فنون مداحی
همان طوری که میدانید هر هنری، فنون مخصوص خود را داراست که باعث قوام آن هنر شده و فراگیری آن بر کیفیت و پیشرفت آن کار می‌افزاید.

در هنر ستایشگری و مدیحه سرایی اهل بیت علیهم السلام نیز فنون و قواعدی وجود دارد که شخص مداح پس از گذشت سال ها تجربه، دیدن استاد، و اداره مجالس گوناگون به آنها دستیابی پیدا میکند. نکته مهمی که در فنون مداحی وجود دارد این است که بیان این فنون صرفا اگر در همان مرحله تئوری باقی بماند، هیچ گونه کارایی و بهره ای نخواهد داشت و یادگیری تئوریکی در این فنون نمی تواند مشکل گشا باشد. صرف اطلاع از فنون دردی را دوا نخواهد کرد چه بسا خیلی‌ها هم با این فنون آشنایی دارند ولی قادر به پیاده کردن ان نمی باشند و نحوه به کار بستن آن را در اثر کم تجربگی نمی دانند.پس حتما باید این قواعد به کار بسته شوند تا بعد از گذشت مدتی نتیجه بخش واقع گردئد. در اینجا به بیان و معرفی این فنون که حاصل تجربه و زحمت اساتید بزرگوار در مجالس اهل بیت علیهم السلام است میپردازیم و امیدواریم که با یادگیری و به کار بستن آنها در ردیف مداحان خوب و مجرب در امر ستایشگری اهل بیت علیهم السلام قرار گیرید. ان‌شاءالله

شناختن صدای خود
از جمله مسائل مهم و دقیق در هر نوع خوانندگی، این است که خواننده با صدای خود آشنایی کامل را داشته باشد و با اطمینان بخواند زیرا عدم آن یا باعث استفاده ناصحیح حنجره میشود که منجر به جواب ندادن حنجره در پرده مورد نظر شده و یا موجب عدم استفاده از قابلیتها و استعدادهای آن میگردد. همیشه باید توجه داشت که نباید با آخرین توان حنجره خواند زیرا امکان جواب دادن حنجره در آن پرده بسیار کم است.

البته این آشنایی با تمرین زیاد حاصل میشود. مداح باید شش دانگ صدای خود را قبلا امتحان کرده و بر آن تسلط داشته باشد و از آن صحیح و بجا استفاده نماید.

مستمع شناسی
لازم است که مداح قبل از ورود به مجلس، اجمالا مستمع خود را بشناسد و بداند که از چه قشری است و در چه سطح معنوی قرار دارد تا راحت تر بتواند با او رابطه برقرار کند نه اینکه از یک در بیاید و از در دیگر بیرون رود. شناخت مستمع از لوازم مهم کار مداحی است. بهتر است قبل از ورود به مجلس اطلاعاتی در این زمینه و همچنین در زمینه وضعیت جلسه که کسی خوانده یا نه، موضوع سخنرانی چه بوده، مداح قبلی بیشتر روضه خوانده و یا بیشتر شعرخوانده و این گونه مسائل که در راستای انجام وظیفه بهتر اوست اطلاع یابد.

مجلس شناسی
یکی دیگر از لوازم کار امد مداحی، آشنایی با مجلس است. باید شان مستمعین، خود و اهل بیت علیهم السلام را همیشه نگه دارد و در انتخاب اشعار، نوحه و یا سرود دقت نماید که همسان با مجلس پیش رود. مداحی که مهمان است و با مجلس آشنایی ندارد باید خیلی محتاط عمل کند به طوری که نه بار معنوی مجلس کم شود و نه همان طوری که در مجلس خودش میخوانده در اینجا بخواند. او قبل از خواندن باید بداند که مجلس به چه مناسبت تشکیل شده، انگیزه تشکیل ان چه بوده، آیا مثلا نذر بوده، برای شفای مریض و یا حاجتی بوده و یا به مناسبت‌های ویژه برگزار شده است.

وقت شناسی
ذاکر اهل بیت علیهم السلام باید حتما انسان خوش قول در وفای به عهد باشد که یکی از رموز موفقیت مداح و پیشرفت او و برخورداری از جایگاه ویژه در بین مردم میباشد.

اولا مداح باید سر همان موعد مقرر، خود را به مجلس برساند. زیرا بعضی وقت ها عدم وفای به عهد موجود سرشکستگی بانی مجلس پیش مردم میگردد. به خصوص در مجالس رسمی و مراسمی که به مناسبت در گذشت و یا سالگرد شهادت و… بر گزار میگردد که بد قولی در این مجلس اثر بسیار نامطلوبی در مردم دارد و سبب تنزل مقام و منزلت مداح در انظار مردم میشود.

ثانیا مداح باید برنامه خود را در همان مدت زمان تعیین شده، ارائه دهد حتی اگر آمادگی بر اجرای چند برابر آن را هم داشته باشد، باید سر وقت تعیین شده، مجلس را به اتمام برساند. نباید آن قدر برنامه را طولانی کند که مجبور شوند به او تذکر بدهند چرا که این، یک نوع کسر شان و شکست برای مداح اهل بیت علیهم السلام قلمداد میشود و کلا همیشه باید از مولفه کم خواندن برای تمکین شدن مجلس خود استفاده کند و قبل از خسته شدن مستمع، مجلس را پایان داده و همه توان مستمع را در مجلس نشینی از او نگیرد. هیچ اشکالی ندارد که قبل از خواندن، مدت اجرای برنامه خود را از بانی برنامه سوال کند. این کار شکست محسوب نمی شود بلکه میل به بیش از حد خواندن، برای یک ذاکر شکست است.

جلوگیری از اضطراب
چه بسا امکان دارد مداحی با بزرگتر شدن مجلس و یا تغییر مستمعین، از خواندن در آن مجلس بترسد و حریم بگیرد. این ترس نباید موجب عدم انجام وظیفه او بشود بلکه اینجا با اجرای فنی بجا و مثمر ثمر، میتواند در همان مجلس بخواند. آن فن از این قرار میباشد که اگر مجلس مولودی و جشن بود، ابتدا با بیان چند جمله خودمانی و ساده، این حریم را از بین ببرد و با مستمع ایجاد ارتباط محبتی نماید و از این ایجاد رابطه، برای ارائه دادن بهتر مجلس استفاده نماید چرا که مداح نباید با مستمع اش احساس بیگانگی نماید تا بتواند بهره لازم و کافی را به او برساند. اگر هم با او بیگانه است باید به ترسیم شخصیتی آشنا از مستمع در ذهن خود پرداخته و به طور ذهنی او را دوست و آشنای خود بپندارد. بالاخص در مجالس دعا و زیارات، زیرا با دل مستمع کار دارد و باید او را دوست خود تلقی کند تا بتواند خود یا او را مورد خطاب قرار دهد.

حال اگر در مجلس عزاداری بود، میتواند از فن خواندن دعای فرج امام زمان(عج) به طور ساده و بدون لحن استفاده کند. اگر در این وضعیت با لحن چیزی بخواند، لرزش در صدای او به خوبی آشکار شده و مستمع به خیال اینکه او ناشی است و نمی تواند خوب بخواند، به او گوش نمی دهد و مجلس افت میکند. گذشته از آن خواندن در این حالت باعث گرفتگی در صدای مداح نیز میشود که تا خار مجلس هم باز نخواهد شد. امکان دارد شما استادی لازم را هم در زمینه مداحی داشته باشید اما از خواندن در مجلسی که عالم و یا مداح مجرب حضور دارند هراس داشته باشید. وجود این مسئله امری طبیعی و عادی میباشد و نشانه بی تجربگی شما نیست و برای بعضی از بزرگان نیز پیش میآید. این ترس امکان دارد حتی از روی ادب و تواضع شما نسبت به بزرگان و یا خجالت کشیدن از انها باشد که چیز مذمومی نمی باشد.

این تذکر لازم است که این ترس فقط در بدو مواجه شدن با مجلس است و پس از اجرای چند دقیقه برنامه، از بین خواهد رفت و صحیح نیست که مداح به خاطر یک اضطراب چند دقیقه ای، از انجام وظیفه انصراف دهد.

پرورش دادن روضه
یکی از فنون حائز اهمیت در روضه خوانی، پرورش دادن آن است. یعنی مداح تا روضه خوب برای مستمع جا نیافتاده، سراغ کار دیگری نرود و خوب آن را به مستمع تفهیم کند یا اینکه با پر و بال دادن روضه، آن را برای مستمع، جذاب تر نماید و مجلس را با مستمع پیش برد. که این مستلزم رعایت نکانی است.

فن مقدمه چینی
اول اینکه هر مطلبی را که میخواهد بیان کند، ابتدا زمینه پذیرش آن را در مستمع فراهم آورد، یعنی با مقدمه چینی صحیح مستمع را منتظر بیان مطلب اصلی بگذارد و او را تشنه شنیدن آن مطلب نماید تا مطلب در جان او جای گیرد و با آن به خوبی حال معنوی و سوز پیدا نماید. به این ترتیب که، با گفتن جملاتی به صورت مقدمه، به تحریک عواطف او پرداخته و عطش او را بیشتر نمایدو همچنین بر اهمیت بیان مطلب نیز بیافزاید و این کار را حتی در مورد مطالبی که تکراری هم هستند و مستمع به کرات آن را شنیده است نیز میتوان انجام داد.زیرا حتما نباید مطلب جدیدی گفته شود تا مستمع را به گریه در اورد. گفتن مطالب تکراری در روضه‌هایی که حتی بسیار معروف هم هستند. باید مقدمه چینی داشته باشند مثلا همه میدانیم که حضرت اباعبدالله(ع) را چگونه به شهادت رساندند اما اگر در همان ابتدای مجلس به بیان این مطلب بپردازیم، در کسی تاثیر شایانی نخواهد گذاشت و اشک او جاری نخواهد شد مگر اینکه مجلس از ویژگی‌های شب عاشورایی بر خوردار باشد و یا مستمع خوددارای ارتباطی قوی باشد.

در هر حال ما باید وظیفه خود را انجام دهیم و با بیان مطالبی در حاشیه روضه دقت مستمع را بیشتر کنیم.

حریص بودن به شعر
اصولا باید در ارائه شعر و روضه، حریص بود و آن را کم کم با بالارفتن پذیرش مستمع ارائه کرد و شعر را آرام آرام خواند و به مستمع اجازه هضم هر بیت و هر کلمه را داد. اگر مستمع ما هیئتی نیست باید هر بیت را با جملاتی تفسیر کرده و خوب برای او جا انداخت اگر چه انتخاب شعر سبک تر در این گونه مجالس بهتر است اما همان شعر سبک را نیز نباید سریع خواند بلکه باید با وقف‌های بجا و فاصله انداختن بین ابیات، اجازه تفکر در مطالب به او داده شود که این خود یکی از فنون روضه خوانی است. باید با دقت در خواندن اساتید به این مسئله پی برد که چه وقت باید خواند؟ چه وقت باید سکوت کرد؟ کی باید تحریر زد؟ کی باید ساده خواند؟ کی سریع رد شده؟ و کجا تکرار کرد؟ یکی از بزرگترین اساتید مداحی در این مورد میگوید :

در قرآن وقف جای مشخصی دارد و در مداحی نیز همین طور است البته نه به سختی قرآن، چون در قرآن حتما باید وقف کرد اما در مداحی، کار راحت تر است.

به عنوان نمونه یکی از جاهایی که باید شعر، تند خوانده شود این است که وقتی بیتی، یکی دوبار با تحریر خوانده شد و در اثنای ان فاصله انداختیم مثلا بین آن روضه خواندیم چون مستمع از این بیت شعر، فیض خود را برده است، دیگر خواندن آن با تحریر، درست نیست و موجب تاثیر نامطلوب در توجه او به ابیات بعدی میشود. در واقع این یک حالتی پایدار در مستمع است که میل دارد چیزی را نه پرورش داده نشده قبول کند و نه خسته کننده و ملال آور. که تشخیض آن هم با شخص مداح است. اگر مستمع یک کلمه از شعر را هم خوب نفهمد و یا مقصود مداح را از ان متوجه نشود، نمی تواند بهره لازم را از آن شعر ببرد.

نکته دیگری که در اینجا مفید میباشد این است که اگر مداح میبیند حواس مستمع جمع نیست نباید شعر یا روضه را ادامه دهد بلکه با گفتن بعضی جملات مناسب و همچنین استفاده از بعضی زمزمه ها، مستمع را وادار به توجه سازد و حواس او را متمرکز به خود و حرف‌های خود نماید.

خواندن بعد از تمرکز
فن دیگر در جمع کردن حواس مستمع، جایی است که در مجلس رفت و آمد وجود دارد و حواس ها جمع نیست، راه آن در این حالت فقط صحبت کردن مداح است. اگر در اینجا به خواندن بپردازد مجلس او تا اندازه زیادی افت خواهد کرد. این حالت معمولا بعد از سخنرانی روحانی و یا تمام شدن روضه و آماده شدن برای سینه زنی رخ میدهد که بعضی در حال بلند شدن و راه رفتن در مجلس هستند. مداح به هیچ وجه نباید در این مقطع چیزی بخواند زیرا اگر بخواند مجبور است بارها شعر یا نوحه خود را تکرار کند. باید با صحبت کردن و یا خواندن دعای فرج (برای وقتی که سخنرانی تمام شده است) مدتی فرصت به مستمع بدهد تا اگر میخواهد بیرون برود، رفته و اگر میخواهد مهیای سینه زنی بشود، جای خود را پیدا نموده و بنشیند.

فن زمزمه
برای تمرکز بیشتر مستمع بر مطالب و اداره بهتر مجلس، مداح باید مستمع خود را در حال گریه، دعوت به زبان گرفتن و جواب دادن به زمزمه ها کند زیرا وقتی مستمع خود را در مجلس سهیم ببیند و مداح هم این فرصت را به او بدهد که زبان بگیرد، تمرکز او بیشتر خواهد شد و وقتی اثر زبان گرفتن و تاثیر صدای خود را بر دیگران میبیند، ناله خود را آزاد کرده و به مجلس سوز میبخشد.

فن اجتناب از صراحت سخن
بعضی وقت ها مداح شعری را میخواند که در ابتدا برای مستمع پیچیدگی دارد و نمی داند که این شعر زبان حال چه کسی است و یا شرح حال چه کسی را میدهد. فنی که در اینجا وجود دارد این است که به جای عنوان بندی و معرفی کردن شعر که مثلا : زبان حال حضرت زینب علیهاالسلام را برای شما میخوانم از گفتن کلمات و جملاتی که اشاره صریح ندارد، استفاده کند مثلا مجلس را با شعری مانند این شعر شروع کرده : خواندم اگر عزیز تو را چون برادرم اما مخاطب شعر مشخص نیست چه کسی است، اینجا لازم نیست بگوید این حرف را حضرت عباس(ع) دارد به حضرت زهرا(ع) میگوید، بلکه با گفتن یک کلمه، مادر! مشخص میشود که مخاطب کیست. این باعث جالب تر شدن شعر شده و مستمع هم در شعر بیشتر تفکر مینماید.

دشتی
هر گاه در اثنای روضه، مجلس را به او واگذار کردند بهتر است به جای شروع کردن از پرده پایین که موجب کسالت شده و یا استفاده از پرده بالا که توانایی آن در اول کار، وجود ندارد از خواندن چند بیتی به سبک دشتی مدد گیرد که بسیار مناسب تر است. خوبی این سبک این است که مناسب همه جای مجلس میباشد و مداح میتواند به آسانی و بدون فشار آوردن به خود آن را اجرا نماید. تجربه نشان داده که این گونه تحویل گرفتن مجلس بسیار بهتر از دو نمونه اول که ذکر شد (پایین شروع کردن و یا در پرده مداح قبلی آغاز کردن) میباشد.

بیان مطالب و اشعار
بیان کردن مطالب و خواندن اشعار نیز احتیاج به تبحر و استادی خاص خود دارد. یعنی کدام شعر یا کدام روضه را ابتدا بخوانیم تاثیر بیشتری داشته باشد. نا مرتب خواندن اشعار و مراثی به افت مجلس خواهد انجامید. رعایت ترتیب در خواندن از فنون عالی مداحی به شمار میرود که پیاده کرده آن مستوجب تاثیر عمیق مطالب عنوان شده بر مجلس خواهد شد.

سیر ابیات
اولین فنی که در شعر خوانی وجود دارد، دسته بندی ابیات شعر از لطیف و سطحی به عمیق و سوزناک است. یک مداح خوب، اشعار سطحی تر را در ابتدای برنامه خود قرار میدهد و بار گریه را بر روی اشعاری که عمیق تر و سوزناک ترند، قرار میدهد. در غیر این صورت اشعار سوزناک را که قبل از امادگی مستمع خوانده و هدر رفته و اشعار سطحی را بعد از آمادگی او در معرض گفتار قرار داده است که مستمع با هیچ یک از این دو حالت، حال پیدا نمی کند. لذا باید مجلس را تا قبل از آماده شدن مستمع از اشعار سطحی که فهم آن ها برایش آسان تر است، پر کرد و شعر سوزناک را به محض آماده شدن برایش خواند.

فن استنتاج
یکی از قوی ترین و بهترین فنون روضه خوانی که واقعا نشانه استادی مداح است، کنار هم گذاشتن دو مطلب و استنتاج مطلب سومی است که در جایی ذکر نشده و هیچ گونه تضادی هم با دو مطلب اول ندارد بلکه چیزی خارج از ذاتیات دو مطلب اول است که نتیجه فکر کردن به جوانب و حواشی مطلب اول میباشد. چون این مطلب معنای بسیار دقیقی است از چند مثال مدد میگیریم.

در روضه حرکت کاروان اسراء از کربلا آمده که یکی از دختران حضرت در بیابان گم شد و یکی از سربازان دشمن مامور یافتن او گردید بعد از مدتی همه دیدند که آن سرباز با یک دست افسار اسب را گرفته و با دست دیگر به دخترک تازیانه میزند و او را دنبال میکند.

این نقل مطلب تاریخی، حالا نحوه استنتاج چون آن ملعون سواره بوده و دخترک پیاده، مطمئنا از او تندتر حرکت میکرده و ثانیا اینکه دخترک در حال دویدن تازیانه میخورده و احتمالا روی زمین نیز میافتاده است. حال از این دو مطلب استنتاج میشود که شاید وقتی او را تازیانه میزده، تازیانه به دور پای دختر پیچیده شده و او را به زمین زده و دنبال سوار میکشانده است مثالی دیگر

در تاریخ آمده که وقتی حضرت علی اصغر علیه السلام شهید شد امام حسین(ع) او را پشت خیام بردند و خواستند دفن نمایند که صدای شیون حضرت رباب(ع) بلند شد. این مطلب تاریخی حال به نحوه استنتاج دقت کنید وقتی که حضرت علی اصغر(ع) شهید شد حضرت از خجالت مادر او دیگر روی برگشتن به خیمه را نداشتند. مطلب دوم اینکه مادر هنگام دفن بچه سر میرسد.

استنتاج اینکه حضرت در آنجا مضطرب شدند که بچه را چه کنند

فن بیان اقوال
با استفاده از این فن، مداح میتواند اقوال مختلفی را که در روضه وجود دارد، بیان داشته و با هر کدام به اندازه کافی به مجلس شور و حال بدهد. مثلا کسی که در مسئله دو قول پیدا کرده که حتی مخالف هم هستند، میتواند ابتدا آن قولی که معروف تر است و مستمع به آن آشنایی کامل دارد را بیان کرده و سپس قول بعدی را با گفتن جملاتی از قبیل این طور نیز نقل شده و یا خدا کند که صحیح نباشد بیان کند و از آن نیز به عنوان روضه خود استفاده نماید. اما شرطش این است که ابتدا قول مشهور را گفته و سپس اقوال بعدی را بیان نماید تا اعتماد مستمع سلب نگردیده و گمان نکند که شما این مطلب را از خودتان میگویید و دارید قول دوم را برای توجیه کار خود اظهار میکنید.

مسکوت گذاشتن
شگرد بعدی در روضه‌خوانی آن است که مداح هر چیزی را نمی‌داند مسکوت گذاشته و از کنار آن ردّ شود؛ اما مطلبی که گریزی از گفتن آن نیست را به‌گونه‌ای اظهار کند که برای مستمع سؤال‌برانگیز نشود؛ مثلاً اگر نمی‌داند چه کسی در کوفه هنگام ورود اسرای کربلا برای پیشنهاد کمک به خدمت امام سجاد(ع) رسید، بهتر است اصلاً اسم نبرد و جمله را بدون فاعل بیان کند؛ مثلا بگوید: آمد خدمت حضرت… این کار بهتر از بیان چند اسم همراه با تردید می‌باشد تا بدین وسیله به مداح گمان سوء در عدم تحقیق و تفحّص برده نشود.