مَثَل کور و بینا، کر و شنوا

هر کس با دیده بصیرت و عبرت به دنیا بنگرد، دنیا به او بصیرت و بینایی می بخشد و هر کس با دیده هدف و رسیدن به مقاصد مادی به دنیا نظر کند، دنیا او را کور و نابینا می گرداند. و کافران و مومنان این چنین هستند.

قرآن کریم می فرماید: (مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالاَْعْمَی وَا لاَْصَمِّ وَالْبَصِیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلاً افَلاَ تَذَکَّرُونَ). «مثل این دو گروه (مؤمنان و منکران) مثل نابینا و کر و بینا و شنواست؛ آیا این دو همانند یکدیگرند؟! آیا پند نمی گیرید؟! ».[1]

این دو فرقه در مثال از کفر و دین

کور و کر بینا و شنوا همچنین

می بوند آیا برابر در مثل

چون نمی گیرند پند از ما حصل[2]

وجه تشبیه
خداوند متعال در این آیه کافران و منکران حقایق را به آدم «کور و کر» و مؤمنان را به انسان «بینا و شنوا» تشبیه کرده است. وجه تشابه در کافران «ندیدن و نشنیدن حقایق» و در مؤمنان «دیدن و شنیدن آن» است.

صاحب بحر الحقایق می گوید: «اعمی آن است که: حق را باطل و باطل را حقّ بیند و اصَمّ آن که: باطل را حقّ و حقّ را باطل شنود و بدان عمل کند. و بصیر کسی است که دیده بصیرتش به کحل «بی یبصر» جلا یافته باشد. و سمیع کسی است که گوش همّتش به گوشواره «بی یسمع» آراسته بود. هر که به خدا بیند، جز از خدا نبیند و هرکه به خدا بشنود، جز از خدا نشنود».[3]

آری «بصیر» یعنی کسی که دارای بصیرت و بینش عمیق دینی است و «سمیع» یعنی کسی که گوشش نسبت به حقایق و معارف و دستورات الهی شنوا باشد. لذا در دعاهای وارده از پیشوایان دین، هم «نور چشم» از خدا طلب می کنیم و هم «بصیرت در دین»، چنانچه در دعا می خوانیم: «...وَاجْعَلِ النُّورَ فی بَصَری وَالْبَصیرَهَ فی دینی...؛ [4]خدایا!، در چشمانم نور قرار ده و بصیرت را در دینم عطا کن».

حضرت علی علیه السّلام در نهج البلاغه می فرماید: «وَمَنْ ابْصَرَ بِها بَصَّرَتْهُ، وَمَنْ ابْصَرَ إِلَیْها اعْمَتْهُ؛ [5]و هر کس با دیده بصیرت (و عبرت) به دنیا بنگرد، دنیا به او بصیرت و بینایی می بخشد و هر کس با دیده هدف و رسیدن به مقاصد مادی به دنیا نظر کند، دنیا او را کور و نابینا می گرداند».

نکته جالب توجه در این دو جمله کوتاه و پر محتوا، کلمه «بها» و «إلیها» است؛ یعنی اگر از دیدگاه «وسیله»به دنیا نظر شود، مایه بصیرت است، ولی اگر از دید «هدف» بدان توجّه شود، باعث کوری دل و سبب گمراهی خواهد بود؛ به عبارت دیگر دنیا را می توان از دو دیدگاه مورد مطالعه قرار داد:

1 دیدگاه مرآتی؛

2 دیدگاه استقلالی.

دیدگاه مرآتی آن است که آدمی هنگامی که به «مرآت»، یعنی آیینه می نگرد، توجهی به خود آیینه ندارد که موادش از چیست و قیمتش چقدر است. او از آیینه فقط به عنوان وسیله دیدن خود استفاده می کند. این نوع نگاه کردن به آیینه مایه بصیرت و سبب عبرت و برطرف کردن نقص از خود و اصلاح عیب است.

نظر استقلالی این است که می خواهد آیینه را خریداری کند، لذا به حجم و اندازه سنگ و مساحت و کیفیّت جنس آن نظر می کند. در این هنگام صورت خود را که در آن منعکس شده، نمی بیند و به اصطلاح «فیه ینظر» است.

بنابر این هرکس از دیدگاه مادی و «استقلالی»به اشیای عالم نظر کند، جهان ماده چشمش را پر خواهد کرد و نسبت به ماورای ماده و خالق جهان کور و نابینا خواهد شد؛ به عبارت دیگر هر کس با چشم سر و دید سطحی حیوانی به عالم نظر افکند، خطا خواهد کرد، چنان که مولوی می گوید:

چشم آخِر بین تواند دید راست

چشم آخُر بین غرور است و خطاست.[6]

بنا بر این چشم انسانی و دیدگاه «مرآتی»وسیله ای است که به آدمی بصیرت و بینش و ژرف نگری دینی می بخشد. صاحب تفسیر «کشف الاسرار» در ذیل آیه مورد بحث می گوید: «نابینای به حقیقی اوست که نه دیده عبرت دارد تا از روی استدلال به «آیات آفاق»نظر کند، نه دل فکرت دارد تا در «آیات انفس»تامّل کند نه بصیرت حقیقت دارد تا به نور فراست، مکاشفات اسرار غیبی بیند...».[7]

مراد از «آیات آفاق»آفریده های جهان طبیعت است، همانند خورشید و ماه و ستارگان بانظام دقیقی که بر آنها حاکم است و انواع جانداران و گیاهان و کوهها و دریاها با عجایب و شگفتیهای بی شمارش و موجودات گوناگون اسرار آمیزش که هر یک آیه و نشانه ای است بر حقّانیّت ذات پاک خدا.

منظور از «آیات انْفُس»درون انسان است، همچون آفرینش دستگاه های مختلف جسم انسان و نظامی که بر ساختمان حیرت انگیز مغز و حرکات منظّم قلب و عروق و بافت ها و استخوان ها و انعقاد نطفه و پرورش جنین در رحم مادران و از آن بالاتر اسرار و شگفتی های روح انسان می باشد که هر گوشه ای از آن، کتابی است از معرفت پروردگار و خالق جهان. اصطلاح «آفاق و انفس»از خود قرآن گرفته شده که می فرماید: (سَنُرِیهِمْ ءَایَتِنَا فِی ا لاَْفَاقِ وَفِیَّ انفُسِهِمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ انَّهُ الْحَقُّ)؛[8] «ما به زودی آیات و نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حقّ است».

تمثیلی از شیخ شبستری
شیخ محمود شبستری در کتاب «گلشن راز» اصحاب فرقه های مختلف و عقاید گوناگون را به انواع کوری و امراض چشم تشبیه نموده و می گوید:

خرد را نیست تاب نور آن روی

برو از بهر او چشم دگر جوی

دو چشم فلسفی چون بود اَحْوَلْ

ز واحد دیدن حقّ شد معطّل

ز نابینایی آمد رای تشبیه

ز یک چشمی است ادراکات تنزیه

تناسخ زان سبب کفر است و باطل

که آن از تنگ چشمی گشت حاصل

چو اکْمَهْ (گنگ و کور) بی نصیب از هر کمال است

کسی کورا طریق اعتزال است

کلامی کو ندارد ذوق توحید

به تاریکی در است از غَیْم (ابر)تقلید

رَمَد(درد چشم) دارد دو چشم اهل ظاهر

که از ظاهر نبیند جز مظاهر

از او هرچه بگفتند از کم و بیش

نشانی داده اند از دیده خویش.[9]

پی نوشت ها:
[1] هود.24.
[2] تفسیر صفی، ج 1، ص 487.

[3] تفسیر منهج الصادقین، ج 4، ص 414.

[4] مفاتیح الجنان، تعقیبات نماز صبح .

[5] نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 82.

[6] مثنوی معنوی، انتشارات کلاله خاور، دفتر اوّل، ص 52.

[7] تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار، ج 4، ص 381.

[8] فصّلت.53.

[9] گلشن راز، ص 56.