مقدمه:
1 - هر پيامبري به طور طبيعي و حتمي داراي معجزه است.
2 - فلسفه و هدف نهائي معجزه، اثبات حقانيت ادعاي پيامبر درباره نبوت اوست. لذا پيامبر اسلام - ‏صلي الله عليه و آله - مثل ساير پيامبران داراي معجزه است، يكي از معجزات آن حضرت، معراج است كه هم نص صريح قرآني و هم اتفاق مسلمانان وجود دارد، اين‏كه معراج چگونه بود، توضيحاتي را ذكر مي‏كنيم:
الف) معراج در لغت و اصطلاح:
معراج در لغت به معناي نردبان، آلت عروج، جاي بالا رفتن و بلند گرديدن است[1] و در اصطلاح، عروج و صعود بر آسمان‏هاست كه ويژه حضرت رسول اكرم - ‏صلي الله عليه و آله و سلم - بود[2].
ب) چگونگي معراج:
در اصل مسأله معراج سخني نيست، زيرا هم آيات قرآن و هم روايات فراوان بر آن گواهي مي‏دهد،اما اين‏كه معراج جسماني بوده يا روحاني؟ اكثريت قاطعي از دانشمندان شيعه و سني، با استفاده از آيات و روايات، قائل به معراج جسماني حضرت پيامبر - ‏صلي الله عليه و آله و سلم - مي‏باشند.
ج) دلايل جسماني بودن معراج:
1) سبحان الذي اسري بعبده ليلاً من المسجد الحرام الي المسجد الاقصي باركنا حوله لنريه من آياتنا انّه هو السميع البصير[3] پاك و منزه است خدائي كه بنده‏اش را در يك شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصي - كه گرداگردش را پربركت ساخته‏ايم - برد تا برخي از آيات خود را به او نشان دهيم، چرا كه او شنوا و بينا است.
مفسران در استدلال از آيه فوق براي جسماني بودن معراج، گفته‏اند: اولاً: خداوند وقتي اين واقعه را در كتاب مقدسش بيان مي‏كند از خود به تسبيح و تنزيه ياد مي‏كند سبحان الذي اسري بعبده و اين نشان‏دهنده يك امر فوق‏العاده خطير و بزرگي مي‏باشد، و اگر معراج روحاني بود، امر خطير و بزرگي شمرده نمي‏شد تا از آن به تسبيح و تنزيه ياد شود.
ثانياً: اگر معراج حضرت روحاني مي‏بود، مي‏فرمود: بروح عبده يعني روح او را سير دادم[4]. اما اين‏كه در آيه تعبير به عبده آمده زيرا متبادر از لفظ عبد همان شخصيت خارجي است كه از تن و روان تركيب يافته است، و در قرآن مجيد اين لفظ در هويت خارجي به كار رفته است، مانند:
« أرايت الذي ينهي عبداً اذا حلّي»[5] آيا ديدي كسي را كه نهي مي‏كرد بنده‏اي را وقتي نماز گذارد «و انه لاقام عبداللَّه يدعوه»[6] وقتي بنده خدا برمي‏خاست تا او را بخواند و همچنين است در آيات ديگر... و در سوره نجم از شهود دل، و رؤيت ديده سخن مي‏گويد و مي‏فرمايد: «ما كذب الفؤاد ما رأي»[7]؛ دل آنچه را كه ديده ديد، تكذيب نكرد
و اگر معراج روحاني بود، بحث از تكذيب دل، توسط ديده بي‏معني بود.
و نيز مي‏فرمايد:
«ما زاغ البحر و ما طغي»[8] چشم نلغزيد و طغيان نكرد.
اين قرائن سه گانه به ضميمه اتفاق علماء اسلام جز عده‏اي انگشت‏شماري از آنان - گواه بر اين است كه اين سير ملكوتي با همين بدن عنصري انجام گرفت و تفاوتي در آغاز و پايان نبوده است، بنابراين آن چه از بعضي‏ها نقل شده كه معراج پيامبر - ‏صلي الله عليه و آله و سلم - روحاني بوده و يا در عالم رؤيا صورت گرفته، با ظاهر آيات ناسازگار است[9].
2 - دليل ديگر بر جسماني بودن معراج اين است كه اگر معراج جسماني نبود، با خبر دادن حضرت از اين واقعه، قريش در پي تكذيب او بر نمي‏آمدند، و نيز عده‏اي كه اسلام آورده بودند با شنيدن اين واقعه از دين بر نمي‏گشتند، و نيز همسر پيامبر، ام معاني نمي‏گفت اين واقعه را براي مردم بازگو مكن، زيرا تكذيب مي‏كنند و نيز ابوبكر كه او را در اين واقعه تصديق نمود فضيلت براي او به حساب نمي‏آمد[10].
3 - دليل ديگر بر جسماني بودن معراج اين است كه حضرت، مسير مكه تا بيت‏المقدس و از آن جا تا عرش را با براق (براق مركبي است سريع و داراي بال) سير نمود و براق حامل جسم است نه روح.
د) ارزيابي معراج از ديدگاه علم:
يكي از آرزوهاي بسيار ديرينه بشر، مسافرت به فضا و مسخر كردن كرات ديگر بوده است، كه اين آرزوي ديرينه امروزه در قرن بيستم توسط دانشمندان تحقق پيدا كرده و دانشمندان با ساختن فضاپيماها و آپلوها توانسته‏اند بشر را به كرّات ديگر برسانند و امروز، وسائلي وجود دارد كه انسان مي‏تواند به فضا سفر كند و كرّات ديگر را تسخير كند، و مسأله سرعت زيادي كه با آن بتواند از جاذبه زمين جدا شده و به فضا برسد، نيز حل شده است.
با توجه به مطالب ياد شده مشكلاتي كه در سفر معراج تصور مي‏شود از قبيل نبودن وسايل نقليه سريع امروزي، نبودن هوا، بي‏وزني، گرماي سوزان، اشعه‏هاي خطرناك، و مسأله سرعت كه بايد سرعتي بيش از سرعت نور وجود داشته باشد تا بتواند به آسمان‏ها سير كند، قابل حل است و استبعادي كه در گذشته مي‏شد، امروز به وقوع پيوست. تمام موانع و مشكلاتي كه در سفر فضائي به ذهن مي‏رسد، مي‏بينيم امروزه حل شده است و بشر با نيروي علم بر آن فائق آمده و امروزه به آساني مي‏تواند به كرّات ديگر سفر كرده و مدت‏هاي زيادي آن‏جا بماند.
علاوه بر آن، بدون شك معراج جنبه‏هاي عادي نداشته، بلكه با استفاده از نيرو و قدرت بي‏پايان خداوند صورت گرفته است و همه معجزات انبياء همين گونه است، خلاصه اين‏كه معجزه بايد عقلاً محال نباشد، همين اندازه كه عقلاً امكان‏پذير شد، بقيه با استمداد از قدرت خداوند حل شدني است، وقتي انسان بتواند با نيروي محدودش بر تمام مشكلات فائق آيد، آيا با نيروي نامحدود الهي، مسأله حل شدني نيست؟
نكته ديگر اين‏كه: ما يقين داريم كه خدا مركب سريع‏السيري كه متناسب اين سفر بوده باشد در اختيار پيامبرش گذارده است و او را از نظر خطراتي كه در اين سفر وجود داشته، زير پوشش حمايت خود گرفته، اين مركب چگونه بوده است و چه نام داشته براق يا مركب ديگر؟ در هر حال از نظر ما مركب مرموز و ناشناخته‏اي است[11].
البته بعضي ديگر، مشكلات مسأله معراج را اين‏گونه حل نموده‏اند كه مسأله معراج بعد از پذيرفتن نبوت و رسالت اوست، وقتي ما رسالت او را پذيرفتيم و اذعان كرديم كه جبرئيل امين وحي در لحظه كوتاهي فاصله آسمانها تا زمين را طي كرده و پيام وحي را به حضرت مي‏رساند، بنابراين پيمودن اين فاصله يك امر ممكن است، وقتي امر ممكن شد، براي حضرت يك امر ممكن تحقق پيدا كرده است و نيز داستان آصف بن برخيا كه از علم كتاب بهره‏مند بود و توانست با يك چشم برهم زدن تخت بلقيس را از يمن به شام بياورد، اين خود دليل است كه سرعت خود امر ممكني است، و براي پيامبر اكرم يك امر ممكن تحقق يافته است[12].
خلاصه:
بنابراين مسأله معراج نه از نظر عقل غيرممكن است و نه با علوم روز مخالف است و وقتي با دليل قاطع نقلي از آيات و روايات ثابت شد، جاي انكار باقي نمي‏ماند و بايد آن را پذيرفت.

[1] . لغت نامه دهخدا، واژه معراج، ج 44، ص 711
[2] . همان
[3] . اسراء / 1.
[4] . قرطبي، ابي عبداللَّه محمد بن احمد الانصاري، جامع احكام القرآن، ج 10، ص 208-209، طبع مؤسسه تاريخ عربي
[5] . علق / 6
[6] . جن / 19
[7] . نجم / 8
[8] . نجم / 17
[9] . سبحاني، جعفر، منشور جاويد، ج 6، ص 99-100، انتشارات جامعه مدرسين
[10] . مراغي، احمد مصطفي، تفسير مراغي، ج 15، ص 6، طبع دار احياء التراث العربي، بيروت
[11] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، ج 12، ص 18-20، طبع دارالكتب الاسلاميه، تهران
[12] . فخر رازي، ابوعبداللَّه محمد بن عمر بن حسين، مفاتيح الغيب )تفسير كبير(، ج 20، ص 147-148، طبع دار احياء التراث.
مهدي پيشوايي - تاريخ اسلام، ص163