخصوص صحابه نيست ؛ بلكه هر يك از افراد امت اسلامي با تحصيل اين شرط وضعيت را مي‌تواند شامل شود ، و هر كس كه به د ستورات خداوند در قرآن و به سنت پيامبر عمل نمايد ، در حقيقت مطيع خدا و رسول است .
 
و در ادامه مي‌گويد :
 
ومعنى ليستخلفنهم في الأرض : ليجعلنهم فيها خلفاء يتصرفون فيها تصرف الملوك في مملوكاتهم ، وقد أبعد من قال إنها مختصة بالخلفاء الأربعة ، أو بالمهاجرين ، أو بأن المراد بالأرض أرض مكة ، وقد عرفت أن الاعتبار بعموم اللفظ لا بخصوص السبب ، وظاهر قوله ( كما استخلف الذين من قبلهم ) كل من استخلفه الله في أرضه فلا يخص ذلك ببني إسرائيل ولا أمة من الأمم دون غيرها .
 
فتح القدير ، الشوكاني ، ج 4 ، ص 47 .
 
معناي استخلاف در زمين اين است كه : ما آنان را حاكمان زمين قرار خواهيم داد تا همان گونه كه پادشاهان و سلاطين در آنچه تحت تصرّفشان بود تصرف مي‌كردند آنان نيز تصرف كنند . وكساني كه استخلاف را مخصوص به خلفاي چهارگانه يا به مهاجران دانسته‌اند و مقصود از زمين را هم در آيه زمين مكه دانسته‌آند سخني دور از حقيقت گفته‌اند ؛ چون لفظ استخلاف  عام است و شامل همه مؤمنان مي شود نه آن كه خاص باشد و بگوييم در امم پيشين هم به گروه خاصي مانند بني اسرائل و يا امت خاصي اختصاص داشته است .
 
نسفي در تفسير خود مي‌نويسد :
 
(ليستخلفنهم في الأرض ) * أي أرض الكفار وقيل أرض الكفار وقيل أرض المدينة والصحيح أنه عام لقوله عليه الصلاة والسلام ليدخلن هذا الدين على ما دخل عليه الليل .
 
تفسير النسفي ، النسفي ، ج 3 ، ص 154 .
 
در باره معناي اين قسمت از آيه بعضي گفته‌اند : مقصود سر زمين مكه است و بعضي گفته‌اند سرزمين كفار است و نيز سرزمين مدينه هم گفته شده است ؛ ولي تفسير دقيق و صحيح آن است كه بگوييم معناي آن عام است ؛ به دليل فرمايش رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) كه فرمود : آنچه شب او را فرامي‌گيرد ، دين وارد آن خواهد و آن را فراخواهد گرفت .
 
 
 
و قرطبي از مفسرين بزرگ اهل سنت مي‌نويسد :
 
قوله تعالى : ( ليستخلفنهم في الأرض ) فيه قولان : أحدهما ، يعنى أرض مكة ، لان المهاجرين سألوا الله تعالى ذلك فوعدوا كما وعدت بنو إسرائيل ، قال معناه النقاش . الثاني ، بلاد العرب والعجم . قال ابن العربي : وهو الصحيح ، لان أرض مكة محرمة على المهاجرين ، قال النبي صلى الله عليه وسلم : ( لكن البائس سعد بن خولة ) . يرثى له رسول الله صلى الله عليه وسلم أن مات بمكة . وقال في الصحيح أيضا : ( يمكث المهاجر بمكة بعد قضاء نسكه ثلاثا ) .
 
تفسير القرطبي ، القرطبي ، ج 12 ، ص 299 – 300
 
در باره معناي اين سخن خداوند : «ليستخلفنهم في الأرض» دو قول و نظر است : يكي ‌آن كه مقصود سر زمين مكه باشد ؛ زيرا مهاجران از خداوند تقاضاي امنيت و آرامش كردند و خداوند همانگونه كه به بني اسرائيل وعده داده بود به آنان نيز وعده داده ، و اين قول از فردي به نام نقاش است . قول دوم اين است كه مقصود سر زمين عجم و عرب است و اين هم درست است و  از ابن عربي است ؛ زيرا سرزمين مكه بر مهاجران حرام شده بود و در روايت صحيح آمده است كه مهاجرين پس از اداي مناسك حج سه روز مي‌تواند در مكه بماند ؛ ولي سعد بن خوله بدبخت كه پيامبر در حق وي اين چنين فرمود : آن قدر در شهر مكه ماند تا در همانجا از دنيا رفت .
 
رابعاً : خداوند در اين آيه وعده مي‌دهد كه تمام كساني را كه ايمان آورده‌اند بر تمام زمين مسلط كند (لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ) . و ارض نمي‌تواند اختصاص به يك مكان خاص داشته باشد ؛ بلكه شامل تمام كشور‌ها مي‌شود ؛ چنانچه بسياري از علماي اهل سنت در تفاسير خودشان بر اين نكته تأكيد كرده‌اند كه مراد از « الارض » تمام كشورهاي جهان است .
 
ثعلبي در تفسير خودش مي‌نويسد :
 
والله ليستخلفنهم في الأرض أي ليورثنهم أرض الكفار من العرب والعجم ، فيجعلهم ملوكها وسائسيها وسكانها .
 
تفسير الثعلبي ، الثعلبي ، ج 7 ، ص 114 .
 
خداوند آنان را وارث زمين قرار خواهد داد ؛ يعني سرزمين كفار از عرب و عجم را تحت سلطه آنان قرار خواهد داد و آنان فرماندار و سياست‌گذاران و ساكنان آن خواهد بود .
 
واحدي نيز مي‌گويد :
 
وعد الله الذين آمنوا منكم وعملوا الصالحات ليستخلفنهم في الأرض ) * ليورثنهم أرض الكفار من العرب والعجم .
 
تفسير الواحدي ، الواحدي ، ج 2 ، ص 768 .
 
منظور از اين آيه اين است كه خداوند آنان (صالحان) را وارث سرزمين كفار از عرب و عجم قرار خواهد داد .
 
و ابن جوزي مي‌گويد :
 
قوله تعالى : * ( ليستخلفنهم ) * أي : ليجعلنهم يخلفون من قبلهم ، والمعنى : ليورثنهم أرض الكفار من العرب والعجم ، فيجعلهم ملوكها وساستها وسكانها .
 
زاد المسير ، ابن الجوزي ، ج 5 ، ص 372 .
 
معناي اين سخن خداوند (ليستخلفنهم) اين است كه آنان (صالحان) را جانشينان مردم پس از خودشان قرار خوهد و در حقيقت وارثان سرزمين كافر از عرب و عجم و پادشاهان و ساكنان آنان خواهد بود .
 
و الغرناطي الكلبي در تفسير خود مي‌گويد :
 
( ليستخلفنهم في الأرض ) * وعد ظهر صدقه بفتح مشارق الأرض ومغاربها لهذه الأمة .
 
التسهيل لعلوم التنزيل ، الغرناطي الكلبي ، ج 3 ، ص 71 .
 
اين قسمت از آيه ، وعده‌اي است كه با آزاد شدن مشرق و مغرب زمين ، به دست امت اسلامي محقق خواهد گشت .
 
 در حالي كه مي‌بينيم در زمان خلافت ابوبكر حتي تمام جزيرة العرب به تصرف مسلمين در نيامده بود ؛ چه رسد به تمام زمين .
 
پس قطعاً اين آيه شامل هيچ يك از خلفاي سه گانه نخواهد شد .
 
از اين نكته استفاده مي‌شود كه اين‌ آيه اشاره دارد به زمان ظهور حضرت مهدي كه تمام مسلمين اتفاق دارند كه وقتي آن حضرت ظهور كند ، بر تمام زمين حكومت مي‌‌كند و كفر و الحاد را در سراسر زمين نابود مي‌كند .
 
خامساً : نكته ديگري كه بايد به آن توجه كرد ، ذيل آيه است كه خداوند مي‌فرمايد :
 
وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ .
 
بسياري از مفسرين اهل سنت گفته‌اند كه مراد از آن اين است كه خداوند دين اسلام را بر تمامي اديان غالب خواهد كرد و دين اسلام تنها ديني خواهد بود كه در سراسر عالم پيرو خواهد داشت و بقيه اديان همگي از بين خواهد رفت .
 
أبي عبد الله محمد بن عبد الله بن أبي زمنين در تفسير خود مي‌گويد :
 
 ( وليمكنن لهم دينهم الذي ارتضى لهم ) * أي : سينصرهم بالإسلام ؛ حتى يظهرهم على الدين كله ؛ فيكونوا الحكام على أهل الأديان .
 
به زودي به وسيله اسلام آنان را پيروز خواهيم كرد تا بر همه اديان مسلط و فرمانروايان بر ديگر پيروان اديان و مذاهب خواهند بود .
 
و اين مفسر بزرگ اهل سنت براي اثبات اين نظريه ، اين روايت را به عنوان مؤيد نقل مي‌كند :
 
يحيى : عن عبد الرحمن بن يزيد ، عن [ سليم ] بن عامر الكلاعي قال : سمعت المقداد بن الأسود يقول : سمعت رسول الله يقول : لا يبقى على ظهر الأرض بيت مدر ولا وبر ، إلا أدخله الله كلمة الإسلام بعز عزيز أو ذل ذليل ؛ إما يعزهم الله فيجعلهم من أهلها ، وإما يذلهم فيدينون لها .
 
تفسير ابن زمنين ، أبي عبد الله محمد بن عبد الله بن أبي زمنين ، ج 3 – ص242 – 244 .
 
سليم بن عامر كلاعي مي‌گويد : از مقداد بن اسود شنيدم كه گفت : از رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) شنيدم كه فرمود : هيچ خانه‌اي در زمين باقي نماند ؛ مگر اين كه اسلام وارد آن خانه شده و با رغبت آن را پذيرا شدند و يا با  ذلّت .
 
و سمعاني  مفسر مشهور اهل سنت در اين باره مي‌گويد :
 
وقوله : * ( وليمكنن لهم دينهم الذي ارتضى لهم ) أي : ليظهرن دينهم على جميع الأديان .
 
تفسير السمعاني ، السمعاني ، ج 3 ، ص 544 – 545 .
 
معناي اين سخن «وليمكنن ... » اين است كه آئين و مذهب شما را بر همه اديان پيروز خواهيم نمود .
 
و ابن جوزي نيز مي‌گويد :
 
قوله تعالى : * ( وليمكنن لهم دينهم ) * وهو الإسلام ، وتمكينه : إظهاره على كل دين .
 
زاد المسير ، ابن الجوزي ، ج 5 ، ص 372 .
 
معناي اين سخن خداوند «وليمكنن ... » اين است كه آن دين اسلام و معناي تمكين آن غلبه و پيروزي آن بر اديان ديگر است .
 
و قرطبي نيز در تفسر خود مي‌نويسد :
 
( وليمكنن لهم دينهم الذي ارتضى لهم ) وهو الاسلام ، كما قال تعالى : " ورضيت لكم الاسلام دينا " [ المائدة : 3 ] .
 
مقصود از دين در اين آيه « وليمكنن » اسلام است به دليل اين سخن خداوند كه فرموده است اسلام را به عنوان دين براي شما برگزيدم .
 
و در ادامه اين روايت را نقل مي‌كند :
 
وروي سليم بن عامر عن المقداد ابن الأسود قال : سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : ( ما على ظهر الأرض بيت حجر ولا مدر إلا أدخله الله كلمة الاسلام بعز عزيز أو ذل ذليل أما بعزهم فيجعلهم من أهلها وأما بذلهم فيدينون بها ) .
 
تفسير القرطبي ، القرطبي ، ج 12 ، ص 299 – 300 .
 
سليم بن عامر كلاعي مي‌گويد : از مقداد بن اسود شنيدم كه گفت : از رسول خدا (صلي الله عليه وآله وسلم) شنيدم كه فرمود : هيچ خانه‌اي در زمين باقي نماند ؛ مگر اين كه اسلام وارد آن خانه شده و با رغبت آن را پذيرا شدند و يا با  ذلّت .
 
در حالي كه در زمان خلفاي سه گانه حتي تمام مردم مدينه مسلمان نبودند و غير مسلمان حتي در مدينه وجود داشت . خود اهل سنت اتفاق دارند كه قاتل عمر بن الخطاب مجوسي بوده و او را در مسجد كشته است . پس  معلوم مي‌شود كه اين آيه هيچ ارتباطي با مشروعيت خلافت خلفاي سه گانه ندارد .
 
سادساً : بسياري از علماي اهل سنت در تفسير اين بخش از آيه كه خداوند مي‌فرمايد :
 
وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا .
 
گفته‌اند كه مراد از امنيت در آيه ، امنيتي است كه تمام مردم جز از خداوند از هيچ كسي ديگري نترسند ؛ به طوري كه حاكم اسلامي بتواند در ميان جمعيت عظيمي بدون سلاح حركت كند و هيچ گزندي به او نرسد . و نيز گفته‌اند كه اگر كسي از صنعا تا حضرموت حركت كنند ، هيچ چيزي آن‌ها را تهديد نكند .
 
قرطبي در تفسير خود مي‌نويسد :
 
وجاء في معنى تبديل خوفهم بالأمن أن رسول الله صلى الله عليه وسلم لما قال أصحابه : أما يأتي علينا يوم نأمن فيه ونضع السلاح ؟ فقال عليه السلام : ( لا تلبثون إلا قليلا حتى يجلس الرجل منكم في الملا العظيم محتبيا ليس عليه حديدة ) . وقال صلى الله عليه وسلم : ( والله ليتمن الله هذا الامر حتى يسير الراكب من صنعاء إلى حضرموت لا يخاف إلا الله والذئب على غنمه ولكنكم تستعجلون ) .
 
تفسير قرطبي ، ج 12 ،‌ ص299 .
 
در باره تبديل ترس و وحشت به امنيت و آرامش اين چنين نقل شده است كه : پيامبر (صلي الله عليه وآله وسلم) به اصحابش فرمود : آيا روزي نخواهد رسيد كه با آرامش و راحتي زندگي كنيم و اسلحه را كنار بگذاريم ؟ سپس فرمود : طولي نخواهد كشيد كه يك نفر از شما در ميان جمع زيادي بدون سلاح  قرار بگيرد . و فرمود : به خدا سوگند كه اين آرامش فراخواهد رسيد آن كه گونه كه سواره‌اي از صنعا تا حضرموت از هيچ چيز نترسد مگر از خدايش و از گرگ بر گوسفندانش ؛ ولي شما عجله مي‌كنيد .
 
اين روايتي كه قرطبي به آن استدلال مي‌كند در بسياري از كتاب‌هاي اهل سنت ؛ از جمله اين‌كتاب‌ها آمده است .
 
صحيح البخاري ، البخاري ، ج 8 ، ص 56 و مسند احمد ، الإمام احمد بن حنبل ، ج 5 ، ص 111 و ج 6 ، ص 395 و عمدة القاري ، العيني ، ج 16 ، ص 144 و ج 16 ، ص 146 و ج 24 ، ص 99 و السنن الكبرى ، النسائي ، ج 3 ، ص 450 و صحيح ابن حبان ، ابن حبان ، ج 7 ، ص 157 و ج 15 ، ص 91 و المعجم الكبير ، الطبراني ، ج 4 ، ص 63 و  ...
 
 در حالي كه همگي مي‌دانند كه چنين امنيتي در زمان هيچ يك از خلفاي سه گانه وجود نداشته است . بهترين شاهد بر اين مطلب كشته شدن عمر بن الخطاب خليفه دوم در مركز كشور اسلامي ( نه در صنعا و حضرموت ) و در مسجد رسول خدا و كشته شدن عثمان بن عفان به دست اصحاب رسول خدا است .
 
چنين امنيتي ، تنها و تنها در زمان ظهور حضرت مهدي عج الله تعالي فرجه الشريف برقرار خواهد شد و احدي غير آن حضرت قادر به برقراري چنين امنيتي كه در اين روايت آمده است ، نيست .
 
پس اين آيه هيچ دلالتي بر صحت خلافت خلفاي سه گانه ندارد .
 
موفق باشيد
 
گروه پاسخ به شبهات
 
مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عج)