آفاق نیایش - تفسیر دعای کمیل
بخش سوم‏
وَ خَضَعَ لَها كُلُّ شى‏ءٍ وَ ذَلَّ لَها كُلُّ شى‏ءٍ؛
و همه چيز در برابر آن خاضع و در پيش آن خوار است.
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 49
تفسير ادبى‏
خضوع و ذل:
«خضوع»: اغلب در مورد شكستگى‏اى به كار مى‏رود كه بر دل ها مستولى مى‏شود. از آن جا كه اين حالت در ذات تمامى اشيا هست، لذا لفظ «خضوع» براى آن به كار برده شده است.
«ذلّ»: به معناى «درماندگى» است و به ندرت به معناى «گردن نهادن» به كار رفته است. از آن جا كه همه اشيا در ذاتشان مسكين و درمانده اند، اين معنا از آن اراده شده است و اراده نمودن معناى «گردن نهادن» هم از آن مانعى ندارد، اما معناى اول بهتر است. به هر حال كلام از تكرار اشراب چيرگى خالى نمى‏شود. در مقامى مثل مقامِ تكرار، لطف در لفظ نهفته است. قرآن هم تكرار است ولى تكرارش آن طور نيست كه ملال آور باشد، زيرا تكرار لازمه تهذيب اخلاق است و تهذيب اخلاق به هيچ صورتى نتيجه نمى‏بخشد مگر با تكرار؛ دعا هم تكرار است و تكرارش غير از آن تكرارهاى ديگر است، زيرا سخن گفتنِ عاشق است با معشوق، و هم صحبتى دل دار است با دل داده، و گفت‏و گوى بنده است با مولاى خود، كه در اين صحبت‏ها تكرار بى معناست. لذا بنده اگر هزار بار هم بگويد: «يا الله» هيچ يك از آن‏ها تكرار نخواهد بود. در ذيل آيه شريفه:
؛ وَ مَا تِلْكَ بِيَمِينِكَ يَا مُوسَى قَالَ هِيَ عَصَايَ أَتَوَكَّأُ عَلَيْهَا وَ أَهُشُّ بِهَا عَلَى غَنَمِي وَ لِيَ فِيهَا مَآرِبُ أُخْرَى‏[1] اى موسى! اين كه در دست دارى چيست؟- موسى- گفت: اين عصاى من است. به آن تكيه مى‏كنم و با آن براى گله ام برگ مى‏ريزم و فايده هاى ديگرى هم براى من دارد.
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 50
گفته شده است كه همان جمله اولى، براى جواب كافى بود، ولى حضرت موسى (ع) چون مى‏خواست با خدا حرف بزند، لذا اين‏ها را اضافه كرد.
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 51
انواع فروتنى‏
فروتنى و افتادگى اشيا براى خداوند تعالى به معانى گوناگونى به كار رفته است از جمله:
الف) فروتنى و افتادگى تكوينى؛ گفتيم كه خداوند تعالى قيوم و برپا نگه دارنده همه اشيا است، پس همه چيز در برابر او فروتن و افتاده‏اند.
ب) فروتنى و افتادگى عبودى؛ اين نوع فروتنى و افتادگى همان است كه اگر در برابر خداى تعالى باشد از جمله افتخارات به شمار مى‏رود و افتخارى بالاتر، برتر، تابنده تر و درخشنده تر از آن براى بنده تصور نمى‏شود و هدف از خلقت هر چيزى جز آن نيست. چنان كه فروتنى و افتادگى در برابر غير خدا اگر به خدا برنگردد از پست‏ترين كارها است. لذا در اسلام بارها و بارها از آن نهى شده است. البته اين نوع فروتنى و افتادگى در همه چيز موجود است چنان كه خداى متعال مى‏فرمايد:
؛ سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ‏[2] قطعا هر چه در آسمان‏ها و زمين است خدا را به بى آلايشى ياد مى‏كند.
نيز آيه مذكور كه شاهد بر مدعاى ماست:
؛ يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ‏[3] هر چه در آسمان‏ها و زمين است خدا را به بى آلايشى ياد مى‏كند.
در آيات قرآن بارها اين مطلب تكرار شده است، يك بار به صيغه ماضى كه بر تحقق و تأكيد دلالت مى‏كند، و بار ديگر به صيغه مضارع كه بر ملكه دلالت مى‏نمايد، و به‏
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 52
معناى اين است كه بندگى در ذات اشيا است. همان طورى كه خداوند تعالى فرموده است:
- وَ لَقَدْ آتَيْنَا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلًا يَا جِبَالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ[4] اى كوه ها و اى پرندگان! با او هم آواز شويد و همراه او تسبيح خدا گوييد.
- ...؛ تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيماً غَفُوراً[5] هيچ چيزى نيست مگر اين كه او را تسبيح مى‏گويد ولى شما تسبيح آن‏ها را درك نمى‏كنيد.
و شاعر چه زيبا سروده است:
ما سميعيم و بصيريم و خوشيم‏

با شما نامحرمان ما خامشيم.

[6] اين كه بعضى مى‏گويند منظور از تسبيح، تسبيح تكوينى است، اشتباه فاحشى است كه ناشى از عدم دقت گوينده است، وگرنه علاوه بر آن كه تسبيح همه اشيا بر «اهل الله» ثابت و مشهود است با اين كلام الهى هم كه فرمود: يا جبالُ اوِّبى مَعهُ والطيرَ و يا آن آيه كه فرمود: منافات پيدا مى‏كند. علاوه بر اين‏ها تسبيح تكوينى از واضحات اوليه است.
خلاصه آن كه از نظر فلسفه اسلامى اشيا دائما مشغول تسبيح و تنزيه خداوند هستند.
آرى، همين انسانى كه علت غايى آفرينش است و همه چيز براى او آفريده شده است، گاهى منحرف مى‏شود و فطرتش را با طغيان وغفلت از راه بيرون مى‏كند، تا آن جا كه مصداق اين كلام الهى واقع مى‏شود كه فرمود:
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 53
؛ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ‏[7] بدترين جانوران درنزد خدا لال ها و كرهايى هستند كه عقل خويش را به كار نمى‏گيرند.
بنابراين انسانى كه براى تسبيح گفتن زبان دارد ولى لال شده، براى شنيدن تسبيح گوش دارد ولى كر شده، براى ديدن آيات الهى چشم دارد ولى كور شده و بالاخره دل دارد ولى درك ندارد، هم چون چهارپايان است؛ بلكه از آن‏ها هم پست‏تر است چرا كه آن‏ها دايم در تسبيحند اما او لال شده است. همان طورى كه خداوند تعالى مى‏فرمايد:
؛ وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ‏[8] به يقين گروه زيادى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم. آن‏ها دل‏هايى دارند كه با آن نمى‏فهمند و چشمانى كه با آن نمى‏بينند و گوش هايى كه با آن نمى‏شنوند. آن‏ها هم چون چهارپايانند؛ بلكه گمراه تر. اين‏ها همان غافلانند.
بى‏چاره اين انسانى كه مستخدمانش در بدن او دائما در حال تسبيحند.- مثل موجودات زنده‏اى كه نه تنها در خون او بلكه در تمامى اعضا و جوارح او هستند- و او از آن‏ها غافل است:
گوش باز و چشم باز واين عمى‏

وه عجب از چشم بندى خدا[9]

آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 54
ولى به جاست كه گفته شود:
گوش بسته چشم بسته اين عمى‏

وه عجب از چشم‏بندى گناه‏

ج) فروتنى و افتادگى جبرى. اين به معناى آن است كه عملِ مقدر براى هر چيزى ظاهر و بدون شك به انجام مى‏رسد. پس همه اشيا در برابر خدا فروتن افتاده اند و از فرمان خداوند و تقديرى كه براى ايشان در نظر گرفته شده سرپيچى نمى‏كنند، ازاين‏روست كه خداوند تعالى مى‏فرمايد:
...؛ أَ فَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ‏[10] هر كس كه در آسمان‏ها و زمين است خواه ناخواه تسليم اوست.
و در جاى ديگر: ...؛ ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَ هِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ‏[11] به آسمان و زمين گفت: خواه ناخواه به طرف من بياييد- و شكل بگيريد- گفتند: خواسته به طرفت مى‏آييم.
البته ممكن است لفظ «طوعا اوْ كَرها» تأكيدى باشد بر امر كه «خواه ناخواه بايد بشود» و شاهد آن هم اين كلام الهى است كه مى‏فرمايد:
؛ وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ‏[12] هر كس كه در آسمان‏ها و زمين هست خواه ناخواه براى خدا بر زمين مى‏افتد. سايه هايشان نيز صبح و شب را سجده مى‏كنند.
و گرنه عبادت ناخواسته بى معناست. از اين احتمال دقيق‏تر آن كه از هر دو آيه بر مى‏آيد: خونى كه در تن يك شخص كافرى در گردش است و نيز سلول‏هايى كه در
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 55
خون ظالم لج باز وجود دارند، همه كارگرانى هستند كه خواه ناخواه به كار مشغولند، از اين رو بين تن رسول خدا (ص)- و ابوجهل لعنت الله عليه- فرقى نيست. حال آيا مى‏توان فرض كرد كه اين سلول هاى موجود در خون، در هر دو تن يك نوع عمل مى‏كنند؟ هرگز نمى‏توان چنين پنداشت.[13] اين‏ها همه در مورد غير انسان نيز صادق است، ولى در مورد انسان گفتيم كه او با اراده و اختيار خودش عمل مى‏كند. لذا اگر در برابر خداوند سر تعظيم فرود آورده و در برابر خداوند اظهار افتادگى نمايد يعنى به آن چه كه خداوند به او فرمان داده و برايش مقدر داشته عمل كند به اختيار در برابر خداوند، فروتن و افتاده است و با آن تا هر كجا كه خدا بخواهد تكامل مى‏يابد و پيش رفت مى‏كند، ولى اگر فروتنى پيشه نكرد و در برابر خداوند تعالى افتادگى در پيش نگرفت، در آخرت خوار و بى مقدار خواهد شد.
چه زيبا و به جا گفته اند كه آدمى براى اظهار درماندگى و ابتهال به درگاه خداوند متعال آفريده شده است. لذا اگر در اين دنيا به آن عمل نكرد در جهنم عذاب خواهد شد. همان طور كه خداوند تعالى مى‏فرمايد:
؛ يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سَالِمُونَ‏[14] روزى كه ساق پاها برهنه شده و به سجده دعوت مى‏شوند اما نمى‏توانند سجده كنند، چشم هايشان فرو مى‏افتد و خوارى، آن‏ها را فرا مى‏گيرد در حالى كه پيش از آن وقتى سالم بودند نيز به سجده كردن دعوت مى‏شدند.
آفاق نيايش تفسير دعاى كميل، ص: 56
چه بسا در دنيا هم به انواع مختلف خوار و بى مقدار شوند. در تاريخ هم نمونه اين اشخاص واقعا فراوان است، مثل: نمرود، اصحاب فيل، بنى اميه، بنى عباس و ....
خداوند بردبار است، به مرور زمان جان نمرود را با يك پشه دم بريده گرفت و اصحاب فيل را با ضعيف ترين حيوانات به قتل رساند و دولت بنى اميه را با بولى از ميان برد و بنى عباس را چنان سرنگون كرد كه زن يحيى- مادر جعفر- و پسر يحيى- برادر جعفر- كه بر جهان اسلام تسلط داشتند، دست گدايى دراز كردند و وادار به شغل دلاكى شدند.

[1]. طه، آيه 17 و 18.

[2]. حديد، آيه 1.

[3]. جمعه، آيه 1.

[4]. سبا، آيه 10.

[5]. اسراء، آيه 44.

[6]. مثنوى معنوى، دفتر سوم،« حكايت مارگيرى كه اژدهاى فرده را مرده پنداشت ...».

[7]. انفال، آيه 22.

[8]. اعراف، آيه 179.

[9]. مولوى چنين مى‏سرايد: چشم باز و گوش باز و اين ذكا* خيره‏ام در چشم بندى خدا، ر. ك: مثنوى معنوى، دفتر سوم،« مهلت دادن موسى فرعون را تا ساحران ...، ص 391.

[10]. آل عمران، آيه 83.

[11]. فصلت، آيه 11.

[12]. رعد، آيه 15.

[13]. منظور آن است كه اين سلول‏ها بى شك در بدن ابوجهل- لعنت الله عليه- كه از ولايت الهى سرپيچى كرده است، ناخواسته به كار مشغولند ولى در بدن رسول خدا( ص) كه نزديك‏ترين آفريدگان به خداوند تعالى است خواسته وبا شوق و شورى زايد الوصف به كار مى‏پردازند.

[14]. قلم، آيه 42 و 43.