حضور زنان در جامعه

ضرورت حضور زنان در فعاليتهاي اجتماعي
نهضت اسلامي ايران دست آوردهاي بي شماري براي مردم و كشورمان داشت. اگر از ديد فرامرزي بدان بنگريم آن چه بيشتر از همه به چشم مي آيد، همان رونق دوباره ديني كه در جهان ناشناخته مانده بود و تا آن هنگام كسي از پيامهاي آن چندان آگاهي نداشت. ديگر اينكه مردم ما خود را شناختند و باور كردند، در حقيقت خود گم شده شان را يافتند. در اين ميان زنان بيش از آن چه تصور مي رفت هويت از دست رفته خويش را به دست آوردند. آن هنگام كه به زنان، به مانند زنان بسياري از كشورهاي غربي به مثابه كالايي نگريسته مي شد و ارزشي فراتر از آن، حتي براي خود آنان نيز گمان نمي رفت، تولدي نو بود.
آنان نيز دريافتند كه بايد بكوشند تا به جايگاه واقعي اشان برسند؛ از اين رو، همصدا با مردان و در كنارشان به ميدان آمدند و با خروش مردان و فرزندان خود زير يك پرچم و شعار به دنبال گمشده خويش به راه افتادند. هم آنان كه بيش از مردان احساس زيان مي كردند، نقش خود را پر رنگ تر كردند و گامهاي استوارتري بر داشتند. از آن بالاتر، آزموني ديگر به نام جنگ به ميان آمد. آنان با نگاهي به پيشينه تاريخي مسلماني خود به اين نتيجه رسيدند كه بايد كمر همّت ببندند و پا به پاي مردان نبرد دفاعي هشت ساله كشور پشتيبان باشند. پس همان كردند كه زنان و جهادگران صدر اسلام نمودند.
زنان دريافتند كه ضرر كرده اند و بايد در تمام مجالس و مجامع علمي، سياسي، فرهنگي، و ديني شركت نمود. اسلام نيز براي حضور اجتماعي و فعاليت بانوان چارچوب هايي را نيز در نظر گرفته تا هم براي به بار نشستن اهداف اسلام بكوشند و هم حيثيت انساني آنان دستخوش طمع دشمنان قرار نگيرد و پاكدامني شان حفظ شود؛ از اين رو، زنان را تا جايي كه حضورشان به فساد آلوده نشود از شركت در اجتماع نهي نمي كند، بلكه در بعضي موارد شركت آنها را واجب مي كند؛ مانند حج كه بر مرد و زن به يك اندازه واجب است و حتي شوهر هم حق ممانعت از همسر خود ندارد.
از ديگر مواردي كه اسلام بر هر مسلماني واجب دانسته و تفاوتي قائل نشده تحصيل است. و از آن مي توان استفاده كرد كه بر زن هم واحب است به همان اندازه كه بر مرد.
در اين زمينه پيغمبر اكرم(ص) فرمود: «طلب العلم فريضة علي كلّ مسلم».«طلب علم و دانش بر هر مسلماني اعم از مرد و زن واجب است». شركت زنان در نماز جمعه واجب نيست، اما بعد از حضور، واجب است ادامه دهند و ترك آن جايز نيست.(1)و نيز زنان از تشييع جنازه منع نشده اند. و در اخبار آمده است كه، وقتي زينب دختر بزرگ رسول اكرم(ص) وفات كرد، زهراي مرضيه(س) و زنان مسلمان آمدند و بر وي نماز خواندند.(2)
در جهاد ابتدايي، شركت زنان، پيرمردان، بيماران و خرد سالان در جنگ لازم نيست؛ ولي در جهاد دفاعي، اگر افراد به قدر كفايت به جبهه نروند، دفاع از هيچ كس ساقط نمي شود،؛ و دفاع بر زنان، پيرمردان، بيماران و خردسالان نيز واجب است.(3) رسول گرامي اسلام(ص) با قيد قرعه زنان خود را با خود به سفرهاي جهادي مي برد. بعضي از اصحاب نيز چنين مي كردند.(4)
شيخ حرّ عاملي، صاحب كتاب وسائل الشيعه روايات گوناگوني را در اين زمينه گرد آورده و شرايط و چگونگي شركت زنان را در مسائل اجتماعي بيان مي كند و از مجموع اين روايات به اين نتيجه مي رسد كه:«براي زنان رواست كه در مجالس عزا، اداي حقوق مردم، يا تشيع جنازه بيرون روند و در اين كارها شركت كنند؛ همچنان كه حضرت فاطمه(س) و زنان ائمه اطهار(ع) در آنها شركت مي كرده اند».(5)
اسلام ديني است كه دستورهاي اجتماعي و ديني اش ميانه و معتدل است، و نه راه زياده روي پيش گرفته و نه از حقيقت آن چشم پوشيده است؛ از اين رو، تلاش كرده تا احكام را به مردم برساند به گونه اي كه نه مردم به سختي طاقت فرسا گرفتار شوند و نه از به جا نياوردن آنها بازمانند. پس خواسته تا ميان ترسايان و كشيشان تارك دنيا و مشركان دنيا طلب راه سومي را پيش پاي مردم بگشايد. چنان كه قرآن پيروان دين اسلام را «امّت وسط»(6) خوانده است، چرا كه از هرگونه افراط و تفريطي به دور است. نه مردان و زنان را خانه نشين كرده و نه همه قيد و بندها را از پاي شان گسسته است.
شرايط حضور زنان در مساجد
تمامي فقهاي اسلام اتّفاق نظر دارند كه زنان مي توانند درمساجد حضور پيدا كنند. اينك بايد ديد آيا شرايطي هم دارد و يا زنان مي توانند در هر وقت و هر جا بخواهند به مسجد بروند؟
نخست به نكاتي مي پردازيم كه در رهنمودهاي ديني به عنوان آداب حضور زنان در مسجد مورد تأكيد قرار گرفته است.
* اسلام ديني است كه دستورهاي اجتماعي و ديني اش ميانه و معتدل است، و نه راه زياده روي پيش گرفته و نه از حقيقت آن چشم پوشيده است.
1ـ پرهيز از رفت و آمد تنها
گامهايي كه يك مسلمان به هنگام رفتن به مسجد بر مي دارد نزد خداوند بسيار گرامي است و براي اين كه اين ارزش را به ضد ارزش تبديل نشود، مناسب است اگر شرايط اجتماعي اقتضا مي كند زنان و دختران سعي كنند با دوستان، خواهران، برادران، پدر و مادر يا با شوهران خود به مسجد رفت و آمد كنند. در سخني از امام صادق(ع) آمده است:
«من مشي إلي المسجد لَم يضَعْ رِجلاً علي رَطْبٍ وَ لايابِسٍ إلاّ سَبَّحَتْ لَهُ الأرْضُ إلي اْلأرَضينَ السَّابِعَةِ».(7)
«كسي كه بسوي مسجد حركت كند، گام بر تر و خشك نمي گذارد، مگر اين كه زمين تا طبقات هفتگانه اش براي او تسبيح مي گويند».(8) حفظ ارزش و ثواب اين گامها در گرو حفظ شؤون اسلامي و ارزشهاي متعالي است.
2ـ رعايت پوشش اسلامي
لزوم پوشيده شدن زن برابر مرد بيگانه از چيزهايي است كه اسلام توجه زيادي به آن دارد، مثلاً قرآن كريم در اين باره فرموده است:
«قل لِلْمُؤمنينَ يَغُضُّوا مِنْ اَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذالِكَ أزْكي لَهُم إنَّ اللّهَ خَبيرٌ بِما يَصْنَعُونَ وَ قُلْ لِلِمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدينَ زينتُهِنَّ إلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلي جُيُوبِهِنَّ وَ لايُبْدينَ زينَتَهُنَّ إلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ....».(9)
«اي رسول! به مردان مؤمن بگو كه چشمان خويش فرو گيرند و شرم گاههاي خود را بپوشانند. اين برايشان پاكيزه تر است. و البته خدا به آنچه انجام مي دهيد كاملاً آگاه است. و به زنان مؤمنه بگو چشمها را از نگاه ناروا بپوشند و اندامشان را از عمل زشت محفوظ دارند و زينت و آرايش خود را جز آنچه قهرا ظاهر مي شود بر بيگانه آشكار نسازند جز براي شوهران».
آيه شريفه بيانگر اين است كه مسلمان، چه مرد و چه زن، بايد از چشم چراني و نظربازي اجتناب كند و شخصي پاكدامن و منزه باشد. آيه نه فقط زنان را به نحوه رفتارشان آشنا مي كند، كه مردان را نيز به وظايفي تنبه مي دهد.
پوشش اسلامي براي زنان در همه حال يك امر واجب است و بايد به دستور قرآن و امامان معصوم(عليهم السلام) رفتار كنند. كارهايي هم كه سبب جلب توجه نامحرم مي گردد پسنديده نيست. اگر نحوه راه رفتن و يا سخن گفتن توجه ديگران را جلب نمايد، سبب مي شود تا فضيلت هايي كه براي رفتن به مسجد بيان شده است به گناه تبديل شود.
خداوند خطاب به پيامبر(ص) مي فرمايد: «يا أيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ ِلأزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمؤْمِنينَ يُدْنينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابيبِهِنَّ ذلِكَ أدْني أنْ يُعْرَفْنَ فَلايُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحيماً».(10)
«اي پيغمبر! به همسران و دختران خود و به زنان مؤمنان بگو كه خود را بر خود فرو پوشند. اين كار براي اينكه شناخته شوند و مورد اذيت قرار نگيرند مناسبتر است و خدا آمرزنده و مهربان است».
آنچه از اين آيه شريفه استفاده مي شود اين است كه زنان بايد رفتارشان به گونه اي باشد كه وقارشان حفظ شود. زن مسلمان بايد آنچنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علايم عفاف و سنگيني و پاكي از آن هويدا باشد و با اين صفت شناخته شود.
3ـ عدم توقف در ميانه راه
از جمله نكات مورد توجه در رفت و آمد زنان به مسجد، عدم توقف در بين راه مسجد و خانه است. توقفهاي بيجا در كوچه ها و خيابانها براي زنان و دختران شايسته نيست. چنان كه حتي توقّف بيهوده در مسجد نيز مذموم شمرده شده است تا چه رسد به اين كه در بين راه توقّف بيهوده داشته باشند.
پيامبر گرامي اسلام(ص) خطاب به ابوذر مي فرمايد: «يا اباذّرٍ! كُلُّ جُلُوسٍ فِي الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ ثَلاثَةٌ: قَرائَةُ مُصَلٍّ أوْ ذاكِرُ اللّهِ تعالي أوْ مَسائِلُ مِنْ عِلْمٍ».(11)«هر جلوسي در مسجد لغو و بيهوده است مگر اين كه براي سه كار باشد: خواندن قرآن، ذكر خدا و كسب دانش.»
در صحيح بخاري آمده است: «إنّ رَسُولَ اللّهِ(ص) كانَ يُصلِّي الصُّبْحَ بِغَلَسٍ فَيَنْصَرِفْنَ نِساء الْمُؤْمِنينَ لايُعْرَفْنَ مِنَ الْغَلَسِ أوْ لايَعْرِفُ بَعْضَهُنَّ بَعْضا».(12)پيامبر(ص) نماز صبح را در تاريكي مي خواند و زنان مؤمنين پس از نماز در همان تاريكي برمي گشتند و به خاطر تاريكي كسي آنها را نمي شناخت و يا همديگر را نمي شناختند.
4ـ استفاده نكردن از بوي خوش و آرايش
يكي از آداب مسجد، زينت كردن به هنگام مسجد رفتن است. قرآن كريم در سوره اعراف مي فرمايد:«يا بَني آدَم! خُذُوا زِيَنتكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ».(13)«اي فرزندان آدم! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد به همراه داشته باشيد».
در روايات وارد شده است كه به هنگام رفتن به مسجد لباسهاي نو و زيباي خود را * زن مسلمان بايد آنچنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علايم عفاف و سنگيني و پاكي از آن هويدا باشد و با اين صفت شناخته شود. بپوشيد. چنانكه در كتاب عروة الوثقي آمده است:
«يُسْتَحَبُّ التَّطَيبُ وَ ُلبْسُ الثِّيابِ الْفاخِرِ عِنْدَ التَّوَجُّهِ إليَ الْمَسْجِدِ».(14)«مستحب است به هنگام رفتن به مسجد از بوي خوش و لباسهاي تازه استفاده شود».
و هم چنين در حالات امام حسن مجتبي(ع) آمده است:وقتي به نماز بر مي خواست بهترين لباسهاي خود را مي پوشيد. علت را پرسيدند، آن حضرت فرمودند:«إنّ اللّهَ جَميلُّ و يحبُّ الْجَمالَ فَاَتَجَمَّلُ لِرَبّي وَ هُوَ يَقُولُ: «خُذُوا زيَنَتكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ.» فَاُحِبُّ أن ألبسَ أجْوَدَ ثيابي».(15)
«خدا زيباست و زيبايي را دوست دارد. من براي خدايم خود را آراسته مي كنم؛ چون او مي گويد: «زينت خود را نزد هر سجدي برگيريد» و من دوست دارم كه بهترين لباسم را بپوشم.»
بنابراين، استفاده از لباسهاي تازه، استفاده از بوي خوش، زينت دادن سر و صورت، به هنگام مسجد رفتن يكي از مصاديق «زينت» در آيه شريفه است كه امري مطلوب و نيكو شمرده شده است. اما همين امر مستحب كه اين قدر تأكيد شده است در مورد بانوان نبايد به گونه اي باشد كه تحريك كننده بوده و با شؤون آنان مخالف باشد. رسول خدا(ص) در اين باره مي فرمايد:«إذا شَهِدَتْ اِحدا كُنَّ الْمَسْجِدَ فلا تَمَسَّ طيّبا».(16)«هنگامي كه يكي از شما زنان قصد مسجد كرد نبايد از بوي خوش استفاده نمايد.»
در نتيجه، اينكه گفته شد شايسته نيست زنان از بوي خوش استفاده كنند يا خود را بيارايند، بدين منظور است كه شؤون آنان حفظ گردد و گرنه اگر جايي فقط زنان باشند و يا مسجدي فقط براي زنان باشد و راه آمد و شدشان ويژه زنان در نظر گرفته شده باشد، معلوم نيست كسي آن را ناروا بداند.
5 ـ عدم اختلاط زن و مرد درمسجد
حضور زنان در مسجد ثواب بسيار دارد؛ ولي نبايد هيچ گونه زمينه اي براي اختلاط فراهم آيد. در تاريخ آمده پيغمبر اكرم(ص) دستور داد كه درِ آمد و شد زنان را از مردان جدا سازند. روزي اشاره به يكي از درها كرد و فرمود: «لَوْ تَرَكْنا هذَا الْبابَ لَلنِّساءِ... ».(17)«خوب است اين در را به بانوان اختصاص دهيم».
و نيز چنان كه آمده است:
«پيغمبر اكرم(ص) دستور داد كه شب هنگام كه نماز تمام مي شود مردها بعد از زنها خارج شوند».(18)چنان كه در كتاب كافي در باره خروج مردان و زنان از مسجد و رفت و آمد در كوچه ها به نقل از پيامبر(ص) آمده است: «مردان از وسط و زنان از كنار كوچه يا خيابان بروند».(19)
در سنن ابي داود آمده است:«روزي رسول خدا(ص) در بيرون مسجد بود. ديد مردان و زنان با هم از مسجد بيرون آمدند. رو به زنها كرد و فرمود: بهتر است صبر كنيد مردان بروند و بعد شما».(20)بر همين اساس است كه فقها، اختلاط زن و مرد را ناصواب شمرده اند. مرحوم آيت اللّه سيد محمد كاظم طباطبائي يزدي مي گويد:«يُكرَهُ إختلاطُ الرِّجالِ بِالنِّساءِ إلاّ لِلْعجائزِ».(21)«مختلط شدن مردان و زنان مكروه است مگر در مورد پيرزنان».
6 ـ پرهيز از سخنان بلند و بيهوده
يكي از نكاتي كه افراد چه زن و چه مرد بايد در مسجد و خارج آن رعايت كنند، پرهيز از سخنان بيهوده و صداي بلند است.خداوند خطاب به زنان رسول خدا(ص) مي فرمايد:«فلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْروُفا».(22)«اي همسران پيامبر! به گونه اي هوس انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند و سخن شايسته بگوييد».خداوند در اين آيه دستور به وقار و عفاف در كيفيت سخن گفتن را براي زنان بيان مي كند. گرچه اين كاري است كه به ظاهر بسيار ساده به چشم مي آيد، ولي در واقع مي تواند سرچشمه لغزشهاي فراواني شود و در هر صورت زنان حتي بايد مواظب نحوه سخن گفتنشان باشند.
رسول خدا(ص) در باره پرهيز از بلند كردن صدا در مسجد فرموده است:«إذا فَعَلَتْ أمّتي خَمْسَ عَشْرةَ خَصْلةً حلَّ بَهَا الْبَلاءُ قيل: يا رَسُولَ اللّهِ ما هُنَّ؟ قال: «إذَا ارْتفَعتِ اْلأصْوَاتُ فِي الْمَساجِدِ».(23)«هنگامي كه پانزده خصلت در ميان امت من رايج شود بلا بر آنان نازل خواهد شد. از جمله آنها اين است كه صداها را درمسجد بلند كنند.».
پيامبر گرامي اسلام(ص) ضمن وصاياي خود به ابوذر فرموده است:
«يا اَباذرٍّ! اَلْكَلِمَةُ الطّيبةُ صَدَقَةٌ وَ كُلُّ خُطْوَةٍ تَخْطُوها إليَ الصَّلوةِ صَدَقَةٌ. يا اباذرٍّ! مَنْ أجابَ داعِيَ اللّهِ وَ أحْسَنَ عِمارَةَ مساجِدِ اللّهِ كانَ ثَوابُهُ مِنَ اللّهِ الْجَنَّةَ. فَقُلتُ كَيْفَ يُعْمَرُ مساجِدُ اللّهِ؟ قال: لاتُرفَع الاصواتُ فيها وَ لايخاضُ فيها بِالْباطل و لايُشتَري فيها و لايُباعُ و اترُكِ اللَّغْو مادُمتَ فيها. فَإنْ لَمْ تَفعَلْ فلا تَلُوْمنَّ يَوْمَ الْقِيامةِ إلاّ نَفسكَ».(24)
«اي ابوذر! سخن نيكو نوعي، صدقه است و هر قدمي كه براي رفتن به نماز بر مي داري صدقه است. اي ابوذر! كسي كه دعوت الهي را بپذيرد و مساجد خدا را نيكو و آباد نگه دارد، ثواب و پاداش او از جانب خدا بهشت است. ابوذر عرض كرد: اي رسول خدا! چگونه مساجد آباد مي شوند؟ رسول خدا(ص) فرمودند: آباد كردن مسجد به اين است كه صداها در آن بلند نشود، در آن گفت و گوهاي باطل و بيهوده نشود. از خريد و فروش در آن خود داري شود و تا وقتي كه در مسجد هستي از سخنان بيهوده بپرهيز و اگر اين امر را رعايت نكردي در روز قيامت كسي جز خودت را مورد ملامت و سرزنش قرار مده».
وقتي كه شأن مسجد تا اين اندازه بلند است و رسول خدا (صل الله عليه وآله وسلم) مردم را از گفتن حرف هاي بيهوده و غير عبادت باز مي دارد بر مسلمانان است كه حرمت مسجد را نگه دارند و حتي از پرداختن به امور دنيا بپرهيزند. به ويژه زنان كه رعايت اين امور از جانب آنان بسي شايسته تر و ارزنده تر است.
حضرت علي(ع) طي حديثي در اين باره فرمود:«يأتي في آخر الزّمانِ قومٌ يأتُونَ اْلمساجدَ فيقعدون حَلَقا ذِكْرهُمُ الدُّنيا وَ حُبُّ الدّنيا. لاتُجالِسوهُم فَلَيس لِلّهِ فيهِمْ حاجة».(25)
«در آخر زمان مردمي مي آيند كه در مساجد حضور پيدا مي كنند و تشكيل جلسه مي دهند اما از دنيا و دوستي آن سخن مي گويند، شما با چنين افرادي همنشيني نكنيد چرا كه خداوند كاري به آنها ندارد».

1 ـ وسائل الشيعه، ج5، باب 34.
2 ـ همان، ج2، باب 817.
3 ـ تحرير الوسيله، ج1، ص485ـ487.
4 ـ صحيح بخاري، ج7، ص43.
5 ـ وسائل الشيعه، ج1، ص376.
6 ـ «و كذالك جعلناكم اُمّة وسطا» بقره، آيه 143.
7 ـ وسائل الشيعه، ج3، ص482.
8 ـ در مورد ثواب رفتن به مسجد، رجوع شود به كتاب «مسجد در آيينه قرآن و روايات» اثر نگارنده، ص90ـ92.
9 ـ نور، آيه 30ـ31.
10 ـ احزاب، آيه 59.
11 ـ وسائل الشيعه، ج3، ص86، بحار الانوار، ج77، ص86.
12 ـ صحيح بخاري، ج2، ص408.
13 ـ اعراف، ج7، آيه 31.
14 ـ عروة الوثقي، ج1، ص426.
15 ـ مجمع البيان، ج1، ص412.
16 ـ صحيح مسلم، ج4، ص162.
17 ـ سنن ابي داود، ج1، ص156.
18 ـ همان.
19 ـ كافي، ج5، ص518.
20 ـ سنن ابي داود، ج2، ص658.
21 ـ عروة الوثقي، مؤسسه الاعلمي، بيروت، ص607،كتاب النكاح، فصل اول، مسأله 49.
22 ـ احزاب، آيه 32.
23 ـ تحف العقول، ص25.
24 ـ وسائل الشيعه، ج3، ص507.
25 ـ همان، ص493