نقش عفاف و پاكدامنی در زندگی انسان

عسکری اسلام پور کریمی

مقدمه:
مطالعه تاريخ حيات بشر در دورترين زمانهاى ذكر شده، همراه با نشانه هايى از تمسك هميشگى انسان به حفظ پاكى و احترام به عفت و پاكدامنى است. همه اينها و مراجعه به وجدان، گوياى فطرى بودن عفت طلبى انسان مى باشد؛ يعنى: خداوند متعال، پاك بودن و پاك زيستن را در سرشت و نهاد بشر به وديعت گذاشت.
در اين عصر «ارتباطات و تكنولوژى» با واگذارى امور زندگى به رايانه ها و دست يابى بشر به انرژيهاى نوين، بيم آن مى رود كه انسان در گذار از زندگى سنتى به روش مدرن و صنعتى، كم كم جايگاه اثر گذارى و موعظه فعال، به سوى اثرپذيرى و انفعال پيش رود، به طورى كه در بعضى مواقع، هويت و مسئوليت خويش را به فراموشى سپارد و همانند ابزارى در دست ساماندهندگان نظم نوين جهانى درآيد، كه در نتيجه تمام ارزشهاى فطرى و اخلاقى بى رنگ شود و جامعيت شريعت اسلام به دست حيلت ورزان نوين و دگرانديشان به بازى گرفته شود. نگارنده در اين نوشتار مختصر، بر آن است كه موضوع عفاف و پاكدامنى را از زواياى مختلف مورد تحقيق و بررسى قرار داده و بر اساس متون دينى نقش و آثار آن را در زندگى فردى، خانوادگى و اجتماعى مورد تجزيه و تحليل قرار دهد.
تحليل واژه عفاف
«عفاف» با فتح حرف اول، از ريشه «عفت» است و لغت شناسان درباره آن گفته اند: «واصله الاقتصار على تناول الشى ء القليل» يعنى: عفاف اكتفا ورزيدن به بهره مندى كم و شايسته است. و همچنين عفت را چنين معنا مى كند «العفة حصول حالة للنفس تمتنع بها عن غلبة الشهوة»(1) عفت پديد آمدن حالتى براى نفس است كه به وسيله آن از افزون طلبى قوه شهوانيه جلوگيرى مى شود و همچنين در مجمع البحرين آمده است: «عف عن الشى ء اى امتنع عنه فهو عفيف»(2) عفاف از چيزى ورزيد، يعنى: از آن امتناع ورزيد، پس او عفيف است. ابن منظور در لسان العرب در اين باره مى نويسد: «العفة: الكفّ عما لايحل و لايجمل»(3) عفت: خويشتن دارى از آن چه كه حلال و زيبا نيست.
صاحب اقرب الموارد «عفت» را اين گونه معنا نموده است: «عفّ الرجل: كفّ عمّا لايحلّ و لا يجمل قولاً او فعلاً و امتنع»(4) عفاف ورزيد، يعنى: در گفتار و كردار، از آنچه كه حلال نيست، دورى جست و خويشتن دارى نمود. همچنين در قاموس، «عفت» را به معناى كف و خودنگهدارى از محرمات و زشتيها كه با زيباگزينى منافات دارد، معنا مى كند.(5) در ادب پارسى، عفاف از نظر معنا و گويش، تفاوت يافته است. در لغت نامه دهخدا چنين آمده است: «عفاف: پارسايى و پرهيزگارى نهفتگى، پاكدامنى، خويشتن دارى».(6) در فرهنگ فارسى «معين» آمده است: «عفاف عبارت است از: پارسايى، پرهيزگارى،پاكدامنى، در تداول غالباً به كسر اول تلفظ مى كنند»(7) بنابراين در گويش فارسى، عفاف به كسر اول و به معناى «پاكدامنى» به كار مى رود.
در تفكر اسلامى، عفاف واژه اى با بار معنايى خاص برگرفته از آيات و روايات، و گونه اى منش است همراه با كنش رفتارى و گفتارى.
مرحوم نراقى در معراج السعاده مى نويسد: عفت عبارت است از: مطيع و منقاد شدن قوه شهوانيه از براى قوه عاقله كه در اقدام به خوردن و نكاح و حدود اوامر الهى را به لحاظ كمى و كيفى، نگهدارد.(8) عفت همان اعتدال عقلى و شرعى است و افراط و تفريط در آن مذموم است، پس در تمامى اخلاق و احوال، حد وسط و راه ميانه «عفت» است.
عفاف در آيات و روايات
در قرآن كريم خداوند متعال عفت را از صفات مؤمنين شمرده است.(9) در قرآن چهار بار از ريشه «عفاف» استفاده شده است.
1ـ سوره بقره، آيه 273: «يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف» كسانى كه از حال آن ها اطلاعى ندارند، به خاطر خويشتن دارى و عفت نفس ايشان گمان مى كنند كه آن ها غنى و بى نيازند.(10) در اين آيه شريفه، كنش بزرگ منشانه، «مناعت طبع» عفاف است، يعنى: خويشتن دارى، عزت نفس و امتناع از دست نياز دراز كردن در مقابل ديگران، عفاف است.
2ـ سوره نساء، آيه 6: درباره شناخت زمان رشد و بلوغ يتيمان به سرپرستان سفارش مى كند كه از دست يازى به اموال يتيمان خوددارى كنند و عفاف ورزند. اين آيه نيز خويشتن دارى را عفاف خوانده است.
3ـ سوره نور، آيه 32: «و ليستعفف الذين لايجدون نكاحا حتى يغنيهم اللّه من فضله» و كسانى كه اسباب زناشوئى نمى يابند، پاكدامنى ورزند تا خداوند از بخشش خويش توانگرشان گرداند. در اين آيه شريفه خويشتن دارى(استعفاف) را به رام كردن قوه جنسى اطلاق فرموده است.
4ـ سوره نور، آيه 60: «و القواعد من النساء اللّاتى لايرجون نكاحاً فليس عليهنّ جناح ان يضعن ثيابهن غير متبرّجات بزينة و ان يستعففن خيرٌ لهنّ و اللّه سميع عليم»؛و زنان يائسه اى كه اميد زناشويى ندارند گناهى نيست كه جامه ها (چادرهايشان) را فروگذارند، به شرط آن كه زينت نمائى نكنند و اگر پاكدامنى بورزند(و چادر را فرو نگذارند) بهتر است و خداوند، شنواى دانا است.(11) در زبان پارسى، از خويشتن دارى در امور جنسى و شره نبودن، به پاكدامنى تعبير مى كنند كه بخشى از گستره معناى «عفاف» است، زيرا عفاف، مطلق خويشتن دارى را گويند. همان گونه كه در آيات ياد شده، از خويشتن دارى در امور اقتصادى و مالى نيز با كلمه استعفاف و تعفف، ياد شده است.
در روايات نيز، از عفت و پاكدامنى، به بالاترين شرافتها، نتيجه عقل، برترين عبادت و از كمال نعمت و به معناى خويشتن دارى در كردار و گفتار تعبير شده است.
در كتاب «سفينة البحار» آمده است: «و يطلق فى الاخبار غالباً على عفة الفرج و البطن و كفّها عن مشتهياتهما المحرّمه»(12) در روايات، عفاف، بيشتر به معناى خويشتن دارى نسبت به شكم و شهوت به كار مى رود و بازداشتن اين دو از فزون خواهى حرام. على (ع) فرمود: «العفاف زهاده»(13) عفاف، زهد ورزى و خويشتن دارى است.
و «العفة تضعف الشهوه»(14) خويشتن دارى شهوت را ناتوان مى سازد.
از آن جا كه موضوع عفت، «شهوت» است(15) و شهوت در نقطه افراط، به شره و در نقطه تفريط، به خمود مى رسد و تنها در نقطه اعتدال است كه عفت تحقق مى يابد، شناسايى مرزهاى عفاف و رابطه آن با شهوت، ضرورى است، زيرا انحراف از اين مرز، ورود به وادى تهتّك و بى پروايى (16) را در پى دارد كه در اين وادى، غير از انسانيت، انتظار همه چيز مى رود.
رابطه «عفت» با «شهوت»
در آيات و روايات، ميان «شهوت پرستى» و «عفت»، تقابل جدّى برقرار شده و به دينداران، آموزش داده مى شود كه شهوت پرستان عفيف نيستند. ولى به نظر مى رسد كه معمولاً تنها بخشى از گستره معنايى شهوت پرستى، مورد نظر برخى دينداران واقع شده است.
مفهوم لغوى و اصطلاحى «شهوت»:
راغب اصفهانى در المفردات مى نويسد: «اصل الشهوة نزوع النفس الى ما تريده و ذلك فى الدنيا ضربان، صادقة و كاذبة فالصادقة ما يختل البدن من دونه كشهوة الطعام عند الجوع و الكاذبة ما لا يختل من دونه».(17) اصل شهوت، كه كشش و اشتياق نفس است به آنچه اراده كند، در دنيا بر دو گونه است: حقيقى و غير حقيقى، اشتياق حقيقى آن است: كه بدن بدون تأمين آن آسيب مى بيند، همانند: اشتياق به غذا هنگام گرسنگى، و اشتياق غير حقيقى «كاذب» آن است كه بدن بدون تأمين آن آسيب نمى بيند.
در مجمع البحرين آمده است: «الشهوات بالتحريك جمع شهوه، و هى اشتياق النفس الى شى ء»(18) شهوات جمع شهوت، به معناى اشتياق نفس به چيزى است.
در لغت نامه دهخدا آمده است: «شهوت عبارت است از: آرزو و ميل و رغبت و اشتياق و خواهش و شوق نفس و حصول لذت و منفعت»(19) همچنين فريد و جدى در دائرة المعارف مى گويد: «الشهوة حركة النفس طلباً للملائم»؛(20) شهوت حركت نفس است در جستجوى آنچه موافق و سازگار است. اين معنا، جنبه علمى «شهوت» را نيز در بر دارد در نتيجه، شهوت، معنايى عام دارد. در اصطلاح قرآن كريم(21) نيز شهوت به معنى عام به كار مى رود: «زيّن للناس حبّ الشّهوات من النساء و البنين و القناطير المقنطرة من الذهب و الفضّة و الخيل المسوّمة و الانعام و الحرث ذلك متاع الحيوة الدنيا...» عشق به خواستنيها، از جمله: زنان و فرزندان و مال هنگفت، اعم از زر و سيم و اسبان نشاندار و چارپايان و كشتزاران، در چشم مردم آراسته شده است، اينها بهره زندگانى دنيا است.
معناى اصطلاحى شهوت: غالباً به خواهش و اشتياق جنسى انسان، شهوت گفته مى شود و شهوترانى را در بخش كوچكى از گستره اميال نفس به كار مى برند. حال آن كه در تحليل قرآن و روايات، «شهوت به معنى عام» در برابر «عفت به معناى عام» قرار دارد. خواهش نفس و تلاش براى برآوردن آن ميل، در برابر خويشتن دارى در طاعت خواهشهاى نفسانى است. انسان شهوت پرست، از كردار وگفتارش پيدا است. از كوزه، همان برون تراود كه در اوست.
انسان عفيف و با اصالت نيز از سخن و كنش او آشكار است. عفاف، تنها پاكدامنى جنسى نيست. متفكر شهيد استاد مطهرى در كتاب «تعليم و تربيت در اسلام» مى نويسد: «عفاف، يعنى آن حالت نفسانى، يعنى رام بودن قوه شهوانى تحت حكومت عقل و ايمان، عفاف و پاكدامنى، يعنى تحت تأثير قوه شهوانى نبودن، شره نداشتن. يعنى جزو آن افرادى كه تا در مقابل يك شهوتى قرار مى گيرند، بى اختيار مى شوند و محكوم اين غريزه خود هستند، نبودن. اين، معناى عفاف است.»(22)
عفاف لازمه عقل و غيرت
تنها دين نيست كه ما را به عفاف و پاكدامنى فرا مى خواند، بلكه اين ندا از درون آدمى نشأت مى گيرد، كه دين نيز آن را تأئيد مى نمايد. غيرت، جوان مردى و كرامت نفسانى همگى انسان را به عفاف دعوت مى كند، امام على(ع) مى فرمايد: «العفة اصل الفتوّة»(23) عفت و پاكدامنى اصل جوانمردى است.
همچنين آن حضرت در روايت ديگرى فرمود: «قدر الرجل على قدر همّته و عفته على قدر غيرته»(24) ارزش مرد به اندازه همت او، و عفت او به اندازه غيرت وى خواهد بود.
آفريدگار هستى قبل از تشريع دين و وضع قوانين، فطرت انسان را به مواهبى عجين ساخته كه زمينه ساز كارآمدى شريعتند، چنان كه از عقل به عنوان حجت باطنى تعبير مى گردد و از فطرت به عنوان خميرمايه توحيد. اما نقش عفت در اين ميان چيست؟ سرچشمه ادراك عقلانى مطلوب در گستره روايات، حضور عفاف در وجود انسان است. اين خصيصه فطرى هرچه در وجود انسان تقويت شود، تكامل نيروى عقلانى قوى تر مى گردد، بدين معنا كه چون انسان به اقتضاى فطرتش عفت مدار و طالب زيبايى و نامأنوس با زشتى و پليدى است. عقل در جداسازى زيبا از زشت و نيك از بد به كمك او مى شتابد و راه را روشن مى سازد. امام على(ع) مى فرمايد: «اصل العقل العفاف و ثمرتها البرائة من الآثام». اساس عقل عفاف است و ثمره آن دورى از زشتى است. يعنى: هر كجا كه قواى عقلانى بر اميال نفسانى غلبه كند به واسطه رشد و حضور حركت آفرين اين خصيصه فطرى است، افزون بر اين، گوهر وجود آدمى و هويت انسانى اش در سايه قوام عفاف آشكار مى گردد، از اين رو رابطه اى معقول و منطقى بين رشد عفاف و عقل وجود دارد، از متون دينى نيز مى توان دريافت كه تعاملى متقابل بين اين دو نيروى باطنى برقرار مى باشد، به همين جهت امام على(ع) مى فرمايد: «من عقل عف»(25)
هر آن كس كه عقل دارد، عفاف مى ورزد، زيرا منشأ هر دو صفت، حركت به سوى تعادل و پرهيز از افراط و تفريط است. اين همان مفهومى است كه هم در معناى عفت نهفته است و هم در معناى عقل. در اينجا جهت تشريح مطلب سخنى از رسول مكرم اسلام(ص) را كه بيانگر تعامل عقل و عفاف است، ذكر مى نماييم: «وقتى شمعون بن لاوى بن يهودا حوارى حضرت عيسى(ع)، از پيامبر اسلام(ص) پرسيد كه: «اخبرنى عن العقل ما هو؟ و كيف هو و ما يتشعب منه؟، رسول اكرم(ص) فرمود: انّ العقل عقال من الجهل و النفس مثل اخبث الدواب فان لم تعقل حارث»، عقل همان ريسمانى است كه نفس به سبب آن از جهالت و مهلكه رهايى مى يابد و اگر عقل نفس را با اين ريسمان استوار مهار نكند، نفس همانند حيوانى سركش به ورطه نابودى مى افتد. حضرت بعد از بيان هويت عقل و رسالت آن فرمود: «فيتشعب من العقل الحلم و من الحلم العلم و من العلم الرشد و من الرشد العفاف و من العفاف الصيانه»(26)
در اين عبارت زيبا و متقن، عفاف دست پرورده همه ارزش ها است، اين منافاتى با اين كه اصل عقل عفاف است، ندارد؛ زيرا خميرمايه فطرى كه در درون هر انسانى وجود دارد، عفت است. اما اين سرمايه قابليت پرورش دارد و تعقل و انديشه و حلم و علم و رشد مايه فزونى آن مى گردد در اين كلام گهربار رسول خدا(ص)، صيانت و حفاظت از ارزشها به عهده عفتى نهاده شد كه در سايه ساير صفات كمال، بارور گرديده است. پس عفاف پيوسته نياز به پرورش و افزايش دارد تا به سبب آن، حراست و صيانت در درون و بيرون، انديشه و عمل، نيت و قول تحقق پذيرد. همچنين در روايتى از امام على(ع) آمده است كه: «يستدل على عقل الرجل بالتحلى بالعفة و القناعة»(27)
؛ ميزان انديشمندى انسان به ميزان آراستگى او به عفت و قناعت است. يعنى بارورى ارزشهاى درون انسان در نگرش و بارورى انديشه و عقل تأثير دارد. بنابراين اگر حركت بشريت به سوى توسعه و تمدن با آراستگى باطنى و عفت و پاكدامنى، عقل گريزى در او بيشتر مى گردد. اين حقيقت تلخ را امروزه در تمدن بشرى به وضوح در مى يابيم و گزارشها روز به روز حركت جوامع را به سوى جاهليت قهقرايى نشان مى دهد؛ نمونه بارز اين مسئله گسترش چشمگير تجارت سكس در شبكه هاى جهانى اينترنت، بليه روز افزون بيمارى ايدز، گسترش مخوف شبكه هاى خريد و فروش انسان در بازارهاى جنسى، اختصاص به جزيره هايى به عنوان بهشت جنسى براى ارضاى غرايز افراد سركش و شهوت پرست از سراسر جهان و انتقال انسانهاى مظلوم و فريب خورده به عنوان ابزار تمايلات اين موجودات شوم ديده مى شود.
امروزه بشريت در اين لجنزار مخوف بى عفتى، سخت حيران و سرگردان است و على رغم دستيابى به تكنيك و تمدن، پديده شوم ابتذال و بى بند و بارى گسترش يافته و در اين رهگذر، سردمداران استكبار جهانى به اهداف سياسى و اقتصادى خود غالب آمده اند، در يك جمله مى توان گفت: همه بدبختيهاى موجود در دنياى امروز تحقير كردن اصول عفاف و تقواى در امور جنسى است.
ارتباط عفاف و نفس انسانى
نفس انسان بين دو قوس قرار دارد كه يك سوى آن نفس «مسوله»(28) و «اماره»(29) است و سوى ديگر آن نفس «لوامه»(30) و «مطمئنه»(31) مى باشد و پيوسته در اين مدار حركت مى كند، از اين رو، حالات متعدد و متفاوتى در انسان وجود دارد، به تعبير قرآن «و نفس و ما سوّيها فالهمها فجورها و تقواها قد افلح من زكّيها و قد خاب من دسّيها»(32)؛ بنابراين گاهى منشأ فجور مى شود و گاهى مبدأ تقوى. يعنى قابليت پذيرش حالات متعدد را داراست، پس نيازمند عامل مؤثرى است كه او را به رشد و تزكيه سوق دهد. اين قوه محركه و عامل صيانت و حفاظت نفس در بسيارى از متون، «عفاف» معرفى شده است. على(ع) مى فرمايد: «العفاف يصون النفس و ينزهها عن الدنايا»(33) ؛ عامل صيانت نفس و بازدارنده آن از زشتيها و مايه نزهت و شادابى و شكوفايى آن عفت است.
همچنين در حديث ديگرى از آن حضرت آمده است كه فرمود: «حلّوا انفسكم بالعفاف و تجنّبوا التبذير و الاسراف»(34)؛ نفس انسانى بواسطه زيور عفاف آراسته مى گردد، پس هيأت نفس را به جمال بياراييد و از اسراف و تبذير بپرهيزيد.
اين كلام گوهربار حضرت، حامل نكته اى است كه عفت حالت تعادل و ميانه گزينى را در نفس ايجاد مى كند و انسان را از افراط و تفريط بر حذر مى دارد، قوام آفرينش بر پايه اعتدال است و همه موجودات از تعادل تكوينى برخوردارند، از اين رو، خداوند هم در شريعت اسلام از انسان تعادل در سلوك و زندگى را مى خواهد.
تفاوت عفاف و تقوى
با تأمل در منابع اسلامى درمى يابيم كه عفاف همان صفت درونى ملكه نفسانى است كه منشأ تقواى درونى مى شود، يعنى تقواى بيرونى، تجلى عفاف درونى است و عفاف به منزله يك قوه بازدارنده از افراط است كه وقتى به صورت ملكه اى در درون درآمد، حاكميتش در بيرون ظاهر مى شود، از اين رو، امام على(ع) فرمود: «بالعفاف تزكوا الاعمال»(35)
؛ اعمال ظاهرى را بواسطه عفاف باطنى پاكيزه و تصفيه كنيد.
همچنين در روايت ديگر از آن حضرت آمده است كه فرمود: «ثمرة العفاف الصيانه»(36)
صيانت و تقوى، حاصل عفت است. بر همين اساس على(ع) در صفات متقين مى فرمايد: «المتقون انفسهم عفيفه و حاجاتهم خفيفه، خيراتهم مأموله و شرورهم مأمونه»؛ نشان پرهيزگاران آن است كه نفسهايشان عفيف است و خواهششان كم و خفيف، و نيكى و خيرشان مورد اميد و انتظار مردم است و از بديهايشان همه در امانند.
در حكمت 474 نهج البلاغه مى فرمايد: «ما المجاهد فى سبيل اللّه باعظم اجرا ممن قدر فعفّ. لكاد العفيف أن يكون ملكا من الملائكه»؛ اجر شهيدى كه در راه خدا مجاهده مى كند، بالاتر از اجر و ثواب كار انسانى نيست كه سنجيده و بر اساس اندازه و حساب عفاف مى ورزد، انسان عفيف نزديك است كه در زمره ملكى از ملائكه درآيد. طبق اين بيان، عفاف همان مجاهده درونى براى غلبه ارزشهاست.
بنابراين، تلاش درونى انسان براى حاكميت خوبيها و محسنات در سيطره وجودش عفت است و چون تقويت عفت موجب پاكى و نزهت است. هر مقدار كه انسان عفيف باشد به عالم قدس و ملائك نزديك تر است، از اين رو، انسان عفيف در جايگاه ملائكه است. بنابراين عفت موجب عبور انسان از عالم ملك به عالم ملكوت مى گردد. چنانكه در مورد انسانهاى شايسته اى چون حضرت ابراهيم(ع) قرآن كريم مى فرمايد: «و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض»(37)
ابراهيم به بطن عالم ملكوت راه يافته بود، به گونه اى كه متن عالم ماده و حقايق آن را مى ديد. در واقع خداوند بواسطه صفت عفاف، قدرت عبور از عالم ملك را به عالم ملكوت در درون انسان به وديعت نهاده، و او مى تواند با بارورى و شكوفا سازى اين شاخصه اوج بگيرد و فراتر از آن چه تصور انسانهاست، پرواز كند.
رابطه حياء و عفاف
حياء در لغت به معناى شرم، آزرم آمده است، شرمى برخاسته از ادراك خوبيها و بديهاى اختيارى، بدين جهت است كه انسان برخى از كارها را نيكو و بعضى ديگر را زشت مى داند. برخلاف حيوانات كه چون فاقد ادراك مى باشند، شرم و حيا نيز ندارند. على(ع) در تعريف «حيا» مى فرمايد: «الحياء خلق مرضى، الحياء خلق جميل»(38)
. و همچنين مى فرمايد: «الحياء تمام الكرم و احسن النسيم، الحياء يصدّ عن فعل القبيح»؛(39)
حياء از كار زشت جلوگيرى مى كند و همچنين آن حضرت حياء را سبب «عفت» مى نامند: «سبب العفة الحياء»(40)
و در روايت ديگر حياء را ميوه و ثمره «عفت» معرفى مى نمايد: «الحياء ثمرة العفة»(41)
در تعبيرى از امام صادق(ع) آمده است: «الحياء نور جوهره صدر الايمان».(42)
علامه مجلسى (ره)
درباره «حيا» مى فرمايد: «ملكه اى است كه موجب خوددارى از كارهاى قبيح مى گردد.»(43)
يكى از زمينه هاى عفاف و در عين حال از ثمرات آن، كه از اصلى ترين موانع انحراف جنسى محسوب مى شود، احساس حياء و شرم و آزرم از كارهاى زشت است. اين حقيقت كه شرم و آزرم، مانع افسار گسستگى هاى جنسى مى شود و بازدارنده از بسيارى گناهان اجتماعى ديگر و سرآمد خوبيهاست، در كلام درربار امام صادق(ع) نمودار است. حضرت فرمود: «اى مفضل! بنگر به آن ويژگى كه انسان را از حيوانات ممتاز نموده، و آن نعمت شرم و آزرم است. اگر اين نعمت، در وجود انسان نبود، هيچ مهمانى نوازش نمى شد و به وعده ها وفا نمى شد و نيازهاى مردم انجام نمى گرفت و زيباييها رواج نمى يافت. از زشتيها جلوگيرى نمى شد، حتى بسيارى از واجبات، كه به خاطر شرم و آزرم، انجام مى گيرد، ترك مى شد، چه اينكه گروهى از مردم، اگر شرم و آزرم نبود، حق پدر و مادر را پاس نمى داشتند و به خويشاوندارى و پس دادن امانت، اهمّيتى نمى دادند و از هيچ كار زشتى روى گردان نبودند.»(44)
هر قدر اين احساس شرم و آزرم در انسان بيشتر باشد، عفت او نيز بيشتر خواهد بود، چنان كه امام على(ع) فرمود: «اعفكم احياكم» با عفت ترين شما، با حياترين شماست.(45)
كسانى كه در درون خود فرياد «حيا» را خفه كرده اند، كمتر عاملى مى تواند آنها را از ارتكاب انواع اعمال ناشايست باز دارد، چنان كه در روايات به آن اشاره شده است: رسول اكرم(ص) فرمود: «از سخنانى كه در ميان مردم است، تنها يك جمله از انبياى گذشته باقى مانده است كه مى گويند: اگر حيا ندارى، هرچه مى خواهى انجام بده».(46)
بدليل اين كه دين، بلكه تمام قوانين موضوعه بشرى براى كنترل جامعه است و ضامن ا جرايى آن حيا است، شخص بى حيا در منابع روايى شريعت اسلام، «بى ايمان» معرفى شده است، امام صادق(ع) در اين باره فرمود: «لا ايمان لمن لاحياء له»(47)
كسى كه حيا ندارد، ايمان ندارد.
از احاديث ذكر شده درمى يابيم كه در جامعه، افرادى هستند كه پاى بند به اخلاق و ايمان نمى باشند، ولى به سبب حيا از ديگران، به پاره اى ازگناهان دست نمى زنند، زيرا، شكنجه افكار عمومى و ملامتهاى مردم، از كيفر و مجازات زندان و شلاق به مراتب سخت تر است. مرد و زن بى عفت، از رسوايى عمومى بيشتر رنج مى برند تا از ساير شكنجه ها.
دكتر فلاسن، استاد دانشگاه روچستبر، مى گويد: خجالت كشيدن و حياء علامت سلامت است و در ميان تمام افراد بشر، حتى آنهايى كه برهنه زندگى مى كنند، نيز رايج است.(48)
اگر در جامعه، روح حيا ـ كه به فرموده امام على(ع) ثمره عفت است ـ حاكم باشد، بسيارى از نزاعها و اختلافهاى خانوادگى و بسيارى از جرايم اجتماعى و بزهكاريها از بين مى رود.
گر حيا نبود، بيفتد رسم عصمت از ميان ور حجابى در ميان است، از تقاضاى حياست

............................................................

پى نوشت ها:
1. راغب اصفهانى، معجم مفردات، ص 350.
2. طريحى، مجمع البحرين، ج 5، ص 101.
3. ابن منظور لسان العرب، ج 9، ص 253.
4. شرتونى لبنانى، اقرب الموارد، ج 2، ص 803.
5. قرشى على اكبر، قاموس قرآن، دارالكتب الاسلاميه، ج 5،ص 19.
6. دهخدا، على اكبر، لغت نامه دهخدا، ج 10، ص 14081.
7. دكتر معين، فرهنگ فارسى معين، ج 2، ص 207.
8. ملااحمد نراقى(ره)، معراج السعادة، ص 243.
9. سوره مؤمنون، آيه 5.
10. از امام باقر(ع) چنين نقل شده است: كه اين آيه درباره اصحاب «صفّه» نازل شده است (اصحاب صفه: حدود چهارصد نفر از مسلمانان مكه و اطراف مدينه بودند كه چون خانه و كاشانه اى نداشتند در مسجد پيامبر(ص) زندگى مى كردند، اين افراد به فرموده قرآن با وجود نيازمندى شديد، عفت نفس به خرج مى دادند، به طورى كه هر كس كه اطلاعى از وضعيت آنان نداشت، گمان مى كرد كه ايشان و بى نيازند) تفسير نمونه، ج 3، ذيل آيه 273، سوره بقره، ص 264.
11. ترجمه بهاء الدين خرمشاهى از قرآن مجيد.
12. شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج 2، ص 207.
13. ميزان الحكمه، ج 6، ص 359، ح 12824.
14. همان، ص 363، ح12861.
15. عن على(ع):الفضائل اربعه اجناس...الثانى: العفة و قوامعها فى الشهوة...
16. قال الصادق(ع)...والعفة و ضدها التهتّك.
17. راغب اصفهانى معجم مفردات الراغب، ص 276.
18. طريحى مجمع البحرين، ج 1، ص 252.
19. لغت نامه دهخدا، ج 9، 13894.
20. فريد وجدى، دائرة المعارف القرن العشرين، ج 6، ص 515.
21. سوره آل عمران، آيه 14.
22. شهيد مطهرى، تعليم و تربيت در اسلام، انتشارات الزهراء، ص 106.
23. ميزان الحكمه، ج 6، ص 359.
24. همان منبع، ص 362.
25. رسولى محلاتى، غررالحكم موضوعى، ج 2، ص 130، ميزان الحكمه، ج 6،ص 362.
26. مجلسى محمد باقر، بحار الانوار، بيروت، مؤسسه الوفا، ج 1، ص 117، ابن شعبه، حسن بن على، تحف العقول، ترجمه احمد جنتى عطائى، انتشارات علميه اسلامى، ص 19.
27. محمد رى شهرى، ميزان الحكمه، ج 6، ص 428.
28. نفسى كه زشتيها را زيبا نشان مى دهد.
29. نفسى كه پيوسته انسان را به زشتى امر مى كند.
30. نفسى كه انسان را ملامت مى كند(وجدان صالح بشرى).
31. نفسى كه سكونت و استقرار و اطمينان را در سايه بندگى يافته است.
32. سوره شمس، آيه 11 ـ 8.
33. رسولى محلاتى، غررالحكم موضوعى، ج 2، ص 127.
34. همان منبع، ص 129.
35. همان منبع.
36. همان منبع.
37. سوره انعام، آيه 75.
38. رسولى محلاتى، غررالحكم موضوعى، ج 1، ص 311.
39. ميزان الحكمه، ج 2،ص 564.
40. غررالحكم، ح 5527.
41. همان، ح 4612.
42. بحارالانوار، ج 71،ص 336.
43. علامه مجلسى، مرآت العقول، ج 8، ص 187.
44. بحار الانوار، ج 2، ص 25.
45. همان، ح 2837.
46. سفينة البحار، ج 1، ص 361، ح 340.
47. بحارالانوار، ج 78، ص 111؛ ميزان الحكمه، ج 2، ص 565.
48. فلسفى، محمد تقى (ره)، كودك، ج 2، ص 371.

منبع:مجمع جهانی شیعه شناسی