گستره و اقسام‎ عبادات
اعمال و رفتاري كه از انسان صادر شود، چنانچه بر اساس انگيزه اي الهي و نيّت بندگي و اطاعت و تقرّب بپروردگار باشد، عبادت محسوب مي‎گردد، روي اين زمينه، عبادات در اسلام وسعت و دايره‎ي وسيعي خواهد داشت، كه اكنون عبادات را در سه قسمت بطور خلاصه مورد بررسي قرار مي‎دهيم:
1. عبادات فردي
منظور از اين نوع عبادت، اعمال و تكاليفي است، كه بر اساس نيّت بندگي و تقرّب صورت مي‎‎گيرد، اما جنبه‎ي فردي دارد، و منافع آن نيز بيشتر و در درجه‎ي اول متوجه خود شخص مي‎‎گردد، مانند: روزه، اعتكاف، حج، تحصيل علم، كسب معاش، انتظار فرج، و نيت پاك.
2. عبادات اجتماعي
اين نوع عبادات شامل سلسله اعمال و وظايفي مي‎‎شود؛ كه در درجه‎ي اول منافع و آثار آن متوجه‎ي افراد اجتماع مي‎‎گردد، و اين دسته اعمال را باز بدو دسته‎ي وظائف جسمي و بدني؛ و تكاليف مادّي و مالي مي‎‎توان تقسيم نمود:
دسته‎ي اول، وظائف واعماليست كه مربوط بجسم و فعاليت بدني انسان است، مانند: جهاد، امر به معروف و نهي از منكر، همكاري دركارهاي اجتماعي؛ دفاع از حقوق جامعه، رعايت حقوق پدر و مادر و همسايه و استاد، توّلِي و تَبرِّي، صلح و سازش بين افراد، و خانه داري زن، و دسته‎ي دوم؛ كارهائي كه مربوط بصرف مال و ثروت است، مانند پرداخت خمس؛ زكات؛ انفاق؛ صدقات؛ و ساير حقوق مالي.
3. عبادات خدائي
اگر چه اين دسته عبادات، با احكام دو دسته‎ي قبل چندان تفاوتي ندارد؛ و معمولا وظائف خدائي و مردمي انسان درهم آميخته است؛ اما در عين حال در درجه‎ي اول؛ جهت معنوي و بندگي آن بيشتر مورد توجه است، تا آثار و جهات فردي و اجتماعي آن، مانند: نماز، مناجات، ذكر، دعا، شناخت صفات خدا، تفكّر در نظام خلقت، و آشنائي با اسرار و حكمتهاي پروردگار.
اكنون طبق سه دسته بندي فوق، قسمتي از آيات و روايات عبادات فردي را از نظر مي‎‎گذرانيم:
1. روزه
درباره‎ي روزه و احكام و شرايط آن در قرآن كريم 13 آيه وجود دارد، كه يكي از آن آيات چنين است:
«كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».[1]
حكم روزه براي شما مقرّر و نوشته شد، همچنانكه اين حكم براي امم قبل از شما هم نوشته شده بود.
2. اعتكاف
اعتكاف يك عبادت اسلامي است، كه طبق شرائطي؛ مانند: سه روز توقّف در مسجد با روزه گرفتن؛ و خودداري از معاشرت هاي جنسي، بايد انجام گيرد، گاهي هم پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بعنوان اِعتكاف ده روز در مسجد مي‎‎ماند و در حال عبادت و مناجات بسر مي‎‎برد و مي‎‎فرمود:
اعتكاف عشر في شهر رمضان تعدل حجتين و عمرتين.[2]
ده روز اعتكاف در ماه رمضان مساوي است با دو حجّ و دو عمره.
3. حجّ
پيرامون عمل حج و شرائط و دستورات آن؛ در قرآن 22 آيه وجود دارد، كه يكي از آن آيات چنين است:
«وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلي كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ».[3]
اي ابراهيم! اعلام حجّ كن، تا مردم پياده و سوار؛ از هر نقطه اي دور دست بسوي تو آيند، و به اعمال حجّ و منافع آن دست يابند.
4. علم و دانش
علم و دانش آموختن نيز، از عبادات مسلّم و چشمگير اسلامي است، و بمنظور ارزش و اهميت اين عبادت، از مادّه‎ي علم و مشتقّات آن، در قرآن كريم 855 مرتبه سخن بميان آمده است.
پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در بيان ديگر مي‎‎فرمايد:
فضل العلم احب اليّ من فضل العبادة.[4]
برتري و امتياز علم در نزد من از ارزش وبرتري عبادت بيشتر است.
5. تأمين معاش
تأمين معاش، و تحصيل نيازمنديهاي يك زندگي شرافتمندانه و اسلامي، از وظائف و عبادات يك فرد مسلمان بشمار آمده است.
پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
العبادة سبعة اجزاء، افضلها طلب الحلال.[5]
عبادت هفت قسمت است، كه پرفضيلت ترين قسمت آن، بدست آوردن مال و دارائي حلال است.
6. انتظار فرج
انتظار فرج و ظهور امام غائب ـ عليه السّلام ـ و خود را ساختن و براي آمدن امام آماده گشتن و چشم براه تشكيل يك حكومت عادل دوختن نيز از جمله عبادات فردي اسلامي است.
علي ـ عليه السّلام ـ فرمود:
افضل العبادة، الصبر و الصمت، و انتظار فرج.[6]
بالاترين عبادت، صبر در جاي خود، و سكوت بمورد، و انتظار فرج است.
7. نيت پاك
نيّت پاك و تصميم باعمال خير و انساني، از جمله عبادات فردي است.
شخصي بامام صادق ـ عليه السّلام ـ عرض كرد: قربانت گردم، عبادت چيست؟ امام فرمود:
حسن النية بالطاعة.[7]
نيت پاك داشتن و تصميم بر اطاعت، عبادت است.
عبادات اجتماعي
1. نبرد و فداكاري
در قرآن كريم، در مورد نبرد و فداكاري در راه احياي هدفهاي اسلامي 32 آيه وارد شده است؛ و جهاد و فداكاري را بهترين و مؤثرترين عبادت اجتماعي اسلام مي‎‎توان دانست.
پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
صبر المسلم في بعض مواطن الجهاد يوماً واحداً، خير له من عبادة اربعين سنة.[8]
استقامت و پايداري يكروز مسلمان، در بعضي از جبهه هاي جهاد، براي او بهتر و بالاتر از چهل سال عبادت است.
در بيان ديگر فرمود:
لضربة علي ـ عليه السّلام ـ عمرُ بن عَبْدِوَدّ، افضل من عبادة الثقلين[9]
ضربه‎ي شمشير علي ـ عليه السّلام ـ در جنگ احزاب بر«عمرو بن عبدوَدْ» كه قدرتمندترين پيشواي كفر و اِلحاد، و دشمنترين شخص ضد اسلام و قرآن بود، از عبادت جنّ و انس بالاتر است!
باز فرمود: اي علي! ترا بشارت مي‎‎دهم كه اگر عمل امروز ترا (قتل عمرو بن عبدود) با تمام اعمال امت محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ مقايسه كنند؛ عمل تو برتري خواهد داشت![10]
2 و 3. امر بمعروف و نهي از منكر
اين دو تكليف، سنگين، از عبادات بزرگ اسلامي است، و عظمت و آثار درخشان آنرا قرآن كريم در 9 آيه بيان مي‎‎دارد، و امام باقر ـ عليه السّلام ـ هم درباره‎ي فضيلت و قِداست اين دو عبادت بزرگ مي‎‎فرمايد:
سبيل الانبياء و منهاج الصالحين، فريضه عظيمة تقام الفرائض، و تؤمن المذاهب؛ و تحل المكاسب؛ و ترد المظالم، و تعمر الارض ... .[11]
امر بمعروف و نهي از منكر، راه و رسم انبياء، روش صالحان و شايستگان، فريضه و عبادت بزرگي است، كه در سايه‎ي آن واجبات ديگر برقرار مي‎‎شود، افكار و عقائد محفوظ مي‎‎ماند، كسب و تجارت بر اساس مشروع و حلال قرار مي‎‎گيرد، حقوق افراد مظلوم بآنها برميگردد، و سر انجام پهنه‎ي زمين و محيط جامعه بعمران و پيشرفت مي‎گرايد.
4. دفاع از حقوق مسلمانان
از نظر اسلام، اهل ايمان و مسلمانان برادر همديگر محسوب مي‎شوند.
قرآن مي‎فرمايد:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ».[12]
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ نيز فرمود:
المسلم اخ المسلم. [13]
اهل ايمان برادر يكديگر، و مسلمانان نيز برادر همديگرند. و چون افراد نسبت بهمديگر برادرند و تمام جوامع اسلامي هم جامعه‎ي واحدي است، در نتيجه تمام افراد هم مسئوليت دارند، از حقوق افراد ديگر كه در واقع برادر آنها حساب مي‎شوند، دفاع كنند، و اگر ضربه و لطمه اي بر پيگر فرد يا جامعه اي وارد شود آنرا رفع نمايند، و اگر از اين وظيفه‎ي سنگين شانه خالي كردند، و بناله هاي مظلومان و ستمديدگان ترتيب اثري ندادند، چنين افرادي مسلمان واقعي و راستين نخواهند بود!
پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
من سمع مسلماً ينادي يا للمسلمين، فلم يجبه فليس بمسلم.[14]
5. كمك به نيازمندان
كمك بنيازمندان و محتاجان جامعه نيز؛ از وظائف حتمي و عبادات چشمگير اسلامي قرار گرفته است.
پيامبر عاليقدر فرمود:
من مشي في عون اخيه و منفعته، فله ثواب المجاهدين في سبيل الله.[15]
6. احسان به پدر و مادر
در قرآن كريم پس از آنكه وظيفه‎ي عبادي انسان در برابر خدا بيان مي‎‎گردد، بدنبال آن احسان و خدمت به پدر و مادر بعنوان، يك تكليف مسلّم و مقدس مي‎‎آيد؛ و مي‎‎فرمايد:
«لاَ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً».[16]
جز براي خدا عبادت نكنيد، و به پدر و مادر احسان و نيكي نمائيد.
اين آيه، خدمت به پدر و مادر را كه، واسطه‎ي خلقت او بوده اند يكنوع وظيفه‎ي واجب و عبادت و اطاعت معرفي مي‎‎نمايد، و حتي رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نگاه محبت آميز و عطوفانه‎ي اولاد را به پدر و مادر يكنوع عبادت مي‎‎شمارد و مي‎‎فرمايد:
نظر الولد الي والديه حُباً لهما عبادة.[17]
نگاه فرزند به پدر و مادر، در صورتيكه از روي محبت و مودّت باشد؛ عبادت است.
7. خانه داري
صرف نظر از اينكه در خانواده؛ مرد در برابر همسر خويش وظائف سنگيني دارد؛ و مي‎بايست همانطور كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: براي افراد خانواده اش از هر جهت منشاء فضائل و خوبيها و مهربانيها باشد[18] زن نيز در مورد، خانه داري و شوهر داري، موظّف است، نهايت سعي و كوشش خود را به كار ببرد، و شوهر داري زن در خانه يكنوع جهاد و فداكاري به حساب آمده است:
امام موسي بن جعفر ـ عليه السّلام ـ فرمود:
جهاد المرئة حسن التّبعل.[19]
جهاد زن اينست كه در خانواده به طور شايسته شوهر داري نمايد.
8. پيمان زنا شوئي
پيوند زنا شوئي و خلقت زن براي مرد در قرآن كريم، از نشانه هاي قدرت پروردگار عالم به حساب آمده، و نيز«مِيثاقِ غليظ» يعني پيمان محكم و استوار محسوب گرديده است.
[1] . بقره، 183.
[2] . وسائل الشيعه، ج 7، ص 397.
[3] . حج؛ 27.
[4] . تحف العقول، ص34.
[5] . تحف العقول، ص 143.
[6] . تحف العقول، ص 33 و 142.
[7] . سفينه، ج 2 ص 628.
[8] . الفقه؛ كتاب الجهاد؛ ص16.
[9] . تفسير منهج؛ ج 7، ص 293.
[10] . تفسير منهج؛ ج 7، ص 293.
[11] . منهاج الصالحين، ج 1، ص 229.
[12] . حجرات، 10.
[13] . وسائل؛ ج 2؛ ص 228.
[14] . وسائل، ج 2، ص 520.
[15] . وسائل، ج 5، ص 602.
[16] . بني اسرائيل، 23.
[17] . تحف العقول، ص 37.
[18] . وسائل؛ ج 14، ص 122.
[19] . وسائل، ج 14، ص 116.
@#@
پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز مي‎فرمايد:
من احب ان يتبع سنّتي، فان من سنّتي التزويج.[1]
هر كس دوست دارد از سنّت من متابعت كند، يكي از روشهاي من ازدواج و پيمان زنا شوئي است.
9. مجالست باعالم
بمنظور تجليل از مقام علم و دانش، و به خاطر اينكه بدين وسيله پيوند و معاشرت افراد جامعه با علم و عالم بيشترگردد، پيامبر اسلام فرموده است:
النظر الي العالم عبادة.[2]
نگاه به عالم عبادت است.
10 و 11. تولِّي و تَبَّري
تولِي و تبَري نيز دو ركن از اركان و فروع دين، دو چهره از چهره هاي درخشان عبادات اسلامي است، تولي يعني محبت و مودت و پيروي خدا و رسول و پيشوايان شايسته را داشتن، تبري يعني از گناه و گناهكاران بيزار و كناره گير بودن.
از نظر پيشوايان اسلام، يكي از معيارهاي شناخت خير و شرّ بودن انسان اينست كه اهل اطاعت و عبادت و افراد صالح و شايسته را قلباً دوست بدارد، و از بدان و معصيت كاران بيزار و متنفّر باشد.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود:
اذا اردت ان تعلم ان فيك خيراً فانظر الي قلبك فان كان يحب اهل طاعة الله و يبغض اهل معصيته، ففيك خير و الله يحبك، و ان كان يبغض اهل طاعة الله و يحب اهل معصيته فليس فيك خير و الله يبغضك، و المرء مع من احب.[3]
اگر مي‎خواهي بداني كه آيا در وجود تو خير و صلاحي هست يا نه؟ به قلب خويش مراجعه كن، اگر بندگان و اطاعت كنندگان خدا را دوست داري و از گنهكاران و معصيت كاران بيزاري، بدان كه در تو خير و شايستگي وجود دارد، و خداي عالم نيز ترا دوست دارد. اما اگر با افراد نافرمان و گنهكار دوست و مهربان؛ و با نيكان و بندگان خدا دشمن و خشمناك هستي، در تو هيچ خير و فضيلتي وجود ندارد، خدا هم از تو خشمناك و بيزار است، و انسان هم با كسي محسوب مي‎شود كه او را دوست دارد، و با او در كارها موافق است.
12. نگاه برادرانه
اگر مسلماني نسبت به برادر مسلمان خود، مودّت و محبت داشته باشد، و حتي نگاهي هم كه به صورت برادر مسلمانش مي‎اندازد، از روي صفا و صميّميت باشد؛ و جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌ي معنوي و الهي داشته باشد، يك نوع عبادت و اطاعت محسوب مي‎شود:
پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
و النظر الي الاخ مودة في الله عزوجل، عبادة.[4]
نگاه به برادر مسلمان؛ از روي مودّتي كه به خاطر خدا باشد؛ عبادت است.
13. هدايت و ارشاد
هدايت و ارشاد ديگران نيز؛ يكي از وظائف واجب و حتمي هر مسلمان است، و حتي از نظر اسلام، هدايت و ارشاد يكنفر از وَرطه‎ي گمراهي و انحراف؛ زنده كردن و حيات بخشيدن او شناخته شده، و هدايت فرد هم، اِرشاد و اِصلاح يك جامعه معرفي گرديده است.
رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‎فرمايد:
يا علي! لئن يهدي الله بك رجلاً، افضل من عبادة الثقلين.[5]
اي علي! اگر خداوند به وسيله‎ي تو يك نفر را هدايت كند، ارزش اين عمل از عبادت جن و انس بالاتر است.
14. اصلاح بين مردم
همه مي‎دانيم روح اسلام از خشم و كينه توزي؛ تفرقه و پراكندگي قهر و دوري؛ و نفاق و اختلافات سخت بيزار است، و در مقابل اتحاد و دوستي، صفا و صميميت و صلح و آشتي را يك وظيفه‎ي انساني و حتي يك نوع عبادت مي داند.
پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
صلاح ذات البين افضل من عامة الصلاة و الصيام.[6]
اصلاح و آشتي مي‎ان مردم برقرار نمودن، از يكسال نماز و روزه گرفتن بالاتر است.
15. خمس
از جمله عبادات مسلّم اسلامي؛ كه جنبه‎ي مالي و مادي دارد پرداخت«خمس» است، كه به منظور تأمين زندگي نيازمندان و تهيدستان واجب گرديده است، درباره‎ي خمس فقط يك آيه در قرآن كريم وجود دارد، كه مي‎فرمايد:
«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ»[7]
بدانيد كه مطلب اين است: آنچه دارائي و استفاده ذخيره و پس انداز مي‎كنيد؛ يك پنجم آن سهم خدا، رسول، ذي القربي،(ذراري نيازمند و تهيدست پيامبر) يتيمان، مساكين و ابن السبيل است.
رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ در مورد كيفر دنيائي افرادي كه از زير بار پرداخت خمس شانه خالي مي‎كنند فرمود:
من منع ماله من الاخيار اختياراً صرف الله ماله الي الاشرار اضطراراً.[8]
كسيكه از روي اختيار، از پرداخت مال خويش به نيكان نيازمند خودداري نمايد، مال و ثروت او ناچار قسمت اشرار و نااهلان مي‎گردد!
16. زكات
درباره‎ي اين عبادت مالي و اجتماعي نيز در قرآن 32 آيه وجود دارد؛ و رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ هم درباره‎ي وجوب و اهميت آن فرمود:
من صلي و لم يزك لم تقبل منه صلاة.[9]
كسي كه نماز بخواند و زكات مال خويش را نپردازد، نماز او مورد قبول واقع نمي شود!
17. پرداخت صدقات
پرداخت صدقات نيز؛ از جمله وظائف مالي هر مسلماني است، كه صرف نظر از اينكه بدين وسيله قسمتي از نيازمندهاي زندگي فقراء و تهيدستان تأمين مي‎‌گردد، اين عمل براي صدقه دهنده اجر و پاداش عبادي دارد، و نيز موجب آمرزش گناهان او نيز مي‎گردد.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود:
ان صدقة الليل تطفي غضب الرب و تمحوا الذنوب العظيم و تهون الحساب.[10]
صدقه دادن در شب به طور پنهاني، خشم خدا را فرو مي‎نشاند، و گناهان بزرگ را محو و نابود مي‎كند و حساب روز قيامت را آسان مي‎گرداند.
18. انفاق
اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ مي‎فرمايد:
انفقوا مما رزقكم الله، فان المنفق بمنزلة المجاهد في سبيل الله.[11]
از آنچه خدا روزي شما قرار داده، انفاق كنيد، زيرا مقام انفاق كننده مانند، مقام مجاهد در راه خداست!
19. عفت و پاكدامني
عفت و پاكدامني نيز كه مهمترين جهاد نفساني، و مؤثّرترين عامل حفظ ناموس و حيا و شرافت و نظام انساني جامعه است، در اخبار و احاديث ديني يكنوع عبادت معرفي شده است:
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود:
افضل العبادة عفة البطن الفرج.[12]
بالاترين و مقدسترين عبادت و اطاعت، پاكدامني و نگهداري شكم از غذاي حرام است.
20. آموختن علم
آموختن علم و دانش، چه نسبت به خود و چه نسبت به ديگران، در برخي از احاديث ديني، عبادت ممتاز و برگزيده معرفي شده است:
پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:
من تعلم الحديثين ينفع بهما نفسه، او يعلمهما غيره، فينتفع بهما، كان خيراً له من عبادة ستين سنة.[13]
كسي كه دو حديث بياموزد، و آنرا مورد استفاده و عمل قرار دهد، يا به ديگري بياموزد، و مورد استفاده وي قرار گيرد، اين عمل براي آموزنده‎ي حديث، از عبادت شصت سال بالاتر است!
21. عدالت پيشوا
در حديث آمده:
ليوم من امام عادل؛ افضل من عبادة ستين سنة.[14]
يك روز كه بر پيشواي عادل مي‎گذرد، ارزش آن بالاتر است، از شصت سال عبادت!
عبادات خدائي
1. نماز
نماز و چند نمونه عبادتي را كه اكنون مورد بررسي قرار مي‎دهيم، طبق دسته بندي قبل، قسمت سوم عبادات است، يعني عباداتي كه جنبه‎ي معنوي و خدائي آن بايد از عبادات ديگر بيشتر باشد.
درباره‎ي نماز در قرآن كريم، حدود 105 آيه وجود دارد، و در روايات ديني هم به عنوان«ستون دين» و«اولين مورد سؤال و مؤاخذه‎ي روز قيامت» معرفي شده است. امام صادق ـ عليه السّلام ـ هم مي‎فرمايد:
احب الاعمال الي الله الصلاة، و هي آخر وصايا الانبياءِ.[15]
محبوب ترين اعمال عبادي در پيشگاه خداوند نماز است، و آخرين چيزي را كه هر پيامبري درباره‎ي آن وصيّت و سفارش مي‎نمود نماز است.
2. به ياد خدا بودن
در آيات و روايات زيادي يكي از وظائف سنگين و ارزنده‎ي انسان؛ ذكر و به ياد خدا بودن معرفي شده است.
خداوند در قرآن كريم مي‎فرمايد:
«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ ...»[16]
پيوسته به ياد من باشيد، تا منهم شما را به ياد داشته باشم، و به حال خود وانگذارم!
امام صادق ـ عليه السّلام ـ در بيان ديگر، در جواب كسي كه سؤال كرد:
من اكرم الخلق علي الله.؟
گراميترين افراد در پيشگاه خدا كيست؟
حضرت فرمود:
اكثرهم ذكراً لله و اعملهم بطاعته.[17]
كسيكه از همه بيشتر به ياد خدا بوده، و به عبادت و اطاعت حق از ديگران آگاهتر باشد.
3. دعا
دعا نيز از وظائف و تكاليف عبادي به شمار آمده، و حتي خداي مهربان در قرآن كريم افراد را به دعا كردن دعوت نموده است و با افرادي كه از اين عبادت بزرگ سرباز مي‎زنند و گردنكشي مي‎كنند، وعده‎ي جهنم داده است:
«ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ».[18]
مرا بخوانيد، تا شما را استجابت كنم، آنهائيكه از دعا و عبادت من تكبر ورزند و سركشي كنند، به زودي داخل جهنم مي‎شوند.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: افضل العبادة الدعاء.[19]
دعا بالاترين عبادت است.
4. تفكر در اسرار آفرينش
غير از اينكه، در قرآن كريم 18 بار از تفكر، و مغز و انديشه را به كار انداختن، سخن به ميان آمده؛ در روايات هم به طور كلي و مخصوصاً تفكر در اسرار و آثار نظام آفرينش، كه نتيجه‎ي آن ايمان و معرفت پروردگار مي‎گردد.
امام رضا ـ عليه السّلام ـ فرمود:
ليس العبادة كثرة الصيام و الصلاة انما العبادة؛ كثرة التفكر في امر الله.[20]
عبادت و اطاعت به روزه و نماز زياد نيست؛ بلكه عبادت، تفكر و انديشه در كار خدا و اسرار و آثار نظام آفرينش اوست.
آري، يكي از امتيازات انسان بر ساير موجودات داشتن قدرت تفكّر است، و تفكّر نيز داراي چنين ارزش و عظمتي است، و چنين نتايج و آثار درخشاني هم به بار مي‎آورد؛ و بي جهت نيست كه پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‎فرمود:
و كان اكثر عبادة ابيذر التفكر[21]
پيوسته، بيشتر عبادت و اطاعت ابي ذر را تفكر و انديشه تشكيل مي‎داد.
[1] . وسائل، ج 14، ص 116.
[2] . حقوق والدين، ص 18.
[3] . مصادقة الاحزان، ص 22.
[4] . بحار، حقوق والدين، ص 18.
[5] . سفينة البحار، هدي.
[6] . مجموعة الاخبار، ص 84؛ توضيح اينگونه مباحث در«اخلاق خانواده» اثر ديگر مؤلف است.
[7] . انفال؛ 41.
[8] . مجموعة الاخبار؛ ص 208.
[9] . مجموعة الاخبار، ص 5 و 205.
[10] . مجموعة الخبار، ص 209 و 211.
[11] . مجموعة الاخبار، ص 211.
[12] . تحف العقول؛ ص 296.
[13] . المواعظ العدديه؛ ص 43.
[14] . العبادة في الاسلام، ص 328.
[15] . مجموعة الاخبار، ص 221.
[16] . بقره، 152.
[17] . مشكاة الانوار؛ ص 54.
[18] . غافر، 60.
[19] . مشكاة الانوار؛ ص 54.
[20] . كافي، ج 2، ص 55.
[21] . قصار الجمل، ج 2، ص 118.
احمد صادقي اردستاني ـ عبادت در اسلام، ص63