شرايط كمال عبادات
غير از شرايط صحّت و قبول عبادات، اموري هم جزء شرايط كمال عبادت است. اين شرايط، نشان دهندة ارزش والاتر و محتواي بهتر و تأثير بيشتر عبادات است. شرايط كمال عبادات ، از اين قرار است :
1. مشكل تر باشد
انجام كارها و عبادات آسان، از همه كس بر مي آيد، ولي عباداتي كه دشوارتر است و همّت و اراده و رنج بيشتري لازم دارد، با ارزش تر و به كمال نزديك تر است. قرآن، از كساني كه در دوران سختي، پيامبر خدا را ياري و پيروي كردند ستايش مي كند.[1] امام مجتبي ـ عليه السّلام ـ با آنكه مركب سواري داشت، ولي پياده به سفر حج مي رفت تا پاداش بيشتري داشته باشد. قرآن، از نماز شب خواناني تمجيد مي كند كه خود را از بستر نرم و گرم جدا كرده به نيايش و نماز مي پردازند.[2]
علي ـ عليه السّلام ـ فرموده است: «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ»[3]
برترين كارها آن است كه خود را بر انجام آن وادار كني.
قرآن، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت كوش را برتر دانسته و مي فرمايد: «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجاهِدِينَ عَلَى الْقاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً»[4]
2. مهم تر باشد
در انجام كارها، رعايت «اهم و مهّم»، نشان عقل و عاقبت انديشي و مصلحت شناسي است و اسلام، در كارها به آنچه كه لازم تر و مفيدتر و مهم تر است تشويق مي كند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در انفاق.
پيامبر اسلام فرموده است: «لا صَدَقَهَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج»[5]
با وجود بستگان نيازمند، انفاق و كمك به ديگران بي ارزش است.
و علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «لا قُربَه بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ»[6]
هر گاه نمازهاي مستحب، به نمازهاي واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت، موجب قرب به خدا نخواهد بود.
3. اثرش پايدارتر باشد
بركت، آثار فراوان و فوايد ماندگار يك عمل و انسان است. كاري و عبادتي صفت كمال دارد كه آثار آن زودگذر و ناپايدار نباشد.
علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: « رُتَّ يَسيرٍ اَنْمي‍ مِنْ كَثيرٍ»[7]
چه بسا كارهاي كم و ناچيز، كه از كارهاي بسيار، رشد و نموّ بيشتري دارد. برخي از تأليفات و اقدامات شايسته و مراكز خدماتي به اندازه اي خير و بركت و آثار وجودي دارد كه بسياري از آثار و نوشته ها و اعمال، فاقد آن است.
پس بركت نيز يكي از شرايط كمال عبادات است.
4. در خطّ پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ باشد
كمال عبادات و اعمال، آن است كه در مسير و خط سنّت و سيرة پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ و اولياء دين باشد، نه بر اساس تشريفات يا سنّت هاي موروثي از نياكان يا محيط و خواستة مردم. عبادت، هر چه به روش معصومين ـ عليهم السّلام ـ نزديك تر باشد ارزشمندتر است.
5. سبقت داشته باشد
در عبادات و كارهاي نيك، سابقه ارزش دارد و پيشتازي به اين گونه امور، ملاك كمال است. قرآن، به طور مكرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد. در جايي مي فرمايد: «لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى»[8]
مسلماناني كه پيش از فتح مك، انفاق و جهاد كردند، پاداش بيشتري دارند از آنان كه پس از فتح مكه انفاق و مبارزه كردند. گر چه خداوند به هر دو گروه، وعدة ‌پاداش داده است.
پس سبقت در كارهاي شايسته (انفاق و جهاد) از ملاك هاي كمال است. در حديثي مي خوانيم، علي ـ عليه السّلام ـ فرمود:
«لا يتمّ المعروفُ الّا بثلاثِ خصالٍ: تَعْجيله وَ تَصْغيِرهُ وَ سترهُ»[9] كار خير، زماني ارزش بيشتر دارد كه هم زودتر انجام گيرد، هم انجام دهنده آن را كوچك پندارد (و به آن مغرور نشود) و هم پنهاني و دور از تظاهر انجام گيرد.
از اين رو، بهترين نماز، نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضيلتش كمتر مي شود. در اذان كه شعار رسمي ماست، مي گوييم: «حَيَّ عَلَي الصَّلاهِ، حَيَّ الْفَلاحِ، حَيَّ عَلي خَيْر الْعَمَلِ». به سوي نماز و رستگاري و بهترين كارها بشتاب ...!
6. در شرايط دشوار انجام شود
كار نيك و عبادتي كه در شرايط سلطة ستم و طاغوت ها انجام گيرد، چون فداكاري بيشتري مي خواهد و تأثير فراوان تر دارد، ارزشمندتر است. آنجا كه فشارهاي محيط بيرون و غرائز درون، دست به دست مي دهد تا مانع عبادت و عبوديت شود، غلبه بر اين فشارها و پرستش خدا، ارزش و كمال است.
قرآن در ستايش از مؤمنان راستين مي گويد: «وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ»[10]
در راه خدا از ملامت هيچ ملامتگري هراس ندارند.
در جاي ديگر مي فرمايد: «الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»[11] آنان، پيام هاي الهي را مي رسانند و از او مي ترسند و از احدي جز خداوند نمي ترسند.
آري ... آنان كه در محيط فاسد و سلطة ظالم، خود و دين خود را حفظ مي كنند (مانند همسر فرعون) از مقام بالاتري برخودارند.
7. نشاط و دوام داشته باشد
بي نشاطي در عبادت، نشانه اي از انفاق است. قرآن منافقان را چنين توصيف مي كند كه وقتي به نماز مي ايستند، نشاط ندارند.[12] در مقابل، نشاط بندگي، ارزش است و نيز تداوم عبادت، كمال آفرين است. در احاديث، اعمال اندكي كه پيوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زياد ولي همراه با تنبلي و ملامت و رها كردن به شمار آمده است. قرآن وعدة پاداش ها و بهره مندي هاي زياد در علم و فكر و ... به كساني داده كه در طريقت اسلام، پايدار باشند: « وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً»[13]
8. عبادت خود را بزرگ نشمارد
انسان هاي مغرور، عبادت خود را بزرگ و مهم مي بينند و از اين راه، دچار تباهي اعمال مي شوند. شرط كمال عبادت آن است كه عابد، عباداتش را زياد نبيند و مغرور نشود.
اما سجّاد در دعاي «مكارم الاخلاق» از خداوند چنين مي طلبد:
«اللّهّمَّ عَبَّدْني لَكَ و لاتُفْسِدْ عبادَتي بالعُجْبِ» خدايا به من توفيق عبادت بده و عبادتم را با «عجب» تباه مساز.
احاديث بسياري به اين مضمون است كه انسان عبادات و كارهاي نيك خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن، از عبادت و تسبيح بسيار فرشتگان و ذكر دائمي آنان ياد مي كند.[14] شايد به اين جهت كه بندگان روي زمين، مغرور چند ركعت نماز و عبادت خود نشوند.
9. با بصيرت باشد
آگاهي عميق و بصيرت و انديشه در دين، رمز ارزشمندي كارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است.
[1] . سوره توبه، آية 117.
[2] . سوره سجده، آية 15.
[3] . قصارالجمل، ج 2، ص 74.
[4] . سوره نساء، آية 95.
[5] . نهج الفصاحه، 522.
[6] . الحياه، ج 1، ص 318.
[7] . نهج البلاغه، وصيت 31.
[8] . سوره حديد، آية 10.
[9] . قصارالجمل، ج 2، ص 30.
[10] . سوره مائده، آية 54.
[11] . سوره احزاب، آية 39.
[12] . سوره نساء، آية 142.
[13] . سوره جن، آية 16.
[14] . سوره انبياء، آية 20.
محسن قرائتي ـ پرتوي ازاسرارنماز، ص55