مجلس عزاداری
بی شک پرحجم ترین و مهمترین کار یک مداح، اداره مجلس عزاداری است و از اهمیت بیشتری نسبت به سایر وظایف او برخوردار است.
اولین شرط ورود به مجلس عزاداری آن است که ذاکر همیشه آماده و مستعد وارد مجلس شود. خواه قرار بر خواندن او باشد خواه نباشد. به طور کلی مداح همیشه باید آمادگی خود را برای انجام وظیفه حفظ کند، چه بسا خیلی از مجلس بدون هماهنگی و وعده‌های قبلی تشکیل میشوند. همچنین برخی از مجلس به صورت اتفاقی منعقد میگردند و از هیچ مداحی این عذر پذیرفته نمی شود که بگوید الان آمادگی برای خواندن ندارم. لذا همیشه به خاطر داشته باشید، به محض اینکه برای اولین بار در انظار پشت تریبون قرار گرفتید، شما در نظر مردم به عنوان خواننده شناخته میشوید، بالاخص که از پس این کار هم به خوبی بر آیید.
در این جا به مناسبت، به چند تذکر در این زمینه توجه فرمایید.
نخست آنکه سعی کنید به واسطه پرهیز و تمرین روزی یک ربع الی نیم ساعت، همیشه، آمادگی حنجره تان را حفظ کنید و تصور کنید که امروز قرار است برنامه اجرا نمایید. این آمادگی در دهه‌های مختلف بالاخص دهه‌های محرم باید بیشتر حفظ شود.
دوم آنکه در اوقات بیکاری و فراغت به حفظ شعر، شور، و یا حتی نوحه بپردازید، زیرا تسلط کسی که از حفظ میخواند بسیار بیشتر از کسی است که از روی نوشته اجرای برنامه میکند و گذشته از آن ممکن است چراغ قوه و نوشته همراه نداشته باشید و غافلگیر شوید و چون امکان دارد که در حین مداحی شخص دیگری از شما بخواهند که فیض بدهید و به قول استادی سلاح مداح شعر است و مداح خوب کسی است که از هر معصومی یک شعر و یک نوحه و یا حداقل چند خط زمینه حفظ داشته باشد. چون برای مبتدی، در اول راه حفظ کردن شعر تمامی حضرات معصومین علیهم السلام سخت و مشکل است بهتر است ابتدا مقادیری شعر، در مدح یا در سوگ حضراتی که بیشتر به آنها توسل میشود حفظ کرد. مانند امام زمان(عج)، امام حسین(ع)، حضرت زهرا (س)، حضرت عباس(ع)، حضرت زینب (س)، حضرت رقیه (س)، حضرت علی اصغر(ع) و سعی کنید شعری را حفظ نمایید که مناسب هر گونه مجلسی باشد و به اصطلاح یک شعر قوی باشد و خوب روی آن کار کرده به طوری که آن را در حالات مختلف از بر نموده باشید مثلا بتوانید اقتضای مجلس، فقط شاه بیت‌های ان را بخوانید و یا در شور دادن یا واحد خواندن از ان استفاده نمایید.
سوم آنکه حتی المقدور قبل از ورود به مجلس چراغ قوه، اشعار مختلف و دستمال اشک به همراه داشته باشید. نکته دیگر که در این جا هست این است که اگر میخواهید از روی نوشته بخوانید حتما باید روی آن به اندازه کافی کار کرده و تسلط کافی داشته باشید. حتی اگر حفظ شوید و آن را برای احتیاط بردارید، بسیار بهتر است. نه اینکه شعری را بدون آمادگی قبلی از جیب مان در آوردیم و شروع به خواندن آن کنیم.
چهارم آنکه قبل از شروع مجلس یا زمان اجرای برنامه خود در مجلس حاضر باشید. که هم در آرامش شما تاثیر خواهد داشت و هم فرصت میکنید خصوصی با آن معصومی که میخواهید روضه اش را بخوانید، خلوت کنید و از او مدد بخواهید تا خلوص نیت در عمل پیدا کنید و دست شما را به عنوان یکی از خادمین خودشان، بگیرند و در انجام وظیفه یاری تان کنند و چه نیکوست که این به صورت یک برنامه، برای شما در آید و همیشه با توسل و توکل میکروفون را به دست گیرید.
فایده مهم دیگر در حاضر شدن قبل از زمان اجرای برنامه فضیلت نیکو و سنت پسندیده وفای به عهد است که موجب آبرومندی شما و دلگرمی و علاقه بانی مجلس و مردم به شما و همچنین مورد پسند واقع شدن مجلس تان برای صاحبان اصلی مجلس میگردد.
پنجم باید سعی داشته باشیم تا انگیزه خود را نسبت به شرکت در مجالس عزاداری اهل بیت علیهم السلام یک انگیزه درونی محکم قرار دهیم. باید از نگاه محبت عاشق و معشوق به اهل بیت علیهم السلام توسل داشت نه فقط برای بر اورده شدن حاجات به آنها توسل جوئیم زیر با بر آورده شدن حاجات، انگیزه کم رنگ میشود. باید باور کنیم که رفتن ما به این مجالس به دلیل احتیاج باطنی ماست نه فقط برای قضای حاجات و مشکلات مان.
ششم آنکه قبل از اجرای برنامه کمی زمزمه کنید تا رگه‌های صدا از بین برود و حتما مقداری آب ولرم بنوشید تا حنجره شما گرم شده و از خشکی در آید و نیز محل نشستن خود را موقع خواندن و سینه زدن تعیین کنید تا درحین اجرای برنامه مجبور نشوید جا به جا شوید.
هفتم اینکه سعی کنید قبل از اجرای برنامه، چیزی بخورید، تا موقع خواندن گرسنه نشوید زیرا یکی از عوامل بروز گرفتگی در حنجره ضعف میباشد. اما باید توجه داشت که غذا تا حد امکان باید سبک و بدون چربی و چیز‌هایی که قبلا توصیه شد، باشد و همچنین اندک بوده تا باعث از بین رفتن روح توسل نگردد و اگر مدتی با اجرای برنامه فاصله داشته باشد، بهتر است تا خوب هضم شده و بین برنامه برای شما مشکل ایجاد نکند. و در نهایت اینکه قبل از اجرای برنامه در معرض باد شدید قرار نگیرد. زیرا باد خوردن حنجره، باعث گرفتن صدا میشود. اگر خواستید با وسیله نقلیه ای مانند موتورسیکلت به مجلس بروید حتما با استفاده از یک شال گردن یا چیزی شبیه آن مانع باد خوردن حنجره بشوید و نیز در فصل زمستان همیشه از شال گردن استفاده نمایید چون تنفس در هوای سرد نیز چنین اثری خواهد داشت.
حفظ‌کردن شعر
همان گونه که اشاره شد، شعر از بهترین ابزار مداحی است و اگر خواننده ای مجلس را با شعرخوانی اداره کند بهتر از حرف زدن است و در واقع مجلس حالت جا افتاده تری به خود میگیرد. البته این مقوله در مجالس مختلف، فرق میکند اما در هر حال اگر مداح، مجلس را با شعر بگرداند، در واقع محفل حالت دو طرفه پیدا میکند و مداح، مستمع را در پیشبرد مجلس، شریک مینماید و مستمع نیز با این تشریک مساعی، خود را در مجلس سهیم میکند و مستمع بهتر زبان گرفته و هر چه از شعر بفهمد را با زبان حال خود همراه میکند.اما اگر مداح فقط حرف بزند و کمتر شعر بخواند، مجلس حالت یک طرفه پیدا کرده و مستمع زبان نمی گیرد و همه کار به دوش مداح گذاشته شده و مستمع فقط جنبه شنونده و گریه کن پیدا میکند.
اما در حالت قبل با مداح همزبانی مینماید. و چه زیباست که اشعاری که خوانده میشود از حفظ باشد تا تسلط مداح در بهتر پیاده کردن آن بیشتر گردد. تجربه به خوبی ثابت کرده، مداحی که از بر شعر میخواند، تسلط بیشتری بر احوال خود و مستمع اش دارد، اما کسی که شعر را حفظ نیست خیلی نمی تواند روی شعر مانور دهد و اشک بگیرد و به قول استاد ما : کسی که شعر را حفظ نیست، توی چراغ قوه و نوشته و میکروفون گیر است. در این قسمت به برخی محاسن حفظ اشعار میپردازیم
اول :
کسی که شعر را از بر کرده است با خاطری آسوده تر و مطمئن تر میکروفون را در دست میگیرد و اضطراب او به مراتب کمتر از کسی است که شعر را حفظ نکرده و بر آن مسلط نیست، به همین دلیل راحت تر با مستمع ارتباط بر قرار میکند و همراه با او جلو میرود. در نتیجه بیشتر متوجه مستمع است تا خود و او را بهتر زیر نظر دارد و همین باعث میشود که اگر احساس کرد شعرش، خوب جا نیفتاده است، دوباره تکرار کند و یا اگر به هر دلیلی شعر را خوب تحویل نمی گیرد، زود رد شود
دوم :
حفظ شعر این قدرت را به مداح میدهد که از همه حرکات دست خود برای رساندن مفهوم به مستمع کمک گیرد، امام از دستانی که در ان میکروفون، چراغ قوه و کاغذ شعر است این کار بر نمی آید و مدام باید نگاه ذاکر در نور ضعیف چراغ قوه، روی کاغذ باشد و هم از مستمع خود غافل شود و هم نتواند با حرکات دست و سر، بهتر ایفای نقش نماید
سوم :
حفظ شعر باعث شناختن بیشتر خود شعر نیز میشود به این ترتیب که با تسلط بیشتر بر آن، بزنگاه شعر مشخص شده و به موقع خوانده میشود و به اصطلاح شعر حرام نمی شود و مداح هر بیت را در جای خود و مناسب با حل مجلس میخواند و ببیشترین استفاده را از شعری که خوانده به خود و مستمع میدهد
چهارم :
اگر مداح شعر را حفظ باشد موجب میشود که وقتی روضه ای میخواند، هر جا که روضه با شعری که حفظ است، مطابقت پیدا کرد، آن شعر را بخواند و اثر بیشتری در مجلس به جا بگذارد. بر عکس این مسئله هم صادق است. یعنی ان شعر سبب میشود که خیلی از تکه‌های روضه به یاد شخص بیاید و آن روضه را خوانده و با آن شعر عجین سازد.
البته مطالبی که تا اینجا گفته شد حالت بسیار مطلوب خوانندگی است و این حالت همیشه ایجاد نمی شود و به عوامل دیگری نیز بستگی دارد که متعاقبا گفته خواهد شد.
انتخاب شعر
حال ببینیم چگونه شعری باید انتخاب شود و خصوصیات یک شعر خوب چیست و مداح بعد از یافتن آن چه کارهایی را باید روی آن انجام بدهد. گفتنی ها در وادی شعر بسیار است. اینکه چه شعری را انتخاب کنیم و چگونه آن را بخوانیم، را به ذوق و سلیقه خودتان واگذار میکنیم. چون مقتضای هر مجلس، هر مستمع و هر منطقه ای با هم فرق میکند و فقط به بیان کلیاتی در این زمینه بسنده میکنیم.
از خصوصیات برجسته شعر خوب این است که با مقتضیات سنی و شانی مجلس سازگاری داشته باشد و از وظایف مداح است که این مقتضیات را رعایت کند و مثلا در مجلسی که از علما و بزرگان تشکیل شده از خواندن اشعاری که سنگینی لازم را ندارد بپرهیزد و یا در مجلسی که جمعی از سالمندان و پیرغلامان اهل بیت علیهم السلام حضور دارند از خواندن اشعار فولکولوریک اجتناب ورزد تا هم احترام آنها را حفظ نموده و هم شان خود را نگه داشته باشد.
بنابراین یکی از فاکتور‌های مهم انتخاب شعر، متناسب بودن با مجلس است.
خصوصیت دیگری که باید در انتخاب شعر لحاظ شود قوی بودن و کلاسیک بودن آن است و کلا باید سعی شود از این گونه اشعار در مجالس استفاده کرد تا شعر قوی همیشه جایگاه خود را حفظ کند و شعر‌هایی که دارای جوهره ادبی منسجم هستند، انتخاب شوند. خوشبختانه در فرهنگ و ادبیات ما، شعر جایگاه بالا و والایی دارد و ادبیات شعری، شناخته شده ترین و منسجم ترین شاکله را در دنیا دارد.
بعد از یافتن شعری که دارای تمام خصوصیات فوق الذکر، اعم از تناسب با مجلس و قوی بودن و مایه داشتن شعر از نظر ادبی و تناسب داشتن با روضه ای که قرار است خوانده شود، نوبت میرسد به پرداختن به خصوصیات و ویژگی‌های ظاهری شعر
اولین کار این است که مداح، وقف و ابتداها را در شعر بیابد. یعنی با چند بار خواندن آن، در یابد که کجا باید به وقف بخواند و کجا ابتدا کند و اگر این وقف و ابتداها زیاد بود، حتما آن را با علامت زدن مشخص نماید تا موقع خواندن گیر نکند. زیرا گیر کردن مداح در شعر و اشتباه خواندن حرکات، حاکی از عدم تسلط او بر شعر میباشد.
نکته دوم این است که با یک مرتبه با لحن خواندن شعر، مقام اوج و قرود آن را بشناسد که در کدام بیت بالا رفته و در کجای آن فرود آید. در واقع باید شاه بیت آن را پیدا کند و اوج صدا را روی آن بگذارد تا شعر هدر نرود و در بیتی که مطلب شعر در ان تمام میشود، فرود آید. شخص نباید در آن اشتباه کند زیرا در این صورت شعر، اثر خود را در مجلس نمی گذارد.
نکته سوم اینکه محل گریز زدن شعر را پیدا کند. یعنی جایی که میشود مطلب دیگری را با شعر تلفیق کرد را بیابد و آن را به عنوان بزنگاه مطلب، در دست داشته باشد تا وقتی که مجلس آمادگی قبول را پیدا کرد، آن را بیان کند.
نکته بعدی اینکه شعر را با روضه ای که میخواهد بخواند، عجین کند و هر بند از شعر با با روضه مربوط به آن همراه سازد، نه اینکه شعر را تا آخر بخواند و بعد دوباره برگردد و روضع مربوط به آن را ارائه دهد.
حتی اگر لازم شد کنار هر بیتی، یک کلمه را به صورت اشاره بنویسد تا موقع خواندن آن بیت، آن مطلب هم یادش بیاید که هیچ چیز از قلم نیفتد و از دوباره گویی مطالب نیر پرهیز شود.
نکته دیگر اینکه شعرش را به دو دسته ابیات اصلی و ذخیره تقسیم بندی کند تا اگر خواست بیتی را به مقتضای محدودیت در وقف حذف نماید، بیت اصلی نبوده باشد تا شعر بی معنی نگردد که میتواند ابیات اصلی را با علامتی مشخص نماید.
برای سازگاری ابیات با پرده‌های صدا و نحوه خواندن، باید ترتیب ابیات را با اوج و فرود، هماهنگ ساخت به طوری که شاه بیتها در اوج و ابیات ابتدایی و ابیات فرعی، پایین خوانده شود، مثلا شاه بیت شعر نباید در دو سه بند اول باشد زیرا اول شعر را باید پایین خواند و شاه بیت پرده پایین سازگاری ندارد.
این چکیده و گزیده ای از کلیات مسائلی که در انتخاب شعر و کار روی ان باید توجه شود. ناگفته نماند که مسائلی که ذکر داده میشود، جنبه کلی دارد و ما در این کتاب به بیان کلیات و فاکتور‌های کلی میپردازیم و پی بردن به ویژگی‌های منطقه ای و ذوقی افراد و مستمعین را به عهده مداح میگذاریم.
سلام و صلوات
در احادیث و روایات معتبر داریم دعایی که بدون حمد و ثنای الهی و ذکر نام خدا و سلام و صلوات بر محمد و آل محمد علیهم السلام شروع شود، پذیرفته نخواهد شد. از انجایی که هدف از برپایی این گونه از مجالس، توسل به ائمه اطهار علیهم السلام و نتیجه گرفتن از آن است، باید به فرموده خودشان، با حمد و ثنای الهی و درود فرستادن بر خاندان عصمت و طهارت شروع شود. تفاوتی نمی کند که مجلس عزاداری باشد و یا مجلس جشن و میلاد ائمه هدی علیهم السلام در هر دو صورت باید مجلس به کیفیت فوق آغاز گردد.
این سلام و ثنا میتواند بسیار ساده و به صورت فرستادن سه صلوات و گفتن بسم الله الرحمن الرحیم باشد و یا قسمتی از دعا یا مناجات ماء ثوره از ائمه معصومین مثل : السلام علیکم یا اهلبیت النبوه و… یا خواندن صیغه توبه استغفر الله الذی لا اله الا هو، الحی القیوم، الرحمن الرحیم، ذوالجلال و الاکرام، من جمیع ظلمی و جرمی و اسراقی علی نفسی و اتوب الیه و یا خواندن دعای فرج امام زمان(عج) اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن… باشد که به فراخور مجلس انتخاب میشود. مثلا اگر شب شهادت بود بهتر است ذکر شروع مجلس نیز به آن امام هما رابطه داشته باشد مثلا شب شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام همان قطعه ای که در دعای توسل برای ایشان میخوانیم، قرائت شود و یا اگر مجلس در محرم است از لعن و سلام زیارت مقدسه عاشورا استفاده نماییم و اگر مجلس مناجات میباشد. از خواندن صیغه توبه و یا خواندن گوشه‌هایی از دعای کمیل و یا قرائت فراز‌هایی از مناجات خمس عشر (مناجات التائبین) که در مفاتیح الجنان میباشد، بهره مند شویم.
نکته ای که در اینجا وجود دارد این است که اگر مجلس عزاداری و روضه است، خواندن خطبه اول آن و دادن سلام و صلوات نباید خیلی طولانی بشود زیرا موجب خستگی و ملال مستمع میگردد. مداح خوب کسی است که هر وقت در محدودیت زمانی قرار گرفت، وقت را طوری تنظیم نماید که به اکثر قسمت‌های مهم برنامه خود پرداخته باشد نه اینکه کلا یک قسمت از آن را حذف کند مثلا بگوید چون وقت نیست از اصل روضه شروع کنم و بدون سلام دادن، شروع به روضه خوانی نماید.
باید از حواشی هر قسمت از برنامه اش مقداری بزند تا نا هماهنگی پیش نیاید. چه بسا لام دادن اول مجلس، کاری کوچک شمرده شده و بیشتر به روضه خواندن و سینه زدن بها داده میشود. اما توجه داشته باشیم که ادب مجلس باید رعایت شود و سلامی هر چند کوتاه فرستاده گردد.
در محدودیت‌های زمانی، مداح میتواند از برنامه‌هایی که در حاشیه توسل وجود دارد، کسر بگذارد مثل سینه واحد زدن و ایستاده سینه زنی کردن و… نه اینکه از سلام دادن صرف نظر کند.
شعر شروع مجلس
بعد از دادن سلام و صلوات و حمد ثنای الهی، مداح، مجلس را با شعر شروع میکند. این بهترین حالت مجلس است که وقتی سلام داد شعری را به عنوان مقدمه مجلس شروع میکند که پسندیده تر از حالتی است که بعد از سلام دادن، مداح شروع به صحبت کردن و روضه خواندن کند. سعی کنید همیشه مجلس (حتی مجالس کوچک و توسلات مختصر) را با شعر آغاز نمائید تا حالت وزین تری به خود بگیرد.
شعری که ابتدای مجلس خوانده میشود میتواند اشعاری از آقا امام زمان(عج) باشد که در حال حاضر، مجالس بیشتر به این شکل شروع میشوند و میتوان از اشعاری که در این زمینه سروده شده است.
شعر اول مجلس، هر قسمی از این سه دسته که باشد باید به عنوان مقدمه توسل از آن بهره جست و باید توجه داشت که نباید آن را اصل قرار داد، تا جا برای اشعار روضه هم وجود داشته باشد. البته این بدان معنی نیست که با این اشعار نمی شود مجلس گردانی کرد، خیر. مقصود این میباشد که اگر قرار است بعد از این اشعار، شعر دیگری خوانده شود، باید از اطاعه دادن آن پرهیز کرد تا سبب خستگی مستمع نشود و بار شعر را در اشعار بعدی بیشتر کرد. چون خواندن این اشعار،
جنبه مقدمه دارد و به سبب آماده شدن مستمع، برای گوش دادن روضه خوانده میشود زیرا در اول مجلس، مستمع هنوز، آمادگی روضه گوش کردن را ندارد و باید او را آماده ساخت و هر کجا که مداح احساس کرد مستمعش آماده شده، باید مقدمه را تمام کند و به خواندن روضه و اشعار مربوط به آن بپردازد.
روضه‌خوانی
به جرأت میتوان گفت که مهمترین و خطیر ترین بحث در مداحی، روضه خوانی است. روضه خوانی، فنی در مداحی اهل بیت علیهم السلام که بعد از سال ها تجربه و دیدن مجالس گوناگون بدست میآید. چون روضه از حساسیت ویژه ای برخوردار است نباید در ارائه دادن آن عجله نمود و باید سعی داشت بعد از یافتن تجربه زیاد در امر مداحی به آن پرداخت و در واقع آن را در ردیف فنونی قرار داد که بعد از سال ها تلاش مستمر بدست میآید. چون روضه خوانی یک کار عمیق و معنوی است که با روح و جان مستمع سر و کار دارد و به دلیل همین حساسیت نباید در روضه خوان شدن عجله نمود، اگه چه از تمرین آن نیز نباید غافل شد.
نکاتی پیرامون روضه خوانی
۱. تمام روضه ای را که میخواهید بخوانید از منبع معتبر بدست آورده باشید که یا خودتان آن را در مقتلی خوانده و یا از مداح معتبری که بی سند و غیر مستدرک نمی خواند شنیده باشید، چون اکثر کج روی ها و بدعت گذاری ها به دلیل غیر مستند خواندن روضه بوده است.
برای اینکه فرهنگ خرافه پرستی، جا نیفتد باید همیشه این مسئله را مد نظر داشته باشیم که هدف ما گریاندن مستمع نیست، هدف اشاعه فرهنگ عزاداری و احیاء ارزش ها به واسطه آن است. اگر چه روضه ای که همراه با گریه باشد بسیار بهتر است.
۲. برای اینکه مداح بتواند به خوبی از عهده روضه خوانی بر آید شرط آن، تسلط بر واقعه است زیرا تسلط نداشتن بر روی روضه باعث عواقبی چون اشتباه خواندن، اضطراب، جا انداختن قسمتی از روضه، جا به جا خواندن وقایع و… میشود. مداحی که بر روضه تسلط دارد هیچ وقت ان را جا به جا نمی خواند. کما اینکه این مسئله زیاد دیده شده است که مداحی به دلیل عدم تسلط بر روضه، یا قسمتی از آن را فراموش کرده و جا انداخته است و یا ترتیب آن را به هم زده است.
۳. برای اینکه کسی بر روضه تسلط پیدا کند، راهی جز تمرین ندارد. تمرین کردن روضه، ابتدا با گوش کردن نوار و شرکت زیاد در مجالس و سپس خواندن روضه در اتاقی خلوت، برای خود میباشد با این ترتیب که تصور شود در مجلس، برای مستمعین میخواند و آنچه را که میخواند ضبط نموده و سپس گوش کند. نتیجه تمرین زیاد این است که در روضه خوانی قوی شده و اولین فایده آن این است که میتواند در مدت زمانی که به او داده میشود، روضه خود را بگنجاند. خواه سه دقیقه باشد خواه سی دقیقه
۴. قبل از اینکه مداح روضه بخواند باید خوب به جوانب و حواشی آن فکر کرده و دقیقا سیر روضه را در ذهن خود ترسیم نماید. با این کار میتواند به زوایای دست نیافته ای از روضه دستیابی پیدا کند و جملاتی را به عنوان شاخ و برگ روضه، به آن اضافه نماید. البته این کار تجربه زیادی هم احتیاج دارد و خیلی از این زوایای ناشناخته، با تفکر تنها بدست نمی آید و لازمه اش این است که انسان، خود را در حال و هوای روضه قرار داده و دارای ارتباطی قوی با روضه و اشک بوده باشد. اصولا نباید روضه را خام تحویل مستمع داد. باید با شاخ و برگ دادن آن، در موفقیت بیشتر در راستای جا افتادن و گرفتن روضه، کوشید.
۵. باید شعر را با روضه تلفیق نمود و همراه با شعر، روضه را جلو برد، تا از دوباره گویی مطالب جلوگیری شود. حسن دیگری که این کار دارد این است که با این کار روضه، جان میگیرد و اوقع فی النفوس واقع میشود. یعنی مداح با روضه خواندن، مطالب را به اوج برساند اما اوج روضه را با شعر، تحویل مستمع بدهد که اکثر آن بسیار بیشتر از خواندن مستقل روضه خواهد بود که مستلزم دقت و ظرافت و تجربه زیاد میباشد.
۶. یکی دیگر از نکات قابل توجه این کار، روضه خوانی به صورت طولی است یعنی اگر کسی قبل از شما روضه ای خواند و مجلس را تحویل شما داد، شما دیگر نباید همان روضه را مجددا تکرار نمایید. لاجرم باید به قسمت‌هایی که در روضه ی قبلی بدانها اشاره ای نشده بپردازید تا مکمل روضه قبلی باشد.
۷. مسئله بسیار مهمی که باید رعایت شود و همیشه مد نظر قرار داشته باشد، کم خواندن روضه و مصیبت است زیرا طول دادن روضه باعث خستگی، کدورت و در بیشتر اوقات، موجب زدگی مستمع از مجلس روضه میگردد. باید با کوتاه خواندن روضه، مستمع را تشنه گذاشت تا علاقه او همیشه نسبت به مجالس مذهبی پایدار باشد. به قول یکی از اساتید بزرگوار، کم خواندن همیشه چیز خوبی است چرا که اگر بد خواندی، همه میگویند : بد خواند اما خدا پدرش را بیامرزد که زود تمام کرد و اگر خوب خواندی میگویند : خوب خواند اما حیف که زود تمام کرد. پس در هر دو صورت باید این مسئله رعایت شود.
۸. یکی از وظایف شخصی مداح بحث پیام داشتن روضه است. مداح اهل بیت علیهم السلام دلیل جایگاه بلندی که در بین مردم دارد، رسالت سنگینی هم بدوش میکشد. یکی از این رسالت ها، پیام رسانی و هدایت جمع است و لذا باید سعی شود در اثنای خواندن به مسائل اعتقادی، انجام واجبات، ترک محرمات، نیکی به والدین، ادب، تقوا، بردباری در برابر مصائب، عشق به اهل بیت علیهم السلام امر به معروف و نهی از منکر و… اشاره شود.
۹. خواندن هر روضه و مصیبت جای خود را دارد. بعضی از روضه ها هستند که به جهت حفظ قداست و حرمت آنها، فقط باید در شب مخصوص خود خوانده شوند مثلا خواندن روضه وداع و قتلگاه البته با آن شور و التهاب شب عاشورایی، در دعای توسل‌های هفتگی و این گونه مجالس درست نیست و به اعتقاد بزرگان این روضه ها را فقط باید شب عاشورا خواند.
۱۰. در روضه خوانی نباید فقط به ارائه داستان پرداخت و به نقل جریان تاریخی آن بسنده کرد که مثلا بله، در چنین روزی حضرت رفت جنگید و چگونه به شهادت رسید. بلکه مانور دادن روی شخصیت‌های داستان از ارزش بالاتری برخوردار است تا محدود به نقل داستان نشده باشد و مقام امامت و مظلومیت ائمه به خوبی به تصویر کشیده شود که در راستای شناخت ائمه اطهار علیهم السلام و نزدیک شدن به آنها از آن استفاده معنوی بشود. پس نباید روضه خوان حالت قصه گو پیدا کند. باید با روضه خوانی به ترسیم مظلومیت ائمه بپردازد.
۱۱. چه زیبا و پسندیده است که مداح در حین اجرای برنامه، خود نیز توسل داشته باشد و فقط به مردم فیض نرساند و خود بی بهره باشد. مداح باید خود نیز از فیض معنوی روضه خوانی بهره مند شود و اشکی بریزد اما بهتر است که حظ بردن مداح، سبب خارج شدن نظم مجلس از دست او و عدم توانایی در ادامه دادن ان نگردد و بیشتر به وظیفه خود بپردازد، اگر چه عزیزان مداح حظ کافی و وافی را میبرند.
۱۲. یکی دیگر از مسائلی که باید در روضه خواندن رعایت گردد، همسان بودن و مطابق بودن لحن خواننده با روضه است. یعنی جملات را طوری ادا نماید که خطابی بودن، سوالی بودن، خواهشی بودن، منفور بودن و… از لحن مشخص باشد، طوری که مستمع از لحن روضه خوان، غرض از جملات را بفهمد، نه اینکه در کلمات خرد شود تا مقصود مداح را متوجه شود و بدین ترتیب رشته کلام از دستش خارج نگردد و متوجه شود که مداح در ان سر و صدا، چه میخواهد بگوید.
۱۳. به عزیزان مداح توصیه میشود که فقط مستمع شان را مورد خطاب قرار ندهند و تمام جملاتی که میگویند، حالت تخاطب نداشته باشد بلکه خود را نیز مخاطب قرار داده و حدیث نفس کنند. این شیوه در مجالس دعا و زیارات حتما باید رعایت شود تا موجب دلخوری و ناراحتی کسی نشود. بهتر است چه در تعریف و تمجیدها و چه در سرزنش ها خود را هم مخاطب قرار دهد.
۱۴. گاهی دیده میشود وقتی عزیزی، جایی از روضه را اشتباه میخواند و یا به هر ترتیبی نمی تواند به خوبی از پس روضه خوانی بر آید، ناراحت شده و خود را سرزنش مینماید. مداح اهل بیت علیهم السلام باید با توکل و استمداد از اهلبیت علیهم السلام بالاخص ان امامی که مجلس به نام او بر پا شده است وظیفه خود را انجام دهد و به هیچ وجه از نتیجه کار هراس نداشته باشد که ما موظف به تکلیفیم نه مامور به نتیجه البته این بدان معنی نیست که اگر نمی تواند هم باید روضه بخواند بلکه اگر تسلط کافی ندارد به هیچ وجه نباید مبادرت به ان ورزد زیرا یک کلمه کم وزیاد در ان میتواند اثر سوئی داشته باشد.
۱۵. مقتضیات مجلس را باید همیشه و در همه حال رعایت نمود و مداح خوب باید همیشه رعایت آن را بند اول کار بداند. از مقتضیات مجلس میتوان مقتضیات سنی، فرهنگی، زمانی، مکانی و معنوی را نام برد که هر یک از اینها جداگانه، تاثیر خاص خود را بر مجلس دارد و باید به همگی آنها توجه داشت که مثلا چه گروه سنی هستند، تحصیل کرده اند، از چه قشری از جامعه هستند، مجلس چه شبی است، در کجا بر پا شده و آیا مستمع هیئتی است و یا غیر هیئتی و به تناسب ان روضه را تنظیم نماید.
۱۶. مسئله بعدی همراه بودن مداح و مستمع است یعنی مداح باید روضه را به تناسب حال مجلس جلو برد و هر جا که حس کرد مستمع اشباع شده، همانجا روضه را قطع نماید. همچنین در جواب گرفتن ها و زمزمه کردن ها باید ببیند که روحیه مستمع چگونه است. اگر حال ندارد جواب را پایین بگیرد و یا اصلا زمزمه نکند و روضه را زودتر به اتمام رساند زیرا در حال حاضر مستمع شما گنجایش پذیرایی روضه را ندارد که دلایل زیادی میتواند داشته باشد که بعدا به ذکر انها خواهیم پرداخت.
۱۷. روضه خوانی به سه قسمت تقسیم بندی میشود : مقدمه، اوج، فرود
مقدمه روضه همان اشعار ابتدای روضه است که باید در پرده‌های پایین خوانده شود. کم کم مداح صدای خود را بالا برده و بر سرعت ادای جملات میافزاید تا جایی که به بالاترین سطح خود میرسد که اوج روضه نام دارد.
مستمع را نباید زیاد در این حال نگه داشت و بعد از گفتن جملات متناسب این قسمت که معمولا سوزناک ترین جملات روضه است باید به یک مکث کوتاه و فرود آوردن صدا، روضه را کم کم به اتمام رساند. نکته مهمی که در اینجا وجود دارد این است که مستمع را نباید زیاد در اوج روضه نگاه داشت، البته به تغییر مقتضیات مجلس، این مسئله نیز متفاوت میشود چون اگر مستمع هیئتی است و مجلس نیز شب شهادت بر پا شده و مقدمات اشک گرفتن فراهم است میتوان آن را به میزان حال مجلس حتی تا یک ساعت هم افزایش داد، مثل مجالس شب عاشورایی
۱۸. یک مداح خوب باید از تمام توانایی‌های خود بهره بگیرد. یکی از این توانایی ها تحریک احساسات و عواطف روحی است که مداح میتواند به اصطلاح برای داغ نمودن روضه از آن کمک بگیرد مثلا با ترسیم حسن و سرای مولایمان امام حسین(ع) و بیان کیفیت مجلسی که در انجا بر پا شود و یا قرار دادن مستمع در حال و هوای حرم امام حسین(ع) وی را برای پذیرش آن آماده تر نماید و از احساسات او برای جلوبردن مجلس کمک بگیرد که اثر شایان ذکری در تعمیق روضه و زیاد شدن تاثیر ان بر مستمع خواهد داشت. امام برانگیختن احساسات و عواطف نباید حالت وهن به روضه پیدا کند و سبب سبک شدن آن گردد.
۱۹. مسئله ای که بهتر است مداح در دهه‌های عزاداری بداند، ترتیب شب‌های آن میباشد، همان طوری که میدانید هر شب از دهه‌های محرم، فاطمیه، شهادت حضرت امیر المومنین(ع) دارای یک نام بخصوص میباشد که مداح بهتر است آن را بداند تا با بقیه همکاران خود هماهنگ باشد و مطالب مربوط به همان شب را اماده و مهیا سازد و سعی داشته باشد که علاوه بر یاد گرفتن نام شب‌های هر دهه ترتیب آن را نیز حفظ نماید.
دهه اول محرم
شب نخست : حضرت مسلم(ع)
شب دوم : ورود به کربلا
شب سوم : حضرت رقیه (س)
شب چهارم : دو طفلان حضرت زینب (س) حضرت حر(ع) دو طفلان مسلم(ع)
شب پنجم : عبدالله بن حسن(ع)
شب ششم : قاسم بن حسن (ع)
شب هفتم : حضرت علی اصغر(ع)
شب هشتم : حضرت علی اکبر(ع)
شب نهم : حضرت عباس(ع)
شب دهم : شب عاشورا و وداع امام حسین(ع)
شب یازدهم : شام غریبان
فاطمیه
شب اول : آتش زدن در و دیوار
شب دوم : کوچه بنی هاشم
شب سوم : بستر
شب چهارم : شهادت
شب پنجم : شام غریبان حضرت عباس(ع)
شب‌های قدر و شهادت حضرت امیر المومنین(ع)
شب اول : ضربت خوردن
شب دوم : بستر
شب سوم : شهادت
نکته : البته سایر شب‌های محرم و صفر نیز دارای نامگذاری میباشد مانند : دروازه کوفه، تنور خولی، مجلس عبید الله، دیر راهب، دروازه شام، مجلس یزید، دو راهی کربلا، اربعین، بازگشت به مدینه، بشیر و… امام دارای ترتیب خاصی نمی باشند.
۲۰. اگر مداح بتواند در اثنای روضه خواندن، از خواندن جملات عربی مقاتل نیز در جای خود استفاده کند بسیار مثمر ثمر خواهد بود که لازمه آن سر و کار داشتن با مقاتل میباشد که جملات پر معنا و کوتاهی را از آن برگزیده و همیشه حفظ داشته باشد تا در جای مناسب از ان استفاده نماید.
۲۱. در روضه خوانی رعایت شان اهل بیت علیهم السلام نکته بسیار مهمی است که حتما باید مورد توجه قرار گیرد از بکار بردن جملاتی که باعث وهن به مقام منیع آنها بوده و یا دور از شان والای آنها میباشد باید اجتناب ورزید و کمال ادب را در مورد آنها رعایت کرد مثلا به جای جمله حضرت گفت بگوید حضرت فرمود و یا به جای شخصی به حضرت گفت بگویید شخصی به حضرت عرضه داشت و جملاتی از این قبیل که حاکی احترام و ادب بیشتر نسبت به انها میباشد استفاده نمود.
۲۲. در مقاتل موجود به دلیل وجود اقوال مختلف، باید اقوالی را که به واقعیت نزدیک تر جلوه میکند را انتخاب کرد، زیرا بعضی اقوال هستند که با قطع نظر از درستی یا غلطی باور آنها برای مستمع کار مشکلی است که باید از بکار بردن این اقوال در مجلس (به خصوص مجلس جوانان و تحصیل کرده ها) پرهیز کرد مثلا این قول که بعد از شهادت امام حسین(ع) سه روز و سه شب در کربلا باران خون آمد. کاری به غلط بودن یا صحیح بودن آن نداریم بلکه چون باور ان برای مستمع مشکل است، باید از آن دوری کرد.
۲۳. بکار بردن کلمات امروزی در روضه صحیح نمی باشد و باید به همان شکل قدیمی و سنتی انها استفاده شود مثلا نباید به جای کلمه عمود بگوییم گرز و یا به جای کلمه خیمه بگوییم چادر. باید معادل هر واژه ای را پیدا کرد و همان واژه قدیمی را بکار برد. همچنین در صحبت‌های معمولی نیز دقت کنیم. مثلا به جای لامپها را خاموش کنید بگوییم : چراغ ها را خاموش کنید یا نور مجلس را کم کنید و یا به جای بلند شوید سینه بزنیم بگوییم احترام کنید روی پا بایستید.
۲۴. احترام مستمع را در همه حال بر خود واجب بدانیم و خدای ناکرده او را برای اینکه سینه نمی زند و یا صدای ناله اش نمی آید، سرزنش ننمائیم مثلا نگوییم : مجلس امام حسین(ع) تماشاچی نمی خواهد. همیشه با احترام و ادب از مستمع خواهش کنیم که فلان کار را انجام دهد و یا با تحریک احساسات و بر انگیختن عواطف او را تشویق به سینه زدن و یا ناله زدن نمائیم
۲۵. این گزیده ای بود از نکات قابل توجه روضه خوانی که امیدواریم مورد استفاده و رضایت شما قرار گرفته باشد. و خاطر نشان میشویم که مداحی یک کار تئوریکی نیست که فقط به نکته پردازی در آن بسنده شود. نکاتی را که تا به اینجا گفتیم، شاید به نظر کسی ساده بیاید امام همین ها احتیاج به سال ها تمرین و تجربه و مجلس گردانی دارد، تا برای شخص ملکه شود.
زمزمه
زمزمه در اصل تکرار زیر لب کلماتی است که در حین روضه برای همنوایی بین مستمعین صورت میگیرد. مثلا وقتی مدتی روضه خوانده شد مستمع میل دارد نام نامی حسین علیه السلام را زمزمه کند که در بعضی مواقع، مداح برای شور افکندن در مجلس او را دعوت به این کار میتماید. مثلا روضه را خوانده و حالا باری همه گیر شدن ناله ها به مستمع میگوید : ناله بزن حسین!
این اصل زمزمه است اما پویایی در سبک ها روضه خوانی باعث شده تا زمزمه حالتی کلاسیک تر به خود بگیرد تا جایی که برای این کار، شعری مجزا در یک سبک خاص خوانده میشود. در واقع زمزمه، قسمتی از روضه خوانی به شمار میرود و فن قوی و خوبی در رسیدن به هدف محسوب میشود.
زمزمه ها به چند دسته تقسیم میشوند :
۱. زمزمه‌هایی که از شور و هیجان ناشی از شنیدن اوج روضه و فرود مداح صورت میگیرد و به صورت خود جوش در بین مستمعین میباشد و در واقع مستمعینی که دارای سابقه و تجربه زیادی در مجلس نشینی هستند، به خوبی جای این زمزمه را میدانند و با این کار بقیه را نیز تشویق به همکاری مینمایند. همان طوری که گفته شد این نوع زمزمه بدون هیچ گونه پیچیدگی بوده و معمولا ذکر حسین جان میباشد.
۲. زمزمه‌هایی که همان شور و هیجان فوق را دارد و باز بدون هیچ گونه پیچیدگی به صورت یک کلمه ای اجرا میگردد با این تفاوت که مداح هم نقشی در آن دارد و مانند حالت قبل همه آن بر عهده مستمع نیست، مثلا بعد از مقداری روضه ف برای مخاطب قرار دادن وجود مقدس حضرت، مستمع کلماتی را میگوید و ان را بدون هیچ سختی همان طوری که از دل بر میآید پاسخ میدهد.
مثلا غریب (حسین) مظلوم (حسین) بی کس (حسین) عطشان (حسین) و مستمع فقط اهنگ صدای خود را شبیه آهنگ صدای مداح میکند و هیچ سبک و سیاق دیگری هم در کار نیست.
۳. زمزمه‌هایی که دارای یک شعر و یک سبک مستقل هستند و مداح در آن نقش بیشتری ایفا میکند که این نوع زمزمه امروزه بیشتر در عزاداری ها به چشم میخورد به این ترتیب که یک قسمت از آن را مداح بعنوان دم استفاده کرده و از مستمع جواب میگیرد و بقیه را خود میخواند و در پایان هر بندی جواب از مستمع میخواهد. از زمزمه‌های بسیار سوزناک و معروف :
خودم دیدم خودم دیدم که مادر پشت در افتاد
میان شعله آتش خدایا محسن اش جان داد
مرو مادر…
مزیت زمزمه این است که جذابیت و حزن موجود در سبک آن، سبب بهره مندی بیشتر مستمع از روضه میشود. در مورد دو قسم اول هم باید بگوییم که جای این گونه زمزمه ها به هیچ وجه در اوج نیست و آن شیرینی و لطافت را در اوج نخواهند داشت بلکه زیبایی آن در پرده‌های پایین و جایی است که بدون هیچ گونه سر و صدایی مداح، آن را آرام و دلنشین خوانده و مستمع میتواند آرام آرام آن را بگوید و اشک بریزد و با زمزمه حال پیدا کند.
فایده
در قسم سوم زمزمه گفتیم سوز و ملاحتی که در سبک این گونه زمزمه ها وجود دارد باعث اثر گذاری بیشتر در مجلس هم میشود به همین دلیل میتوان از نوحه‌هایی که سبک آنها بیشتر سوزناک است تا حماسی نیز به عنوان زمزمه استفاده نمود چنانچه اساتید هم از بعضی نوحه ها برای زمزمه کردن استفاده میکنند مانند :
تنها ترین مسافرم پرستوی مهاجرم
خون میچکد ز محملم گل دلم گل دلم
می رود ز خاطرم تبسم برادرم
گل کرده در مقابلم گل دلم گل دلم
انتخاب به سلیقه مداح و مقتضیات مجلس میباشد.
توجه : فراموش نکنیم که مداح خوب همیشه باید رعایت حال مستمع را بکند. اشعار زمزمه بیشتر برای گرفتن اشک از مستمع خوانده میشود و معمولا در آخر روضه انجام میگیرد.
باید مواظب باشیم که طولانی نشده و باعث ملال آور شدن آن نگردد و اگر میبینیم که هنوز خواندن آن جا دارد و مستمع پذیرش آن را در خود میبیند آن را اجرا نماییم و گرنه ادامه ندهیم تا نه اصطلاحا شعر هدر برود و نه مستمع خسته شود.
زمزمه
زمزمه در اصل تکرار زیر لب کلماتی است که در حین روضه برای همنوایی بین مستمعین صورت میگیرد. مثلا وقتی مدتی روضه خوانده شد مستمع میل دارد نام نامی حسین علیه السلام را زمزمه کند که در بعضی مواقع، مداح برای شور افکندن در مجلس او را دعوت به این کار میتماید. مثلا روضه را خوانده و حالا باری همه گیر شدن ناله ها به مستمع میگوید : ناله بزن حسین!
این اصل زمزمه است اما پویایی در سبک ها روضه خوانی باعث شده تا زمزمه حالتی کلاسیک تر به خود بگیرد تا جایی که برای این کار، شعری مجزا در یک سبک خاص خوانده میشود. در واقع زمزمه، قسمتی از روضه خوانی به شمار میرود و فن قوی و خوبی در رسیدن به هدف محسوب میشود.
زمزمه ها به چند دسته تقسیم میشوند :
۱. زمزمه‌هایی که از شور و هیجان ناشی از شنیدن اوج روضه و فرود مداح صورت میگیرد و به صورت خود جوش در بین مستمعین میباشد و در واقع مستمعینی که دارای سابقه و تجربه زیادی در مجلس نشینی هستند، به خوبی جای این زمزمه را میدانند و با این کار بقیه را نیز تشویق به همکاری مینمایند. همان طوری که گفته شد این نوع زمزمه بدون هیچ گونه پیچیدگی بوده و معمولا ذکر حسین جان میباشد.
۲. زمزمه‌هایی که همان شور و هیجان فوق را دارد و باز بدون هیچ گونه پیچیدگی به صورت یک کلمه ای اجرا میگردد با این تفاوت که مداح هم نقشی در آن دارد و مانند حالت قبل همه آن بر عهده مستمع نیست، مثلا بعد از مقداری روضه ف برای مخاطب قرار دادن وجود مقدس حضرت، مستمع کلماتی را میگوید و ان را بدون هیچ سختی همان طوری که از دل بر میآید پاسخ میدهد.
مثلا غریب (حسین) مظلوم (حسین) بی کس (حسین) عطشان (حسین) و مستمع فقط اهنگ صدای خود را شبیه آهنگ صدای مداح میکند و هیچ سبک و سیاق دیگری هم در کار نیست.
۳. زمزمه‌هایی که دارای یک شعر و یک سبک مستقل هستند و مداح در آن نقش بیشتری ایفا میکند که این نوع زمزمه امروزه بیشتر در عزاداری ها به چشم میخورد به این ترتیب که یک قسمت از آن را مداح بعنوان دم استفاده کرده و از مستمع جواب میگیرد و بقیه را خود میخواند و در پایان هر بندی جواب از مستمع میخواهد. از زمزمه‌های بسیار سوزناک و معروف :
خودم دیدم خودم دیدم که مادر پشت در افتاد
میان شعله آتش خدایا محسن اش جان داد
مرو مادر…
مزیت زمزمه این است که جذابیت و حزن موجود در سبک آن، سبب بهره مندی بیشتر مستمع از روضه میشود. در مورد دو قسم اول هم باید بگوییم که جای این گونه زمزمه ها به هیچ وجه در اوج نیست و آن شیرینی و لطافت را در اوج نخواهند داشت بلکه زیبایی آن در پرده‌های پایین و جایی است که بدون هیچ گونه سر و صدایی مداح، آن را آرام و دلنشین خوانده و مستمع میتواند آرام آرام آن را بگوید و اشک بریزد و با زمزمه حال پیدا کند.
فایده
در قسم سوم زمزمه گفتیم سوز و ملاحتی که در سبک این گونه زمزمه ها وجود دارد باعث اثر گذاری بیشتر در مجلس هم میشود به همین دلیل میتوان از نوحه‌هایی که سبک آنها بیشتر سوزناک است تا حماسی نیز به عنوان زمزمه استفاده نمود چنانچه اساتید هم از بعضی نوحه ها برای زمزمه کردن استفاده میکنند مانند :
تنها ترین مسافرم پرستوی مهاجرم
خون میچکد ز محملم گل دلم گل دلم
می رود ز خاطرم تبسم برادرم
گل کرده در مقابلم گل دلم گل دلم
انتخاب به سلیقه مداح و مقتضیات مجلس میباشد.
توجه : فراموش نکنیم که مداح خوب همیشه باید رعایت حال مستمع را بکند. اشعار زمزمه بیشتر برای گرفتن اشک از مستمع خوانده میشود و معمولا در آخر روضه انجام میگیرد.
باید مواظب باشیم که طولانی نشده و باعث ملال آور شدن آن نگردد و اگر میبینیم که هنوز خواندن آن جا دارد و مستمع پذیرش آن را در خود میبیند آن را اجرا نماییم و گرنه ادامه ندهیم تا نه اصطلاحا شعر هدر برود و نه مستمع خسته شود.
زمینه
بعد از خواندن روضه و شعر نوبت به خواندن زمینه میرسد که در واقع حکم آماده شدن برای نوحه را دارد. زمینه نوحه ای کوتاه با سر بند‌های محزون است که ابیات ان از سه یا چهار بند تجاوز نمی کند و مستمع به صورت نشسته جواب میدهد و به سینه میزند. به این وسیله به مستمع فرصت داده میشود که خود را آماده برای سینه نماید و همین طور که آرام آرام جواب کوتاه آن تکرار میکند و به سینه میزند صف‌های سینه زنی تشکیل میشود.
زمینه به دو دسته تقسیم میشود :
۱. زمینه همراه با جواب
که دارای بند‌های کوچک و یک کلمه ای بوده و به سادگی میتوان از مستمع جواب گرفتن مثلا :
فاطمه یا فاطمه فاطمه یا فاطمه
عرش حق را قائمه فاطمه یا فاطمه
این زمینه ممکن است شعری بسیار ساده و محزون باشد که خوانده میشود و مستمع فقط سینه میزند. اما در پایان زمینه خوانی یا بعد از هر دو بیت یک کلمه جواب گرفته میشود و این زمینه به پایان میرسد مانند :
بیا ای یوسف زهرا تماشا
ببین خون میچکد از چشم سقا
جواب : من ز عشق تو مستم گشته جدا دو دستم
۲. زمینه بدون جواب
در این زمینه خوانی کلا جواب گرفته نمی شود و فقط یک شعر ساده به جهت سینه زنی خوانده شده و مستمع آماده نوحه میگردد مانند :
ای سحرگاه شب قدر حسین
روی تو باشد مه بدر حسین
کی سزاوارت بود ویرانه ای
جای تو باشد فقط صدر حسین
کاش جانم مثل جانت خسته بود
استخوانم مثل تو بشکسته بود
کس به مانندت سر بابا ندید
تو چرا با عمر کم قدت خمید
جواب : یا حسین و یا حسین و یا حسین
که البته در پایان این نوع زمینه ها نیز معمولا برای حفظ هماهنگی یک کلمه جواب گرفته میشود.
در خواندن زمینه رعایت این نکات الزامی است :
زمینه‌هایی که همراه با جواب‌های کوتاه یک کلمه ای هستند مانند فاطمه یا فاطمه با دو دمه دادن یا شور دادن و یا تند کردن همان یک ذکر به اتمام میرسد، و چنانچه مستمع حال جواب دادن را ندارد بهتر است زمینه را با یک ذکر مصیبت بسیار مختصر با ملایمت تمام کرده و مستمع را آماده نوحه نماییم.
ادب مداحی اقتضا میکند که اگر مداح دیگری بخواهد در زمینه خواندن، مجلس را از همکار خود تحویل بگیرد، حتما چند بند دیگر، زمینه با همان سبک قبلی ادامه دهد تا هم مستمع تمرکز حواسش از بین نرود و هم ادب مداحی را رعایت کرده باشد که در بحث آداب و ادب مداحی مفصلا به بیان این گونه مسائل خواهیم پرداخت.
اگر مداح قبل از زمینه، زمزمه طولانی از نوع سوم نیز خوانده بهتر است دیگر از خواندن زمینه صرف نظر کند زیرا تعدد سبک‌های مختلف باعث گیج شدن و خستگی مستمع میشود.
پایان زمینه، جای بسیار مناسبی برای گرفتن یک آمین بلند برای فرج امام زمان(عج) است. مداح با دعوت مستمع به گفتن چند بار ذکر مقدس یا زهرا یا حسین و یا صاحب الزمان مجلس را آماده میسازد اما باید توجه داشت که به کار بردن این اذکار باید طوری بلند باشد که مستمع را از حالت خمودگی بیرون آورده و او را مهیای سینه زنی کند زیرا اگر با همان حالت آرام و ملایم از زمینه خوانی وارد نوحه بشویم، خستگی مستمع در اثر روضه و گریه، در او باقی مانده و باعث میشود که نوحه را خوب جواب ندهد. به همین دلیل زمینه را با شور دادن و یا آمین بلند گفتن از این حالت در میآوردند. حالا که مستمع را آماده سینه زدن نمودیم، سه بند نوحه رو خوانده و سینه زنی آغاز میشود.
نوحه
نوحه شعری دارای وزن و قافیه و ریتم خاص است که مستمع آن را جواب داده و به سینه میزند. قبل از اینکه به بحث نکات در نوحه خوانی بپردازیم بهتر است با ساختار ان بیشتر آشنا شویم که دارای چه قسمت‌هایی است.
نوحه شعری است که دارای چند فصل میباشد که به آن بند گفته میشود و هر بند، با جواب به اتمام میرسد که بند اول نوحه تماما یا قسمتی از آن توسط سینه زن پاسخ داده میشود. هر بند نوحه خود دارای سه بخش است :
۱. سر بند :
بیت آغازین هر بند از نوحه که باید توسط سینه زن پاسخ داده شود را سربند گویند که یک یا دوبیت شعر کامل است. مانند :
پرستوی علی از آشیانه میرود
شکسته بال و پر از چه شبانه میرود
مدینه در کجا مزار فاطمه
چگونه شد خزان بهار فاطمه
یا زهرا یا علی (۲)
۲. گوشواره :
قسمت دوم از هر بند نوحه گوشواره میباشد که شعر نیست و در واقع چند کلمه هم قافیه است که معمولا با ریتم سینه زنی هماهنگی بهتری دارد و محل نواختن سینه، از وزن این کلمات به خوبی هویداست مثل :
کنار مرتضی عزیز مصطفی (فتاده از نوا) ۲
مریض خانه امیر المومنین (شده حاجت روا) ۲
گوشواره : علی با چشم تر بگفتا همسفر مرا با خود ببر (مرو یا فاطمه)
۳. جواب :
کلمه ای است که در آخر هر بند از نوحه، چند بار با یک سبک تکرار میگردد و معمولا نام همان معصومی است که نوحه راجع به اوست مثل این نوحه :
از پگاهان تا دل شب کس نداند من چه دیدم
پیکر بی جان خود را بر مزار تو کشیدم
تا ابد شب زنده دارم تا سحر شمع مزارم
در کنار تربت تو دم به دم جان میسپارم
جواب : فاطمه جان (۴)
تذکر :
این گونه اصطلاحات عرفی هستند و تعریف مشخص و دقیقی ندارند. ممکن است در بعضی مناطق، طور دیگری استعمال شوند مثلا به بند اول که دُم نوحه است، سرند و یا جواب نیز گفته میشود که برای جلوگیری از اشتباه بین بند اول و سر بند، از همین کلمه دّم استفاده میکنیم. حال که نوحه را شناختیم نوبت به بیان نکاتی که در نوحه خوانی وجود دارد میپردازیم. نکات حائز اهمیت در نوحه خوانی به قرار زیر است :
نوحه باید حداقل دو بند و حداکثر سه بند باشد. البته این مسئله در مورد نوحه‌هایی است که بند اول آن تماما جواب داده میشود، اما اگر قرار باشد سینه زن فقط کلمه جواب نوحه را پاسخ گوید میتوان تعداد بند ها را افزایش داد.
حتی المقدور بند اول نوحه که دّم گفته میباشد با ادا کردنش برای سینه زن آسان باشد به طوری که به سهولت ان را یاد بگیرد و راحت پاسخ گوید که باعث راحتی کار مداح و سینه زن است.
دّم نوحه نباید اصل مصیبت باشد، زیرا با خواندن هر بند، سینه زن باید دم پاسخ را بگوید که اگر اصل مصیبت در آن نهفته باشد به دلیل تکرار زیاد، جالب نخواهد بود بلکه دم، باید مطلبی کلی، سطحی و بدون تنش در شعر باشد. اصل مصیبت باید در بند آخر بیاید تا ترتیب مجلس هم رعایت شود. زیرا اصل مصیبت شیرازه نوحه است و اگر آن را همان اول بخوانیم دیگر چیزی برای آخر نوحه باقی نمی ماند. ترتیبی که در میان مطالب روضه خوانی است باید در نوحه خوانی هم بوده تا از او جذابیت لازم برخوردار باشد. پس اگر نوحه ای به دست شما رسید که خواستید آن را در مجلسی بخوانید ابتدا باید ترتیب مطالب آن را با ترتیب بند ها چک کنید.
نکته دیگر این است که دم را باید قسمت قسمت به سینه زن تفهیم کرد. نه اینکه یک دور کامل آن را بخوانیم و مجددا به اول آن بازگردیم. چون سر بند نوحه، یک بیت شعر کامل است یادگیری آن مشکل تر از گوشواره و جواب میباشد. پس بهتر است ابتدا سر بند را به سینه زن خوب تفهیم کنیم.
واحد
بعد از خواندن نوحه، نوبت به خواندن واحد میرسد، که در واقع خود، نوعی نوحه میباشد و معمولا بدون جواب خوانده شده و در بعضی مناطق کشور، همراه با جواب میباشد. اما نوحه واحدی که معمول و متعارف قم، تهران و استان‌های مرکزی کشور میباشد، به دو قسمت واحد سبک و واحد سنگین تقسیم میگردد که پویایی در سبک مداحی امروزی، باعث سرایت انواع دیگر واحد خوانی در ان شده است.
۱. واحد سبک (نوس)
در این نوع واحد خوانی، شعری به صورت آرام و بدون تنش خوانده شده و سینه با آهنگ زمانی با فاصله، نواخته میشود و بسیار به آرامی و ملایمت شروع میگردد تا سینه زن هم بتواند اشک بریزد و هم سینه بزند و رفته رفته مداح، حالت حماسی به خود گرفته و آهنگ نواخت سینه را کمتر میکند سینه در فاصله زمانی کوتاه تری نواخته میشود.
برای اینکه یکنواختی واحد، باعث خستگی سینه زن نگردد و همچنین اگر خسته شده، نفسی تازه نماید، میتوان در بین اشعار آن، ذکر را بلند و حماسی از سینه زن گرفت که این کار باعث میشود که خستگی اش بدر آید و به هماهنگ تر سینه زدن تحریک شود. بعد از چند بند واحد خواندن، چند ذکر یک کلمه و کوتاه میدهیم تا سینه زن بدون سینه زنی جواب دهد.
مثلا :
غریب حسین (حسین حسین)
عطشان حسین (حسین حسین)
ذکر این نکته لازم است که مداح، صدای خود را باید با لحن شعر بالا و پایین ببرد و در واقع مداح همیشه و هر جا و در هر گونه مجلسی باید با لحن شعر پیش رود تا دوگانگی در معنای ان برای مستمع و سینه زن پیش نیامده و از یکنواختی نیز به در آید.
واحد سبک با مظلوم کشیدن میاندار به اتمام میرسد. مظلوم کشیدن، گفتن بعضی اذکار و شعارها و گرفتن جواب از سینه زن است تا مداح فرصت داشته باشد که به بررسی اشعار بعدی اش بپردازد و یا مجلس را به همکارش واگذار نماید و یا اینکه نفسی تازه کند که به این کار مستلزم هماهنگی بین مداح و میاندار هیئت میباشد.
۲. واحد سنگین
بعد از مظلوم کشیدن، مداح باید سریع و بدون وقفه شعری را با آهنگ زمانی کوتاه در نواخت سینه، و با لحن حماسی تر از قبل بخواند. که معمولا از اشعار قدیمی و بحر طویل‌هایی که بعد از سال ها جایگاه خود را حفظ نموده استفاده میشود. این طور رسم است که اشعاری از حضرت اباالفضل العباس(ع) به دلیل القای روحیه حماسی در شعر و همچنین توسل به مقام باب الحوائجی ایشان خوانده میشود.
واحد سنگین با دودمه به اتمام میرسد
دودمه
دودمه شعری است دو بندی که در عزاداری ها و حرکت دسته جات، مورد استفاده زیادی دارد و در واقع نوحه ای است که سینه زن بسیار سریع آن را یاد گرفته و فورا به سینه اش میزند و بعضا احتیاج به هیچ گونه مقدمه و موخره ای هم ندارد که دو بند مجزا از هم دارد و ممکن است دو بیت و یا دو مصرع بوده باشد که میتوان از آن برای پایان عزاداری در هر جای مجلس و همچنین در عزاداری‌های مختصر به طور مستقل استفاده نمود مانند :
محراب و مسجد گشته دریای خون
روی امیرالمومنین لاله گون
کوفه دگر مولا ندارد
زینب دگر بابا ندارد
آید ندای قد قتل از سماء
اهل زمین شد کشته شیرخدا
و یا از اشعاری کوتاه تر استفاده میگردد مثل :
ای اهل حرم میر و علمدار نیامد
علمدار نیامد علمدار نیامد
سقای حسین سید و سالار نیامد
علمدار نیامد علمدار نیامد
و یا اذکاری بسیار سلیس تر و روان تر مثل :
فریاد یا محمدا
حسین رسید به کربلا
شیوه خواندن دودمه به این شکل است که ابتدا سینه زنها به دو گروه مجزا از لحاظ جواب دادن تبدیل شده، دسته اول بند اول را میخواند و به سر میزند و دسته دوم فقط سینه میزند، سپس دسته دوم بند دوم را خوانده و به سر میزند اما حالا دسته اول باید به سینه بزنند. دودمه را معمولا بعد از خواندن واحد در حالت حرکت و طواف کردن میخوانند و در پایان هر بند، برای اجرای بند بعدی توسط دسته دیگر، یک ذکر حسین داده میشود.
دودمه را کم کم تند کرده و به شور تبدیل مینمایند و این قسمت نیز با شور دادن و نشستن خاتمه مییابد. همچنین میتوان بعد از روضه در مجالس کوتاه و محدود، یک دودمه داد و برای عزاداری با همان چند لحظه ای به سینه زد. همچنین در مجالس دعا و زیارات که مجالی برای سینه زنی مفصل وجود ندارد میتوان این کار را کرد.
شور
همان گونه که با شور آشنایی دارید، نوعی سینه زنی ساده و نشسته همراه با التهاب زیاد است که ناشی از ریتم تند و جانسوز بودن آن میباشد. به این صورت که سینه زنها نشسته و ذکر‌های کوتاه را، با توجه تکرار کرده و بدون هیچ پیرایه ای به سینه میزنند و نمونه خوبی از عزاداری پر سوز و حال، و در عین حال ساده و بی آلایش است. این گونه عزاداری معمولا مناسب هر گونه مجلسی اعم از بزرگ، کوچک، هفتگی، دعا، زیارت و… میباشد. چون احتیاج آن چنانی به میانداری قبل از اینکه سینه زن سر پا بایستد باید دم را آن قدر تکرار کنیم که تقریبا حفظ شود و تا آن را اجمالا یاد نگرفته، نباید روی پا بایستد. زیرا سینه زن به محض ایستادن میخواهد به سینه اش بزند و چون خوب دم را نیاموخته، برای مداح مشکل ایجاد میکند. سینه زن باید به همان حالت نشسته بر سر بزند و مداح آن را برایش چند بار تکرار کند. به جواب یا گوشواره که رسید، بایستد و به سینه بزند.
برای اینکه سینه زن از سر به سینه اش بزند، باید از گوشواره ها استفاده کرد زیرا به خاطر کوبندگی که در وزن شعری گوشواره وجود دارد، سینه زن خود به خود تحریک به سینه زدن میشود. باید گوشواره ها را کوبنده و حماسی خواند تا سینه زن هماهنگ تر سینه بزند.
وقتی سینه زن در حال پاسخ گفتن دم است، برای اینکه سر بند ها و یا گوشواره ها یادش نرود، مداح باید آن را به یاد سینه زن بیاندازد و بدون لحن کلمه سربند یا گوشواره و جواب را بگوید تا یادش بیاید. اما نباید در یادآوری آن زیاده روی کرد زیرا در این صورت سینه زن، دم را خوب یاد نمی گیرد و شما مجبور هستید که تا آخر نوحه خوانی سر بند ها و گوشواره ها را یاد او بیاندازید. بهتر است هامن اول با تکرار، آن را خوب برای سینه زن جا انداخت که بعدا نیاز به یاد آوری زیاد نباشد و سینه زن هم در حفظ دم کُند نشود.
اگر خواستید نوحه جدیدی را بخوانید حتما میاندار را در جریان بگذارید تا باعث ناهماهنگی نشود. مداح همیشه باید هماهنگ با میاندار باشد و یادآوردی کردن دم را بیشتر به عهده او بگذارد و خود بر حالات سینه زن، وقت مجلس، اشعار بعدی و… نظارت داشته باشد. البته ناگفته نماند میاندار مجلس، باید تسلط کامل بر کارش داشته باشد و الا این وظیفه را به او محول نکنید چون کار میاندار خوب، کمتر از کار مداح نیست.
بین بند‌های نوحه بعد از جواب دادن یا قبل از آن میتوان ابیات ناب و روضه کوچکی خواند. البته اگر به همان یکی دو بیت بسنده شود اثر بهتری خواهد داشت، چون سینه زن به اندازه کافی قبل از سینه زنی، روضه گوش کرده و خواندن روضه مفصل زیاد برایش لطفی ندارد.
البته باید دید حال سینه زن چگونه است. اگر باز هم پذیرش شنیدن روضه داشت اشکالی ندارد. اما ما طرفدار شعر خواندن در اینجا هستیم و اعتقادمان بر این است که نباید گذاشت عرق سینه زن خشک بشود.
نوحه به بند اخر که رسید، کم کم باید با گفتن ذکر یا حسین و حسین سینه زنی را متوقف نموده و سینه زنی را به اتمام رساند.
پایان مجلس و دعا
پایان مجلس از اهمیت ویژه ای برخوردار است چون بعد از ساعتی توسل پیدا کردن و عرض ادب نمودن، به قول معروف نوبت به مزد گرفتن میرسد. اما متاسفانه به ان کمتر بها داده میشود و گروهی در پایان سینه زنی از جای خود بلند شده و با رفت و آمد نظم مجلس را به هم میزنن. آخر مجلس نباید در نظر ما کوچک جلوه کند زیرا تا الان دری را برای گرفتن حاجتی زده ایم حالا که در گشوده شده نباید راه مان را کج کرده و دست خالی برگردیم.
معمولا در پایان مجلس بعد از ذکر توسلات و عزاداری ها حال خوشی برای مستمع پدید میآید که میتوان از آن استفاده کرد و چند بیتی بر مجلس افزود. ابیاتی که در اخر خوانده میشود معمولا روضه نیست بلکه توسلاتی به صاحب اصلی مجلس امام زمان(عج) میباشد.
همچنین بسته به حال مجلس میتوان باز هم توسلی داشت به معصومی که مجلس مربوط به اوست و حرف‌های پایانی را زد و مجلس را به امضای آن وجود عزیز رساند و به پایان برد.
