در قدیم به مجموعه فواصلی که به صورت خاص قرار میگرفت تا روند آواز‌های سنتی به وجود آید (مقام) گفته میشد که بعد ها واژه دستگاه را جانشین واژه مقام نمودند.

در حقیقت اگر کل مجموعه تارهای صوتی به اضافه کل فضای دهان که به نوعی در شکل گیری صوت نقش دارند را به عنوان یک ماشین تولید صوت در تنظیم بگیریم در صورتی میتوانیم به طور کامل از این ماشین تولید صوت خدادادی استفاده کنیم که آگاهی کاملی نسبت به دستگاه و ردیف‌های آوازی داشته باشیم.

در حال حاضر طبقه بندی دستگاه (چه در مداحی، چه در آواز) به شرح و ترتیب زیر میباشد

۱. راست و پنجگاه

۲. ماهور

۳. شور (دوگاه)

۴. سه گاه

۵. چهارگاه

۶. همایون

۷. نوا

آواز یعنی چه؟
به نغمه، سرود یا آهنگ موزون که به صورت زیر و بم و بر اساس قواعدی خاص از گلوی انسان تولید میشوند آواز میگویند. این آواز ها از نظر تئوری موسیقی آواز اصیل ایرانی در حاضر، به نام زیر مشهور میباشد.

۱. آواز بیات ترک

۲. آواز ابوعطا

۳. آواز افشاری

۴. آواز دشتی

که این ۴ آواز مجموعه دستگاه شور می‌باشند.

۵. آواز بیات اصفهان که مشتق شده از دستگاه همایون است

گوشه یا تکیه چیست؟
بخش‌های کوچک تشکیل دهنده دستگاه ها و آواز ها را گوشه میگویند. این اصلاح از زمان مرسوم شدن تعزیه و تعزیه خوانی در ایران در بین اصطلاحات آوازی وارد شده است.

در تعزیه ها داستان‌های کوتاهی وجود داشت که چون گوشه‌هایی از احوالات شخصیت‌های تاریخی را نشان میداد به آن نمایشنامه ها گوشه اطلاق میشد.اطلاع از حالات مختلف و تسلط بر گوشه ها برای یک ذاکر یا خواننده که قصد اجرای برنامه‌های زیبا و متنوع در سطوح بالا را دارد الزامی است و یکی از عوامل موفقیت یک مداح آگاهی و تسلط بر دستگاه ها و گوشه‌های آن میباشد.

تجربه‌های به دست آمده در کلاس‌های مختلف حاکی از اعجاز دستگاه ها در امر تقویت صوت و زیبا سازی لحن یک مداح، خواننده و حتی قاری قرآن میباشد.

غنه به چه معنا می‌باشد؟
در موارد زیادی یک مداح از فضای داخل بینی جهت ادای آواز استفاده میکند که اصطلاحا میگویند از غُنّه میخواند. آوازی که به صورت غنه خوانده میشود از شفافیت خاص خود برخوردار نیست و باعث مبهم و نا مفعوم بودن اشعار برای شنونده میشود که متاسفانه اکثر مداحان تازه کار جهت سهولت کار خود را از غنه میخوانند که این کار در دراز مدت باعث از دست دادن لطافت صوت، تضعیف صدا و در نهایت باعث کم شدن تسلط مداح بر صدای خود میباشد.

گام صدا چیست؟
گام واژه ای فرانسوی میباشد که در قاعده موسیقی ما هنگامی که هشت صدا (نت) که همنام نباشد (دو ر می فا سل لا سی دو) به ترتیب معینی دنبال همدیگر قرار بگیرند به طوری که صدای نت هشتمی تکرار اولی باشد (منتها فرکانس هشتم دو برابر نت اول است) یک گام تشکیل میگردد.

این هشت صدا به ترتیب از شروع تا خاتمه از لحاظ فرکانس از حالت بم به زیر میرسند. برای مداحان قبل از تسلط به آواز و اجرای گوشه‌ها، تسلط بر گاه‌های مختلف دستگاه ها بسیار ضروری است چرا که از این طریق قدرت اجرایی وی صد چندان خواهد شد.

درجه یعنی چه؟
اگر از یاد نبرده باشیم در واژه گام گفتیم که یک گام از هشت صدا یا نت تشکیل شده است که هر کی از صداهای تشکیل دهنده گام را درجه میگویند. یک مداح اگر بر گام ها و درجات آن تسلط کافی داشته باشد قدرت بسیار بالایی در تغییر سریع سبک ها و لحن صدا و ارائه برنامه‌های صوتی مبتکرانه پیدا خواهد کرد.

همچنین در مواقعی که به علل مختلف (خستگی، سرما خوردگی و…) توان اوج خوانی از او گرفته شد و از نظر گستره صدا محدودتر شد، شخص میتواند دقیقا با نصف کردن فرکانس صوت خود بدون فشار آوردن به تار‌های صوتی برنامه خود را به نحو مطلوبی ارائه کند.

ردیف خوانی چیست؟
در عرف مداحی و آواز هنگامی که گوشه ها به صورت منطقی و با ترتیب خاصی به دنبال یکدیگر قرار گیرند به این ترتیب ردیف خوانی گفته میشود.

یک مداح موفق مداحی است که بتواند بدون خارج شدن از دستگاه یا آواز و با استفاده از قاعده ردیف خوانی و با کمک گرفتن از گوشه‌های اصلی، کل برنامه خود را از باء بسم الله تا صلوات و با استمداد از عنایات حضرت مهدی(عج) و با صدای خدادادی خویش (بدون هیچ گونه تقلید کورکورانه) اجرا کند.

گستره چیست؟
فاصله بالاترین و پایین ترین حد از صدای انسان از نظر زیر و بم را گستره می‌نامند. به عبارت دیگر اندازۀ صدای هرکس از نقطه‌نظر اوج‌بودن یا بم‌بودن متفاوت است و هر شخص می‌تواند تا نتی خاص اوج یا بم بخواند و از آن حد به بعد برای وی تولید مشکل خواهد کرد. در طبقه‌بندی نوعیت صدا آن را به دسته‌های مختلف تقسیم می‌کنند.

الف. تنور: شخص صاحب صدایی قوی و دارای اوج میباشد.

ب. باریتون: صدای شخص متوسط و نسبتا بم میباشد.

ج. باس: صدای خیلی بم

قابل توضیح که مطالب فوق از نظر علمی و هنری به طور معتبر به اثبات رسیده است و حتی گستره صدای انسان بر اساس نت‌های موسیقی قابل تشخیص میباشد. (توسط دستگاه مخصوص به نام دیاپازون) و جالب است بدانید محدوده صدای هر شخص بین دو فرکانس خاص قرار دارد.

نکته: با توجه به مطالب فوق به جرات میتوان عنوان کرد که در هیچ کجا نمی توان دو نفر را پیدا کرد که از نظر صوتی شبیه به هم باشند یا بتوانند با تمرین مثل هم بخوانند.

حتی به گفته یکی از اساتید کسانی که از شخص به خصوصی تقلید میکنند ممکن است بتوانند در سال‌های اول به خوبی مثل شخص مورد نظر اجرای برنامه کنند ولی پس از گذشت یکی دو سال تارهای صوتی شخص حالت اصلی خود را از دست خواهد داد و ضربه جبران ناپذیری به مداح وارد میکند که یکی از عواقب تقلید محض از شخص بخصوصی ایجاد پارازیت یا به قول عوام خش خیلی ناموزون و نازیبا در صدای فرد میباشد.

متاسفانه بسیاری از مداحان عزیز خصوصا عزیزان تازه کار بدون توجه به موضوع مهم فوق و با خواندن خارج از گستره صدای خود پس از مدتی صدای زیبا و خدادادی خود را از دست داده و برای توجیه خود آن را به اهل بیت علیهم السلام نسبت داده و یا جملاتی از قبیل لیاقت نداشتیم، توفیق حاصل نشد، حکمت خدا چنین بود و… بر زبان جاری می‌سازند؛ درصورتی‌که اگر شخص در محدوده صدای خود با قاعده خاص برنامه اجرا کند، با توجه به تمرین‌های شخصی و روزانه می‌تواند روزبه‌روز شاهد پیشرفت خود باشد.

این نکته هم قابل عنوان است که: به‌هیچ‌وجه منتظر نباشید بدون هیچ زحمتی به شما عنایتی کنند و یک‌شبه شما را به مقصود خویش برسانند.