مقدمه
تجارت در نگاه اسلام
روابط تجارى در زندگى انسانها، سوابقى طولانى دارد، خداوند متعال انسان و جهان را بر اساس حكمت و رحمت طورى آفريده، كه براى تأمين نيازمنديهاى خويش به حاصل فكر و كار ديگران نيازمند است.
انسان از يك سو با طبيعت در ارتباط است و با كار توليدى به روش مستقيم از سفره گسترده خدا در جهان بهره مى برد و از سوى ديگر با انسانها پيوند دارد و به دستاورد كار و انديشه ديگران احساس نياز مى كند.
نياز متقابل انسانها به محصول كار وكوشش يكديگر زمينه را براى پيدايش موضوع تجارت و داد و ستد پديد مى آورد. تجارت و مبادله در زندگى انسانها كارى طبيعى و عاقلانه و مشروع است و در قرآن مجيد از آن به عنوان «ابتِغاءَ فَضلِ اللّه ِ»[ ـ سوره جمعه، آيه 10.] يعنى جستجوى بخشش الهى ياد مى كند و پيامبر گرامى اسلام صلي الله عليه و آله فرموده است:
«الجالبُ اِلى سُوقِنا كَالمجاهِدِ فى سَبيلِ اللّه ِ وَالمُحتَكِرُ فى سُوقِنا كَالْمُلحِدِ فِى كِتابِ اللّه ِ»[ ـ نهج الفصاحه، كلام/ 1317] يعنى آنكه به بازار ما چيزى وارد كند مانند آن كسى است كه در راه خدا جهاد مى كند و آن كه در بازار ما احتكار كند مانند كسى است كه در كتاب خدا كافر به شمار رفته است.
امّا از آنجا كه انسان منهاى ايمان به خدا و قيامت، به جانورى خطرناك تبديل مى گردد و آزمندى بر فطرت پاك و رهنمودهاى عقل پيروز مى گردد، اين رابطه عاقلانه و طبيعى مورد سوء استفاده فراوان قرار گرفته و مى گيرد.
انحراف بازرگانى از مسير طبيعى سبب شده است كه اصل آن از سوى برخى ديدگاههاى اقتصادى، غير منطقى و ناعادلانه قلمداد شود.
تجارت اگر به معناى مبادله عادلانه دستاوردها، انتقال كالاها، برداشتن بارسنگين فروش از دوش توليدگر وكاهش زحمات مصرف كننده باشد، نه تنها غيرمنطقى واستثمارگرانه نيست بلكه خدمت به توليدگر ومصرف كننده هر دوتاست. تجارت حلقه ارتباط توليدات و نيازهاست و اگر در روايات اسلامى مى خوانيم كه پيامبر اسلام فرموده است:
التّاجِرُ الصَّدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ يَوْمَ القيامَةِ.[ ـ ميزان الحكمة، ج 8 / ص 528]
بازرگان راستگو روز قيامت در سايه حمايت خداست.
اين گونه بازرگانى و تجارت مورد توجه است، تجارتى كه در آن، آخرت بر دنيا حاكم باشد و اعتقاد بر اقتصاد و عبادت بر تجارت، اين گونه بازرگانى تلاش در جهت تأمين نيازمنديهاى شخصى و خانوادگى و گامى به سوى كمك به جامعه بشرى و خود نوعى عبادت الهى است.
امّا اگر تجارت وسيله اى براى بهره كشى و استثمار توليدگر يا مصرف كننده و يا خداى نكرده هر دو باشد و با ايجاد انحصارات تجارى و توليدى و با سازش با حكومتهاى ستمگر و سلطه بر ابزارهاى تبليغاتى جهان، منابع اوّليه و گرانبهاى دنياى محرومين را همراه با كار و زحمت انسانهاى مظلوم به بهايى ناچيز در خدمت غارتگران بين المللى و دستياران ايشان قرار دهد و ابزار سلطه اقتصادى، فرهنگى و سياسى بر كشورهاى محروم و مستضعف گردد، اين گونه تجارت باطل و حرام است.
تجارتى كه مواد مرگبار و سلاحهاى جهنّمى در اختيار بيدادگران، دُزدان و غارتگران حقوق مظلومان قرار دهد، مشروع نيست. تجارتى كه مواد زيان بخش همچون هرويين، ترياك، مشروبات الكُلى و امثال آن را ترويج كند و گسترش دهد جايز نيست. تجارتى كه حق توليد و توزيع و آزادى انتخاب شغل را از ديگران بگيرد حلال نيست.
تجارتى كه توأم با رشوه خوارى و رباخوارى باشد، جنگ با خدا و پيامبر است. تجارتى كه همراه با كم فروشى و گرانفروشى باشد، مورد تأييد اسلام نيست.
تجارتى كه از گرفتارى و ناچارى مردم سودجويى كند خداپسندانه نيست. خريد و فروشى كه مواد آلوده و پاك نشدنى، مردار، سگ، خوك و امثال آن را در اختيار انسانها بگذارد مورد تأييد نيست.
تجارت با اموال مسروقه و غارت شده جايز نيست و خريدار و فروشنده وظيفه دارند، مال را به صاحب اصلى آن برگردانند. نظام جمهورى اسلامى كه برخاسته از نظام عقيدتى اسلام است، خود را موظّف مى داند در روابط بين المللى و فعاليتهاى داخلى در چهارچوب قوانين زندگى ساز آن رفتار نمايد. روابط بازرگانى مثل ديگر روابط در صورتى مورد قبول نظام است كه:
۱ ـ به استقلال سياسى، فرهنگى و اقتصادى مسلمين ضربه نزند.
۲ ـ زمينه سلطه تدريجى بيگانگان بركشورهاى اسلامى را فراهم نياورد.
۳ ـ تصرّف بى جهت در اموال ديگران، «اكل مال بالباطل» نباشد.
۴ ـ معاملات به شيوه «غررى» و قمارآلود انجام نگيرد.
۵ ـ كمك به بيدادگران و تقويت ظالمان نباشد.
۶ ـ حق توليد و تجارت ديگران را سلب نكند.
۷ ـ همراه با رباخوارى و احتكار نباشد.
۸ ـ كالاى تجارى، مواد زيانبخش و ابزار گمراه گرى عقيدتى و اخلاقى مثل برخى فيلم ها و نشريات نباشد.
۹ ـ با رضايت طرفين معامله انجام گيرد.
۱۰ ـ تقلّب و غشّ در كالا و بها راه نيابد.
نكات ياد شده بخشى از اصول حاكم بر بازرگانى اسلامى است كه، جمهورى اسلامى به آن پاى بند است. علاوه بر اصول مزبور، در اسلام براى برقرارى روابط اولويت هايى تعيين شده است.
جمهورى اسلامى، كشورهاى اسلامى، شركت هاى مسلمان و اشخاص مسلمان و كشورهاى همسايه و ممالكى كه انگيزه و سابقه سلطه جويى نداشته باشند، در شرايط مساوى بر ديگران مقدم مى داردو به خاطر پاسدارى از اصول مكتبى خود منافع اقتصادى فراوان را ناديده مى گيرد و زيانهاى مادى را تحمّل مى كند و اين شعار را از امام على عليه السلامآموخته است كه:
اَلْمَنيَّةُ وَلاَ الدَّنِيَّةُ، التَّقَلُّلُ وَلاَ التَّوسُّلُ.[ ـ نهج البلاغه، حكمت / 396]
مرگ آرى، زبونى هرگز، فقر آرى، وابستگى هرگز!
بازرگانان مسلمان و دست اندركاران تجارت در ديگر كشورهاى اسلامى هم همين انتظار مى رود كه اهداف عالى قوانين ارزشمند اسلام را در نظر داشته باشند و كار تجارت را در چهارچوب اصول مكتبى و قوانين اسلامى انجام دهند، بلكه همچون بازرگانان صدر اسلام تجارت را راهى براى تبليغ اسلام و رهايى بشريت از چنگال شرك و فساد بشناسند.
در اين دفتر آيه اى از قرآن كريم، وچهل حديث درباره تجارت تقديم مى گردد. باشد كه سخنان رسول خدا صلي الله عليه و آلهو امامان معصوم عليه السلام بر سقف بازار همچون چهلچراغ بدرخشد.
ان شاءاللّه
تجارت ازديدگاه قرآن قالَ اللّه ُ تَبارِكَ وَتَعالى: يا أَيُّهَا الَّذَينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمَوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ اِلاّ أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ. خداوند متعال فرمود: هان اى مؤمنان ! اموال يكديگر را بى جهت مصرف نكنيد مگر تجارتى كه با رضايت طرفين باشد... سوره نساء / آيه ۲۹
فروش قبل از تحويل
۱ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اِذَا اشْـتَرَيْتَ بَيْـعا فَلا تَبِعْهُ حَتَّى تَقْبِضَهُ. [كنزالعمال، جلد 4/15]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: وقتى چيـزى خـريدى پيش از آنكه آن را تحويل بگيرى نفروش.
فروش كالاى معيوب
۲ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلْمُسْلِمُ اَخُوا لْمُسْلِمِ وَلايَحِلُّ لِمُسْلِمٍ باعَ مِنْ اَخِيهِ بَيْعا فِيهِ عَيْبٌ اِلاّبَيَّنَهُ. [كنز العمال جلد 4/59]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: مسلمان با مسلمان بـرادر است و جايز نيست به برادرش چيز معيوبى را بفروشد مگر آنكه به او اعـلام نمايد.
غشّ در معامله
۳ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: يا صَاحِبَ الطَّعامِ، اَسْفَلُ هذا مِثْلُ اَعْلاهُ؟ مَن غَشَّ الْمُسْلِمينَ، فَلَيْسَ مِنْهُمْ. [كنز العمال جلد 4/60]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: اى خواروبارفروش، زير اين كالا همانند روى آن است؟ هركس به مسلمانان خيانت كند مسلمان نيست.
دخالت درمعامله مؤمن
۴ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: لايَبِعْ بَعْضُكُمْ عَلى بَيْعِ اَخِيهِ. [كنزالعمال، جلد 4/69]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هيچ يك از شما وارد معامله برادر دينى خود نشود.
آرزوى گرانى
۵ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: مَنْ تَمَنّى عَلى اُمَّتِى الْغَلاءَ لَيْلَةً وَاحِدَةً اَحْبَطَ اللّه ُ عَمَلَهُ اَرْبَعينَ سَنَةً. [كنزالعمال جلد 4/98]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هركس يك شب در آرزوى گرانى براى امت من باشد خداوند اعمال چهل ساله او را تباه خواهد كرد.
بازرگان راستگو
۶ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلتّـاجِرُ الصَّـدُوقُ تَحْتَ ظِلِّ الْعَرْشِ يَوْمَ الْقِيامَةِ. [ميزان الحكمه جلد 1/528]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: بـازرگان راستـگو روز قيامت در سايه حمايت خداست.
تجارت وشهادت
۷ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلتّاجِرُ الاَْمينُ الصَّدُوقُ الْمُسْلِمُ مَعَ الشُّهَـداءِ يَوْمَ الْقيـامَةِ. [ميزان الحكمه جلد 1/528]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: بازرگان امين و راستگو و مسلمان روز قيامت با شهيدان خواهد بود.
توزين و كالا
۸ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: يا وَزّانُ، زِنْ وَارْجَـحْ. [ميزان الحكمه جلد 1/523]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: اى توزين گر! وزن كن و اندكى بيفزاى.
خطر در كمين تجّار
۹ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: يا مَعْشَرَ التُّجَارِ إنَّ التُّجَارَ يُبْعَثُونَ فُجّارا اِلاّ مَنِ اتَّقَى اللّه َ وَ بَرَّ وَصَدَقَ. [ميزان الحكمه جلد 1/527]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هان اى بازرگانان! همانا بازرگانان در قيامت گنهكار برانگيخته مى شوند مگر كسى كه تقـواى الهى پيشـه كند، نيكويى كند و راستگو باشد.
فسخ معامله
۱۰ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: مَنْ اَقالَ نادِما اَقالَهُ اللّه ُ يَوْمَ الْقِيامَةِ. [ميزان الحكمه جلد 1/523]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هركس معامله شخص پشيمانى را فسخ كند، خـداونـد روز قيـامت از گنـاهان او بـگذرد.
آفات تجارت
۱۱ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: مَنْ باعَ وَاشْتَرى فَلْيَجْتَنِبْ خَمْسَ خِصالٍ وَاِلاّ فَلا يَبِيعَنَّ وَلا يَشْتَرِيَنَّ: الرِّبا، وَالْحَلْفَ وَكِتْمانَ الْعَيْبِ وَالْحَمْدَ اِذا باعَ وَالذَّمَّ اِذَا اشْتَرى. [بحار الانوار جلد 103/95]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: سوداگر وبازرگان بايد از پنج خصلت دورى گزيند وگرنه داد و ستد نكند: ۱ ـ رباخوارى ۲ ـ سوگندخوردن ۳ ـ نهان داشتن عيب ها ۴ ـ ستايش كالا هنگام فروش ۵ ـ نكوهش هنگام خريد.
ربــاخـوارى
۱۲ عَنِ النَّبِىِّ صلي الله عليه و آله: شَرُّ الْكَسْبِ كَسْبُ الرِّبا. [بحارالانوار جلد 103/115]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: بـدتـرين درآمــدهـا، درآمدى است كه از راه ربا به دست آيد.
فروش انسانها
۱۳ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اِنَّ اللّه َ غـافِرُ كُلِّ ذَنْبٍ اِلاّ مَنْ جَحَدَ مَهْرا اَوِا غْتَصَبَ اَجِيرا اجَرَهُ اَوباعَ رَجُـلاً حُرّا. [بحار الانوار جلد 103/129]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: خـداوند تمام گنـاهان را مى آمـرزد، مگر كسى كه مهر زنى را نپردازد، مزد كارگرى را ندهد و شخص آزادى را بفروشد.
سوء استفاده از اعتماد مشترى
۱۴ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: غَبْنُ الْمُسْتَرْسِلِ رِبا. [بحارالانوار جلد 103/104]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: مغبون ساختن كسى كه كار را به انصاف خود انسان سپرده، حكم رباخوارى دارد.
زشتى احتكار
۱۵ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَيُّما رَجُلٍ اشْتَرى طَعاما فَكَبَسَهُ اَرْبَعِينَ صَباحا، يُريُد بِهِ غَلاءَ الْمُسْلِمِينَ ثُمَّ باعَهُ فَتَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ، لَمْ يَكُنْ كَفّارَةً لِما صَنَعَ. [بحارالانوار جلد 103/98]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هركس مواد خواركى بخرد وچهل روز براى ايجاد گرانى نگهدارد، سپس بفروشد وقيمت آن را در راه خدا صدقه بدهد، كفّاره احتكارش حساب نمى شود.
وارد كننده كالا
۱۶ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلْجالِبُ مَرْزُوقٌ وَالْمُحْتَكِرُ مَلْعُونٌ. [وسائل الشيعه جلد 12/313]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: وارد كننده «از لُطف و رحمت الهى» بهـره مـند مى گـردد و احتكار كننده ملعون است.
اختيار فسخ
۱۷ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلْبَيِّعانِ بِالْخِيارِ حَتّىَ يَفْتَرِقا. [وسائل الشيعه جلد 12/245]
رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: مشترى و فروشنده تا از هم جدا نشده اند اختـيار فسـخ دارنـد.
دخالت در معامله ديگران
۱۸ نَهى رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَنْ يَدْخُلَ الرَّجُلُ فِى سَوْمِ اَخِيهِ الْمُسْلِمِ. [وسائل الشيعه جلد 12/338]
رسول خدا صلي الله عليه و آله نهى فرمود: از اينكه كسى در معـامله بـرادر مسلمان خود وارد شود.
تجارت و سوگند
۱۹ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: وَيْلٌ لِتُجّارِ اُمَّتِى مِنْ لا وَاللّه ِ وَبَلى وَاللّه ِ وَوَيْلٌ لِصُنّاعِ اُمَّتِى مِنَ الْيَوْمِ وَغَدا. [وسائل الشيعه جلد 12/310]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: واى بـر بازرگانان اُمّـت مـن از «نه بـه خـدا» و «آرى به خـدا» گفـتن. و واى بر صنعتـگران اُمّت من از «امروز وفـردا» كردن.
سوء استفاده از اضطرار مردم
۲۰ عَنْ اَمِيرِالْمُؤمِنينَ عليه السلام: نَهى رَسُولُ اللّه ِ عَنْ بَيْعِ الْمُضْطَرِّينَ. [ميزان الحكمه جلد 1/521]
امام على عليه السلامفرمود: رسول خدا صلي الله عليه و آله از خريد (اجحاف گرانه) اموال اشخاص كه ناچـار به فروش شده اند منـع فرموده است.
تقلب در گوشت فروشى
۲۱ عَنْ عَلِىّ عليه السلام أَنَّهُ دَخَلَ السُّوقَ فَقالَ: يا مَعْشَـرَ اللَّحّامينَ ! مَنْ نَفَخَ مِنْكُمْ فِى اللَّحْمِ فَلَيْسَ مِنّا. [بحار الانوار جلد 103/102]
امام على عليه السلام وارد بازار شد و فرمود: هـان اى گوشت فروشـان ! هركس در گوشت بِدَمَد و آن را چاق نشان دهد از مـا (مسلمانان) نيـست.
فروش پوست درندگان
۲۲ عَنْ اَميرِالْمُؤْمِنينَ عليه السلام: مِنَ السُّحْتِ ثَمَنُ جُلُودِ السِّباعِ. [بحارالانوار جلد 103/103]
امام على عليه السلام فرمود: بهاى پوست درندگان حرام است.
احتكار
۲۳ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: اَلاِْحْـتِــكارُ شِيمَةُ الاَْشْرارِ. [ميزان الحكمه جلد 2/286]
امام على عليه السلام فرمود: احـتـــــكار راه و رسم اشرار است.
خريد و فروش مشروبات
۲۴ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: لَعَـنَ اللّه ُ الْخَمْرَ وَ عاصِرَها وَ غارِسَها وَ شارِبَها وَساقِيَها وَبايِعها وَ مُشْتَرِيها وَ اكِلَ ثَمَنِها وَحامِلَها وَالَْمحْمُولَ اِلَيْهِ. [بحارالانوار جلد 103/44]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: خداوند لعن كرده است مشروب وفشارنده آن و كارنده درخت آن ونوشنده آن وساقى وفروشنده آن وخريدار وخورنده پول آن وحامل آن را وكسى را كه به سوى او مى برند.
افزايش كاذب قيمت
۲۵ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: أَلنـّاجِشُ خـائِنٌ. [بحارالانوار جلد 103/81]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: كسى كه قيمت جنسى را بالا مى برد بدون آنكه قصد خريد داشته باشد، خـائن اسـت.
تحقيق در مورد قيمت
۲۶ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلْمَغْبُونُ لا مَحْمُودٌ وَلامَأْجُورٌ. [بحارالانوار جلد 103/94]
پيامبر خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: كسى كه مغبون مى شود نه نـزد خلق پسـنديده اسـت و نه نزد خدا داراى پاداش مى باشد.
خريد و فروش كالاى مسروقه
۲۷ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: مَنِ اشْتَرى خِيانَةً وَهُوَ يَعْلَمُ فَهُـو كَالَّذى خـانَها. [وسائل الشيعه جلد 12/248]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: هركس دانسته اموال مسروقه اى را بخرد همانند خودِ خـائن است.
قرض بدون تصميم پرداخت
۲۸ قَالَ الصَادِقُ عليه السلام: اَلسُّرّاقُ ثَلاثَةٌ: مانِعُ الزَّكاةِ وَمُسْتَحِلُّ مُهُوِر النِّسآءِ وَكَذلِكَ مَنِ اسْتَدانَ وَلَمْ يَنْوِقَضائَهُ. [بحارالانوار جلد 103/146]
امام صادق عليه السلامفرمود: دزدان سه دسته اند: ۱ ـ آنكه زكات نپردازد ۲ ـ آنكه مهر زنان را ندهد ۳ ـ آنكه قرض بگيرد و تصميم پرداخت نداشته باشد.
وفادارى نسبت به معاملات
۲۹ عَنِ الصّادِقِ عليه السلام: اَلْمُسْلِمُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ اِلاّ ما خالَفَ كتابَ اللّه ِ. [بحارالانوار جلد 103/137]
امام صادق عليه السلامفرمود: مسلمانان به قراردادهاى خود وفادارند مگر شرطى كه بر خلاف قـرآن باشد.
فروش به كمك سوگند
۳۰ قالَ الصّادِقُ عليه السلام: اِنَّ اللّه َ لَيُبْغِضُ الْمُنْفِقَ سَلْعَتَهُ بِالْأَيْمانَ. [بحارالانوار جلد 103/99]
امام صادق عليه السلامفرمود: همانا كسى كه با كمك قسم كالاى خـود را بفروشـد مورد خشم خـداست.
خشكسالى وكم فروشى
۳۱ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: اِذا طُفِّفَتِ الْمَكاييلُ اَخَذَهُمُ اللّه ُ بِالسِّنِينَ وَالْقَحْطِ. [بحارالانوار جلد 103/107]
امام على عليه السلامفرمود: وقتى پيمـانه ها را كاهـش دهـند خداوند ايشان راگرفتار قحط و كمبود مى سازد.
بازرگان راستگو
۳۲ قالَ الصّادِقُ عليه السلام: ثَلاثَةٌ يُدْخِلُهُمُ اللّه ُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِحِسابٍ: اِمامٌ عادِلٌ وَتاجِرٌصَدُوقٌ وَشَيْخٌ اَفْنى عُمْرَهُ فِى طاعَةِ اللّه ِ. [ميزان الحكمه جلد 1/528]
امام صادق عليه السلامفرمود: خداوند سه كس را بدون حسابرسى به بهشت مى برد: ۱ ـ پيشواى عادل ۲ ـ بازرگان راستگو ۳ ـ پيرى كه عُمر خود را در اطاعت خدا گذرانيده باشد.
فقه و تجارت
۳۳ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: يا مَعْشَرَ التُّجّارِ، اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجرُ، اَلْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ. [ميزان الحكمه جلد 1/520]
امام على عليه السلامفرمود: اى بازرگانان، اوّل فقاهت (دين شناسى) سپس تجارت، اوّل فقاهت سپس تجارت، اوّل فقاهت سپس تجارت.
تجارت و خِردورزى
۳۴ قالَ الصّادِقُ عليه السلام: التِّجــارَةُ تَزيِدُ فِى الْعَقْلِ. [وسائل الشيعة، ج 1، ص 4، ميزان الحكمه جلد 1/518]
امام صادق عليه السلامفرمود: تـجــارت مايه افزونى خرد است.
تجارت با خدا
۳۵ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: لاتِجـارَةَ كَالْعَمَلِ الصّالِحِ وَلارِبْـحَ كَالثَّـوابِ. [ميزان الحكمه جلد 1/522]
امام على عليه السلامفرمود: هيچ تجارتى همانند عمل صالح نيست و هيچ سودى مانند پاداش الهى نيست.
تاجر ترسو
۳۶ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: اَلتّاجِرُ الْجَبـانُ مَحْـرُومٌ وَالتّاجِرُ الْجَسُورُ مَرْزُوقٌ. [وسائل الشيعه جلد 12/323]
على عليه السلام فرمود: بازرگان ترسو محروم است و بازرگان شجـاع بهره مند.
پس گرفتن كالا
۳۷ قالَ الصّادِقُ عليه السلام: اَرْبَعَةٌ يَنْظُرُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ: مَنْ اَقالَ نادِما، اَوْ اَغاثَ لَهْفانا، اَوْ اَعْتَقَ نَسَمَةً، اَوْ زَوَّجَ عَزَبا. [وسائل الشيعه جلد 12/4]
امام صادق عليه السلامفرمود: چهار كس در روز قيامت مورد توجّه خداوندند: ۱ ـ كسى كه خريد وفروش شخص نادمى را فسخ كند. ۲ ـ آنكه اندوه زده اى را فريادرسى كند . ۳ ـ كسى كه برده اى را آزاد سازد . ۴ ـ كسى كه زن ويا مرد بى همسرى را همسر دهد.
شريك جرم در ربا
۳۸ قالَ رسول اللّه صلي الله عليه و آله: آكِلُ الرِّبا وَ مُؤْكِلُهُ وَ كاتِبُهُ وَ شاهِداهُ فِي الْـوِزْرِ سَـواءٌ. [من لايحضره الفقيه جلد 3/274]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: ربا خوار و ربا پرداز و حسابدارِ امور ربوى و گواهان آن همه در بارِ گناه، شريك و مسئولند.
تجارت و بى‌نيازى
۳۹ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: تَعَـرَّضُـوا لِلتِّجـاراتِ فَاِنَّ لَكُمْ فيها غِنىً عَمّا فِى أَيْدِى النّاسِ وَاِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ يُحِبُّ الْمُحْتَرِفَ الاَْمِينَ. [ ميزان الحكمه، جلد 1/520]
امام على عليه السلامفرمود: دسـت به انـواع بـازرگانى بزنيــد كه تجارتها عامل بى نيازى شما از اموال مردم است، وخداوند شخص صاحب حرفه درستكار را دوست دارد.
پيام على عليه‌السلام به بازاريان
۴۰ قالَ عَلِىٌّ عليه السلام : اِذا طافَ فِى الاَْسواقِ وَ وَعَظَهُمْ: يا مَعْشَرَ التُّجّارِ قَدِّمُوا الاِْسْتِخارَةَ وَتَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ وَاقْتَرِبُوا مِنَ اَلْمُتَبايِعَيْنِ وَتَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ وَتَناهَوْا عَنِ الْيَمينِ وَجانِبُوا الْكِذْبَ وَتجافُوا عَنِ الظُّلْمِ وَاَنْصِفُوا الْمَظْلُومينَ وَلاتَقْرَبُوا الرِّبا «وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيْزانَ وَلاتَبْخَسُوا النّاسَ اَشْيائَهُم وَلاتَعْثَوا فِى الاَْرْضِ مُفْسِدينَ»[ ـ سوره هود، آيه 85 و سوره شعراء، آيه 183.] . [بحارالانوار جلد 78/54]
امام على عليه السلام وقتى در بازار مى گشت وموعظه مى كرد، چنين مى فرمود:
هان اى گروه بازرگانان،
در آغاز از خدا خير بخواهيد،
و با سهل گيرى بركت بجوييد،
و در اخلاق وجايگاه به خريداران نزديك شويد،
و به حلم و بردبارى آراسته باشيد،
و از سوگند باز ايستيد،
و از دروغ دورى گزينيد،
و از ستمگرى كناره بگيريد،
و حق مظلومين را بپردازيد،
و به ربا نزديك نشويد،
و پيمانه و ترازو را كامل كنيد،
و از اموال مردم كم نگذاريد،
و در زمين فساد نكنيد.
