مَثَل کف دست و آب

خداوند متعال مشرکان و افرادی که غیر خدا را می خوانند، به آدم تشنه ای تشبیه کرده است که بر کنار آبی که سطح آن از دسترس او دور است، نشسته و به آن اشاره می کند، به این امید که آب به دهان او برسد! بدیهی است که هرگز آب به دهانش نخواهد رسید.

قرآن کریم می فرماید: (لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِّ وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَیَسْتَجِیبُونَ لَهُم بِشَیْءٍ إِلا کَبَسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْمَا لِیَبْلُغَ فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَلِغِهِ وَمَا دُعَا الْکَفِرِینَ إِلا فِی ضَلَلٍ). «دعوت حق از آن اوست و کسانی که(مشرکان) غیر از خدا را می خوانند به دعوت آنها پاسخ نمی گویند! آنها همچون کسی هستند که کف های (دست) خود را به سوی آب می گشاید تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسید. و دعای کافران، جز در ضلال(و گمراهی) نیست».[1]

حق بود بس سخت قوّت در محال

هم مگر ابله کند در وی جدال

هست او را خواندن حق وان کسان

که به غیر او بخوانند از بتان

نی اجابت کرده بر چیزی شوند

نی به مقصودی ز تمییزی شوند

جز به مثل آن که بگشاید کفش

سوی آب از دور بهر مصرفش

تشنه ای کو بر سر چاهی رسد

بی رسن بی دلو از راهی رسد

آب را خواند کش آید بر دَهَن

نی رسنده باشدش آب ای حسن

زان که نه داناست بر خواننده آب

هم نه قادر تا بر او گیرد شتاب

خواندن کفّار هم باشد چنین

مربتان را نیست سودی اندر این

خواندن ایشان نباشد جز ضلال

هیچ مر اصنام را با ابتهال.[2]

وجه تشبیه
طبق نظر اکثر مفسّران، خداوند متعال در این آیه، مشرکان و افرادی که غیر خدا را می خوانند، به آدم تشنه ای تشبیه کرده است که بر کنار آبی که سطح آن از دسترس او دور است، نشسته و به آن اشاره می کند، به این امید که آب به دهان او برسد! بدیهی است که هرگز آب به دهانش نخواهد رسید.

این آرزو چون خواب و پندار بیهوده ای بیش نیست، چنین کاری جز از یک انسان ساده لوح و دیوانه سر نمی زند!

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که خداوند متعال، بت پرستان را به آدمی تشبیه نموده که کف دستان خود را کاملاً صاف و افقی گرفته، وارد آب می کند و انتظار دارد آب در دست او بند شود، درحالی که به محض این که دست را از آب بیرون آورد، قطرات آب از لابلای انگشتان و کفّ دست او بیرون می ریزد و چیزی باقی نمی ماند.

تفسیر سوّمی نیز برای آیه کرده اند و آن اینکه بت پرستان که برای حل مشکلاتشان به سراغ بتها می روند، مانند کسی هستند که می خواهد آب را در مشت خود نگاه دارد! آیا هیچ گاه آب را می توان در مشت نگاه داشت؟

از ضرب المثل معروفی در میان عرب گرفته شده که وقتی می خواهند برای کسی که کوشش بیهوده می کند، مثالی بزنند می گویند: «هُوَ کَقابِضِ الْما بِالْیَدِ؛ اومانند کسی است که می خواهد آب را بادست خود بگیرد».

شاعر عرب می گوید:

فاصْبَحْتُ فیما کانَ بَیْنی و بَیْنَها

مِنَ الودِّ مِثْلُ قابِضِ الْما بِالْیَدِ

«کار من به جایی رسیده که برای حفظ محبّت میان خود و او مانند کسی بودم که می خواست آب را در دست نگاه دارد».[3]بیت ذیل منسوب به امام علی علیه السّلام است که می فرماید: وَ مَنْ یَصْحَبُ الدُّنْیا کَمَنْ مِثْلُ قابِضٍ عَلَی الْما خانَتْهُ فُرُوجُ الاَْصابِع[4]«کسی که با دنیا رفاقت و همنشینی کند مانند آدمی است که آب را در لابلای انگشتان باز خود نگه دارد». در فارسی نیز مثل «آب در غربال» در این باره به کار رفته می شود، چنانکه گفته اند:

قرار در کفّ آزادگان نگیرد مال

نه صبر در دل عاشق نه آب در غربال

به هر حال وجه شباهت در این تشبیه «بیهودگی عمل و ناکامی» است. خداوند در پایان آیه برای تاکید این مطلب می فرماید: (وَمَا دُعَا الْکَفِرِینَ إِلا فِی ضَلَلٍ)؛ «درخواست کافران (از بت ها چیزی) جز (گام برداشتن) در گمراهی و ضلالت نیست».

چه ضلالتی از این بالاتر که انسان سعی و کوشش خود را در راهی که هرگز او را به مقصد نمی رساند، به کار برد، خسته و ناتوان شود، امّا نتیجه و بهره ای نگیرد.[5] زیرا کسی که غیر حقّ را می خواند و از باطل که چیزی جز پندار و توهّم نیست، حل مشکلش را می جوید، رابطه دعا را از دست داده و در حقیقت دعایش را گم کرده است.

بو العجب وردی به دست آورده ای

لیک سوراخ دعا گم کرده ای

بنابراین خواستن از خدا که هم آگاهی دارد و هم قدرت بر انجام خواسته، حق است و تقاضا از غیر خدا، باطل و پوچ و بیهوده است.

پی نوشت ها:

[1] رعد.14.
[2] تفسیر صفی، ج 1، ص 554.

[3] تفسیر نمونه، ج 10، ص 155 156، (با اندکی تصرف).

[4] امثال قرآن، ص 179.

[5] تفسیر نمونه، ج 10، ص 156، (با اندکی تصرّف).