چكيده: 
ادب، حدّشناسى، قملرودانى و نگاهداشت جايگاه و حد خويشتن است كه بر معرفت نفس و معرفت ربّ استوار مى‏باشد؛ چه اين كه ادب انسانِ خودآگاهِ خداآگاه؛ ادب مع‏الله، ادب عندالله و حريم نگاهداشتن و شريعت محورى در فكر، قول و عمل است. در آينه كربلا و تابلوى عاشورا ادب انسانهاى كامل و متكامل، از امام و مأموم به صورت تمام عيار ترسيم و تصوير شده است. عاشورا در حقيقت، فرهنگستان ادب ولايى و توحيدى و ادبستان رحمانى و روحانى است و معلم و مربى، آن انسان كامل و امام زمان عاشورا؛ يعنى حسين بن على عليه‏السلام و شاگردان ايشان از بنى هاشم (عباس بن على عليه‏السلام ، قاسم بن الحسن عليه‏السلام ، على اكبر، زينب كبرى عليهاالسلام و...) و غير بنى هاشم (حرّ بن يزيد رياحى، زهير بن قين، حبيب بن مظاهر، اُمّ وهب، جُون و...) بوده‏اند.
 
هر كدام از آنان در مرتبه وجودى خود، ادب در برابر ولىّ‏الله و حجة‏الله، ادب در برابر خداى متعال و ادب حضور عنداللّهى را مراعات كرده و حيات طيّبه و زندگى پايدار پاك را با واژه ادب تفسير كردند. ناگفته نماند از باب «تعرف الاشياء باضدادها» آن سوى جبهه عاشورا؛ يعنى كاروان يزيدى جز حدّنشناسى و بى‏ادبى در مقابل «ولىّ خدا» و شريعت الهى، ظهور ديگرى نداشت. پس ادب سرمايه كمال و سعادت انسانى و بحران فيض الهى و مَجْلاى عنايت و بارقه ربوبى است كه عده‏اى از عاشوراييان را به ديدار خدا كشاند. در اين نوشتار، از ادب، نقش ادب در بيدارى، بينايى و گذر از خود به خدا و نيل به فيض لقاى رب از رهگذر ديدار امام و ولىّ خدا سخن رفته است.
 
عاشورا وجوه فراوانى دارد و تنها يك حادثه جزئى و پديده محدود به زمان، زمين و زمينه‏هاى خاص نيست بلكه به دليل ماهيت و هويت فراگير، جاودانه و قدسى و در عين حال الهى ـ انسانى، همه مرزهاى مادى و آفاق محدودنگريها را در نورديد. عاشورا ظهور انسان كامل و مُكَمِّل و تجلّى سلوك عقلى در بالاترين مراتبش و سلوك قلبى و باطنى در عميق‏ترين وجه آن است كه چگونه سالكان مجذوب و مجذوبان سالك(2) پروانه‏وار گرد شمع وجود مُراد و پير طريق خويش طواف مى‏كنند تا در شعله‏هاى شهودزايش به مقام محو و فنا تا مقام صحو و بقا نايل آيند. عاشورا تصويرى كامل از عشق، شور، شيدا و سلوك رحمانى است كه رابطه عارفانه و پيوند عاشقانه مريد و مراد و شاگرد و استاد را به عرصه وجود آورده و سرمشق و الگويى از كمال‏گرايى و جمال‏پرستى و شهد شهودخواهى گشته است تا به همه عشّاق كمال و جمال، پيام «كه عشق آسان نمود اول ولى افتاد مشكلها»(3) را با «عشق از اول سركش و خونى بود»(4) نشان دهد كه عقل در مسلخ عشق قربانى گردد و ديوانه خال لب دوست شود؛(5) در پرتو عشق و جذبات و جلواتش شكوفا شده و شكفته گردد و شناخت عقلى، به شهود عقلى تبديل شود. عاشورا ادب‏آموز جبرئيل عقل در همرأيى و همراهى پيامبر عشق گشته است تا روشن نمايد:
 
عاقلان نقطه پرگار وجودند ولى
 عشق داند كه در اين دايره سرگردانند(6)
 
آرى! عاشورا درس نثار و ايثار در همه ابعاد و ساحتهاى وجودى به همه سالكان كوى دوست و عاشقان روى محبوب داد كه اگر كسى آستان‏بوسى حضرت دوست مى‏طلبد لا جرم بايد «سر در آستين» داشته و بذل جان نمايد و خون دل او بذر كمال، وصال و لقاء باشد.
 
مى‏توان با رويكردى تاريخى و حتى تحليل تاريخ، تاريخ علمى و فلسفه تاريخ مى‏توان به سراغ قيام كربلا رفت كه يك ضرورت عقلى، علمى و اجتماعى است و آموزه‏ها و بركات فراوانى نيز دارد اما بايد رويكردى فراتاريخى نيز به قيام كربلا داشت و با چشم ديگر به سيماى كربلا نگريست و چهره باطنى واقعه كربلا را به شهود نشست واز افق و زاويه‏اى ديگر به آن نگريست كه سيرت تاريخى است. اين نگاه، حديث امام صادق عليه‏السلام «كل يوم عاشوراء، كل ارض كربلاء و كل شهر محرم.»(7) را تفسير بلكه تأويل مى‏نمايد و انسان را هماره در معرض انتخاب، ساختن و سوختن، مسؤوليت‏پذيرى يا مسؤوليت‏گريزى، پيش به سوى نامحدود كمال و كمال نامحدود يا نامحدود نقص و نزول، گزينش صعود يا سقوط، عروج يا هبوط و... قرار مى‏دهد و همه حجابهاى زمانى و حصارهاى زمينى را در برمى‏گيرد تا انسان را ميهمان بزم عاشورا نمايد كه انسان چهره ظاهرى و باطنى، صورت و سيرت، مُلك و ملكوت، پيدا و ناپيدا و غيب شهودش را در آينه كربلا به نظاره نشيند كه آيا حسينى است يا يزيدى؟ چهره جنّتى دارد يا جهنّمى؟ سيماى زيبا دارد يا زشت؟ آيا به سوى نفس مطمئنه و بهشت جمال و جلال الهى در صيرورت و شدن است يا در گرداب وحشتناك و تيره و تاريك نفس امّاره و نفس مسوّله گرفتار آمده است؟ آيا مبادى به آداب وحيانى، نبوى، علوى و حسينى است يا آداب ظلمانى و ضلالتى جاهليت سنّتى و مدرن و اميّت خودپرستى و بت‏پرستى ضخيم و رقيق و شرك ذهنى و عينى را در متن حيات و هستى‏اش نهفته دارد؟ آيا ادب الهى و رحمانى دارد يا ادب شيطانى و نفسانى؟... .
 
پس اگر به تأويل حادثه كربلا و تفسير باطنى عاشورا بپردازيم و اندكى در افاق و انفس عاشورا درنگ نماييم، گوهرى جاودانه مى‏يابيم كه ثقل اكبر و كبير، ثقل اصغر و اكبر(8) و قرآن و عترت را در خويشتن متجلّى ساخته است و سيماى جهاد اكبر؛ يعنى جهاد بين عقل و عشق را به تصوير كشيده است.(9) اساسا عاشورا خودشناسى و انسان‏شناسى تمام عيار و ادب‏شناسى و ادب‏آموزى و تربيت‏شناسى و تربيت‏پذيرى همه جانبه است كه «حجت كامل» الهى براى همه اصحاب عقل و ارباب كشف و شاگردان مكتب وحى است. به همين جهت، در اين مقال تمام تلاش ما بر آن است تا جلوه‏اى از «ادب مع الله» و «ادب عندالله» كه محصول تركيب زيباى عقل و عشق و امتزاج متعالى «عقل و وحى» و اختلاط روشن فطرت عقلى و فطرت قلبى خواهد بود را نشان دهيم و از لابلاى پديده‏هاى ماندگار و ملكوت پيشه عاشورايى، معارف اخلاقى ـ عرفانى و آموزه‏هاى پايدار و زوال‏ناپذير سلوكى را استخراج كنيم و پيش روى كمال‏خواهان و معرفت‏اندوزان و تشنگان محبت قرار دهيم؛ نقش ادب را در بن مايه‏هاى حركت جوهرى، تجدد امثالى و حركت حبّى نشان دهيم و فصلى نوين در تفكر، تحقيق و تدقيق بگشاييم و ادب از ادبستان عاشورا و فرهنگ از فرهنگستان كربلا بياموزيم تا آگاهانه، عاقلانه و عاشقانه در «صراط مستقيم» الهى گام نهيم و قدمگاه و قرارگاه صدق(10) را زمينه‏اى براى «عند ربهم يرزقون»(11) و زاد راه «ارجعى الى ربك راضية مرضيه»(12) قرار دهيم و انسان كامل و مُكمِّل را اسوه حسنه خويش تلقى كنيم. در اين باره، در سه محور بحث مى‏كنيم:
 
الف) چيستى ادب؛
 ب) ظهور و حضور ادب در ادبستان كربلا؛
 ج) ثمرات و ره‏آورد ادب در اخلاق و عرفان.
 
چيستى ادب
 استاد حسن‏زاده آملى در تعريف ادب مى‏فرمايد:
«ادب يعنى نگاهداشت حدّ هر چيز. به همين لحاظ علوم ادبى را علوم ادبى ناميده‏اند چون حافظ و نگهدار حدود معارف مربوط به خودند و هر رشته‏اى از علوم ادبى، ميزانى براى نگاهداشت حدّ معارف خود است...»(13)
 
علامه طباطبايى رحمه‏الله در تفسير الميزان مى‏نويسند:
«الادب ـ على ما يتحصل من معناه ـ هو الهيأة الحسنة التى ينبغى أن يقع عليه الفعل المشروع اما فى الدين او عند العقلاء فى مجتمعهم كآداب الدعاء و آداب ملاقاة الأصدقاء و ان شئت قلت: ظرافة الفعل. و لا يكون الا فى الامور المشروعة غير الممنوعة فلا أدب فى الظلم و الخيانة و الكذب و لا أدبَ فى الأعمال الشنيعه و القبيحه و لا يتحقق ايضا الا فى الافعال الاختياريه التى لها هيئات مختلفة فوق الواحدة...»(14)
يعنى: ادب، هيأت زيبا و پسنديده‏اى است كه سزاوار است هر عمل مشروعى، چه دينى باشد مثل آداب دعا و چه عقلى باشد مانند ديدار دوستان بر اساس آن انجام پذيرد. به تعبير ديگر ادب عبارت است از ظرافت عمل و عمل ظريف، عملى است كه اولاً مشروع بوده و منع تحريمى نداشته باشد؛ پس در ظلم و دروغ و خيانت و كارهاى قبيح، ادب معنا ندارد. ثانيا اختيارى باشد؛ يعنى شخص با اختيار و آگاهى خويش، آن را به صورتى محقق نمايد كه مصداق ادب باشد مثل آداب غذا خوردن، آداب نماز، آداب دعا و... كه اسلام مشخص كرده است و در آموزه‏هاى اسلامى مندرج است. پس دستورهاى الهى و بايد و نبايدهاى دينى، ادب‏آموز و فرهنگ‏پرورند و انسان تربيت يافته دين، همه افكار، افعال و احوالش را در بهترين شكل محقق مى‏سازد. اسلام، انسان‏ساز است و عقايد ناب دينى، اخلاق اصيل اسلامى و احكام جامع تكليفى، ادبستانى هستند كه انسان را آنچنان كه شايسته اوست مى‏پرورانند و خداوند متعال، مربّى نفوس كامله و پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمه عليه‏السلام مربى نفوس مستعده و مشتاق كمال و تعالى وجودى هستند. قرآن صامت، (قرآن كريم) و قرآن ناطق (پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و عترت طاهره‏اش عليهم‏السلام ) ظهور ذات خداوندى‏اند كه انسان را متخلق به اخلاق الهى و مؤدب به آداب الهى مى‏سازند و ادب مع الله و ادب عندالله را در متن وجود انسان صورت مى‏دهند؛ چنان كه در حديث شريف نبوى آمده است: «ان هذا القرآن مأدبة‏الله فتعلموا مأدبته ما استطعتم...»(15) استاد علامه حسن‏زاده آملى در شرح و تفسير اين حديث مى‏فرمايد:
 
«... بعد از آن مرحوم، سيد وجهى ديگر در بيان مأدبه حديث ياد شده نقل كرده است به اين عبارت: «المأدبة بفتح الدّال مفعلة من الادب، معناه ان الله تعالى انزل القرآن ادبا للخلق و تقويما لهم.» بدين وجه، معناى القرآن مأدبة الله اين است كه قرآن براى ادب و تقويم خلق است. ادب نگاهداشت حدّ هر چيز و تقويم راست و درست ايستادن است. اين وجه با تعلموا مناسبتر است؛ پس معناى حديث اين كه قرآن ادب و دستور الهى است؛ از اين مأدبة الله ادب فرا بگيريد و حدّ انسانى خودتان را حفظ كنيد و نگاه بداريد و بدين دستور، خودتان را راست و درست به بار بياوريد و به فعليت برسيد. مأدبه، فرهنگستان و ادبستان است كه به تخفيف مى‏گوييم دبستان؛ مأدبه مكتب و مدرسه است كه جاى تأديب و تربيت است. آنجايى كه به انسان ادب ياد مى‏دهند، آنجا را مأدبه مى‏گويند. قرآن به انسان ادب ياد مى‏دهد.»(16)
 
مرحوم علامه طباطبايى رضى‏الله‏عنه پس از بيان معناى ادب و اين كه حسن و زيبايى از مقومات ادب است و زيبايى در ميان اقوام و قبايل و صاحبان اديان، مختلف بوده و آداب و رسوم هر اجتماعى به منزله آينه افكار و خصوصيات اخلاقى آن اجتماع است كه زاييده مقاصد اجتماعى است، مى‏نويسند:
 
«... فالأدب الالهى الذى ادب الله سبحانه به انبياءه و رسله عليهم‏السلام هو الهيأة الحسنة فى الاعمال الدينية التى تحاكى غرض الدين و غايته و هو العبودية على اختلاف الاديان الحقه بحسب كثرة موادها و قلتها و بحسب مراتبها فى الكمال و الرقىّ. و الاسلام لما كان من شأنه التعرض لجميع جهات الحياة الانسانية بحيث لا يشّذ عنه شى‏ء من شؤونها يسير أو خطير دقيق أو جليل فلذلك وسع الحياة أدبا و رسم فى كل عمل هيأة حسنة تحاكى غايته و ليس له غاية عامة الا توحيد الله سبحانه فى مرحلتى الاعتقاد و العمل جميعا... فالادب الالهى ـ أو ادب النبوة ـ هى هيأة التوحيد فى الفعل.»(17)
 
يعنى: خداى سبحان انبيا و فرستادگانش را بر هيأت زيباى اعمال دينى ادب كرده است كه از غايت و غرض دين حكايت مى‏نمايد و آن جز عبوديت و بندگى الهى چيز ديگرى نيست؛ اگر چه اين عبوديت در اديان حقه از نظر كمى و زيادى دستورها و از جهت مراتب كمال با هم فرق دارد. اسلام، به عنوان دين كامل كه تمام جهات زندگى انسان را سامان مى‏دهد و هيچ يك از شؤون انسانيت، نه كم، نه زياد، نه كوچك و نه بزرگ را فروگذار نكرده است، تمام زندگى را آكنده از ادب مى‏نمايد كه مبدأ آن، معرفت و منتهاى آن توحيد است؛ يعنى آغاز و انجام آن، خداشناسى و خداپرستى و در نتيجه خداگونگى است. پس در ادب دينى چند نكته مطرح است:
 
 1ـ دين همه اعمال و شؤون زندگى انسان را در بر گرفته و در چارچوب ادب الهى قرار مى‏دهد.
2ـ ادب دينى، به حسب اختلاف مراتب وجودى انبيا و امتهاى آنها از نظر كمىّ و كيفى و شدت و ضعف، فرق دارد.
3ـ اسلام، جامعترين و كاملترين ادب الهى است كه همه مراتب و ساحتهاى زندگى آدميان را در بر گرفته است و از رهگذر عبوديت الهى، آدميان را به سوى توحيد علمى و عملى سوق مى‏دهد و ادب رحمانى در وجود انسانها ايجاد مى‏نمايد. البته اين حقيقت الهى و ملكوتى، بر محورآگاهى، آزادى، انتخاب، مسؤوليت‏پذيرى، عمل و تمرين دستورهاى دينى در طول زمان، بتدريج حاصل مى‏گردد. آينه‏داران تمام عيار و الگوهاى همه جانبه علمى و عينى ادب الهى و دينى، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمه معصومين عليهم‏السلام هستند. شايد يكى از معانى حقيقى آيه «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُوءْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً...»(18) همين معنا باشد كه حيات طيبه، حياتى آكنده از آداب الهى است و مؤمن، مؤدب به آداب الهى و دينى است و همين آداب عقيدتى، اخلاقى و عملى است كه عامل صعود انسان به اوج قله كمال وجودى است: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ»(19) آرى! شاه بيت ادب الهى، پيامبر اسلام و امامان پاك عليهم‏السلام هستند كه بارى تعالى درباره آنان فرمود: «فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ»(20). مرحوم علامه طباطبايى رضى‏الله‏عنه نوشته‏اند:
«... و بالجمله فقوله «فبهداهم اقتده» تأديب الهى اجمالى له صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بأدب التوحيد المنبسط على اعمال الانبياء عليهم‏السلام المنزهة من الشرك...»(21)
امام صادق عليه‏السلام فرمود:«ان الله عزوجل ادب نبيّه فأحسن أدبه، فلمّا اكمل له الادب قال: «و انك لعلى خلق عظيم» ثمّ فوّض اليه امر الدين و الامّه ليَسُوسَ عباده.»(22)
يعنى: «خداى بزرگ پيامبر خود را تربيت كرد و نيكو تربيت كرد و چون ادب را در او به كمال رساند فرمود: همانا تو داراى خلقى عظيم هستى. آنگاه كار دين و امت را به او سپرد تا بندگانش را اداره كند.»(23)
از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نقل شده است: «أنا اديب الله و على أديبى.»(24) يعنى: من پرورده خدايم و على پرورده من است.
حضرت على عليه‏السلام نيز فرمودند:«انّ رسول الله صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ادّبه الله عزّوجل و هو ادّبنى و انا أودّب المؤمنين و اورث الادب المكرمين.»(25)
يعنى: پيامبر خدا را خداوند تربيت كرد و او مرا و من مؤمنان را تربيت مى‏كنم و براى بزرگواران، ادب را به ارث مى‏گذارم.
اين كه ادب، از خدا به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به على عليه‏السلام و از على عليه‏السلام به مؤمنين منتقل شده است، دست كم بر دو نكته دلالت دارد:
 
الف) ادب تنها ادب الهى و دينى است؛
 ب) تنها الگوهاى كامل ادب الهى، انسانهاى كامل؛ يعنى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، على عليه‏السلام و ائمه عليهم‏السلام هستند: «لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»(26)
 
استاد علامه حسن‏زاده آملى چنين سروده‏اند:
ادب‏آموز نبود غير قرآن كه قرآن مأدبه است از لطف رحمان
 بيا زين مأدبه بر گير لقمه نيابى خوشتر از اين طعمه، طعمه
 طعام روح انسان است قرآن طعام تن بود از آب و از نان»(27)
علامه طباطبايى رحمه‏الله پس از تبيين أدب دينى، نمونه‏هايى از آداب الهى و ادب انبياء عظام خداوند عزّوجلّ را با استفاده از آيات قرآنى برشمرده است كه چگونه آنها در پرتو تربيت الهى به كمالات وجودى خويش رسيده و اعضا و جوارح و جوانح آنها؛ يعنى ظاهر و باطنشان خدايى شده است و در جهان‏بينى، ايدئولوژى و يا حكمت علمى و حكمت عملى، عقل نظرى و عقل عملى، صورت و سيرت، ظاهر و باطن و فكر و فعل و حال و قال خويش مبادى به آداب الهى شده و ادب را در برابر پروردگار و حتى در برابر كفار و منافقان و ملحدان مراعات مى‏كردند و الگوهاى انسانيت براى همه طالبان سعادت شده‏اند(28) تا ياران كمال‏خواه و سعادت دوست، بر سيرت و صورت و مشرب انبياء الهى در سه حوزه عقيدتى، اخلاقى و عملى قرار گيرند و به فلاح حقيقى و رستگارى و فوز واقعى نايل آيد.
 
از مجموعه بحثهاى لغوى و اصطلاحى پيش‏گفته در ادب‏شناسى چنين بدست مى‏آيد:
1ـ ادب؛ حدّشناسى و حدنگهدارى، قلمروشناسى، مرزشناسى و قلمرودارى و مرزبانى است كه از متن آن، مراقبت نفس و خودنگهدارى به دست مى‏آيد.
2ـ حدنگهدارى و مراقبت، فرع بر خودشناسى و خوديابى يا معرفت نفس است كه نافعترين معارف، معرفت به خويشتن است و هر كس ظرفيت، منزلت و حدود خويش را شناخت و از حد و مرز خود فراتر نرفت، مؤدب به آداب پسنديده است.
3ـ دين، مجموعه انسان‏شناسى و انسان‏سازى است و قرآن، كتاب خودشناسى، خوديابى و خودسازى است؛ پس قرآن كتاب ادب‏شناسى و ادب آموزى و تربيت است.
4ـ انسان متدين و مؤمن، انسان خودشناس خودساخته و خودنگهدار و حدّنگهدار است و در اين مسير، از معارف فكرى و اخلاقى و عرفانى و بايد و نبايدهاى دينى و قرآنى در متن زندگى‏اش بهره‏هاى لازم و كافى مى‏برد تا به حيات معقول و حيات طيبه برسد.
5ـ الگوهاى عينى و اسوه‏هاى كامل و جامع، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمه عليهم‏السلام هستند و طبق حديث نبوى «حسينٌ منّى و انا من حسين.»(29) امام حسين عليه‏السلام و عاشوراى حسينى ادبستان، گلستان، فرهنگستان و ادب‏آموز است و بر اساس «ان الحسين مصباح الهدى و سفينة النجاة.»(30) حسين عليه‏السلام كشتى هدايت و نجات و كربلا صراط مستقيم الهى و آيت ادب توحيدى و الهى است و شاگردان مكتب عاشورا، شاگردان قرآن و عترت هستند كه همه پروردگان مكتب نبوى، علوى و حسينى‏اند؛ پس عاشورا تجلّى ادب رحمانى و آداب دينى است كه سيماى تمامى انبياء الهى و چهره ملكوتى خاتم‏الانبياء صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ابوالائمه على عليه‏السلام در آينه كربلا و آينه‏داران كربلا به ظهور رسيده است.
 
ظهور و حضور ادب رحمانى در ادبستان كربلا (عاشورا تجلّى ادب اخلاقى ـ سلوكى)
قيام كربلا، قيامى بريده از گذشته و تمام‏شده در ظرف زمانى و مكانى خويش نبود و نيست بلكه حلقه وصل از گذشته تا آينده بيكرانه‏هاست و هر دو چهره زيبا و زشت آن (كه زيبايى از آن حسين عليه‏السلام و اصحابش و زشتى از آن يزيد و انصارش است.) از دو فرهنگ، ايدئولوژى، باورها و از دو طرز تفكر درباره هست‏ها و بايدها حكايت مى‏كند در حقيقت، تقابل بين نماد اسلام ناب محمدى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و علوى و اسلام ابوسفيانى و اموى است؛ يك چهره تربيت شده آداب الهى و نبوى و ديگرى فاقد ادب و آداب الهى ـ انسانى بلكه ظهور كمال بى‏ادبى است كه يكى مع الله و عندالله است و ديگرى مع الشيطان و عند الشيطان. امام يك چهره، امام نور و امام چهره ديگر، امام نار است؛ پس كربلا وارث حقيقى دو چهره توحيد و شرك، اطاعت و عصيان است به تعبير استاد شهيد مطهرى:
 
«حادثه عاشورا و تاريخچه كربلا دو صفحه دارد: يك صفحه سفيد و نورانى، و يك صفحه تاريك، سياه و ظلمانى كه هر دو صفحه‏اش يا بى‏نظير است يا كم نظير.»(31)
 
حادثه عاشورا آفريده معرفت، عبوديت، توحيد، ولايت، محبت، ايثار، مجاهدت، صفا و وفا، خلوص و صداقت و حكمت وعدالت است كه حسين عليه‏السلام به عنوان امير و امام كاروان عشق و جهاد و ياران عارف و سالكش به عنوان مأموم و تربيت‏يافته تمام عيار مكتب اسلام ناب، آن را خلق كرده‏اند. با نيم نگاهى به طرح منطقى، عقلانى و تاكتيك‏ها و استراتژيهاى حساب شده يا راهبردهاى جامع‏نگرانه و تبيين‏هاى همه جانبه فراقومى، فراملى و در حقيقت، اسلامى و انسانى امام حسين عليه‏السلام از مدينه به مكه و از مكه به مدينه، خطبه‏ها، نامه‏ها، گفتگوها و وقايع (اتفاق افتاده از بيست و هفتم رجب تا دهم محرم سال شصت و يك) كه در دهه محرم شكل گرفته از دو جهت، ادبستان و فرهنگستان دينى است:
 
 1ـ امام حسين عليه‏السلام مفسر و سخنگوى اصلى دين و قرآن؛ يعنى قرآنِ ناطق است. آن حضرت توانست در قالب خطبه، نامه، گفتگوها و حتى ادعيه و نيايش از مدينه تا كربلا چهره‏اى اصيل و جامع و جاودانه از اسلام حقيقى و حقيقت اسلامى ارائه دهد و ادب‏آموز معرفت و رفتارى باشد كه در ساحتهاى عقلانى، نفسانى و جسمانى يا حوزه‏هاى عقلى، قلبى و قالبى دين، به صورت معارف بديع، عرضه شده‏اند.
 
 2ـ حسين بن على عليه‏السلام ، در برابر خداوند از يكسو و در برابر مردم از سوى ديگر ودر برابر دشمن دين و معنويت از سوى سوم در كمال معرفت و ادب نوشته‏اند و سخن گفته‏اند و به نيايش ايستاده‏اند؛ يعنى ادب الهى امام حسين عليه‏السلام او را به گونه‏اى پروريد كه در برخورد با مردم و كفار و ملحدان، اوج ادب دينى را رعايت نموده و نشان دهد؛ با فكر و فعلش امتياز اسلام ناب نبوى را از اسلام تحريف شده و انحرافى اموى، به منصه ظهور برساند. به همين جهت، حتى اصحاب عام و خاص امام حسين عليه‏السلام داراى آداب و روش و منش و گرايشهاى متعالى در طول حركت و قيام تا دهه محرم و پس از آن بوده‏اند كه ادب دينى و اسلامى را نشان مى‏داد و در مقابل، يزيد، عبيدالله، عمر بن سعد و اصحاب و يارانشان در كمال بى‏ادبى مصداقهاى جاهل، غافل، مال‏اندوز، خودخواه، و مقام‏پرست، تفكر و رفتار جاهلى شده‏اند. شخصيت‏شناسى اصحاب دو سپاه ايمان و كفر و توحيد و شرك خود، ادب اسلامى، ادب اخلاقى و سلوكى را در برابر حدّناشناسى و بى‏ادبى كاملاً متبلور مى‏سازد كه خود سرچشمه ادب‏شناسى و ادب آموزى است؛ زيرا طبق فرمايش امام على عليه‏السلام : «تعرف الاشياء باضدادها.»(32) نور را از ظلمت، حيات را از ممات، عقل را از جهل، و ادب را از بى ادبى مى‏توان دريافت.
 
چنان كه گذشت در ادب‏شناسى با مؤلفه‏هايى چون معرفت دينى يا درك دينى، عبوديت دينى يا درد دين، توحيدشناسى و توحيدگروى، قلمروشناسى و حدّنگهدارى، خودآگاهى و خودنگهدارى روبرو شده‏ايم. حال ببينيم چنين مؤلفه‏هايى در عاشورا چگونه به ظهور رسيده است؟ اگر به بازشناسى، بازنگرى و دوباره‏خوانى پرونده نهضت كربلا و قيام عاشورا بپردازيم و با عمق‏انديشى و باطن‏نگرى از سطح ظواهر و صورتها عبور كنيم، مى‏يابيم كه اصحاب امام حسين عليه‏السلام ، هم در جبهه جهاد اصغر (جنگ ظاهرى با لشگريان يزيد و عمر بن سعد) و هم در جبهه جهاد اوسط (جنگ فضايل اخلاقى با رذايل اخلاقى) و هم در جبهه جهاد اكبر (جنگ بين عقل و عشق) پيروز شده و توانستند ادب دينى را با همه مؤلفه‏هاى آن، نشان دهند. سرحلقه كاروان كربلا؛ يعنى امام حسين عليه‏السلام در اوج معرفت الهى و شناخت و درك دينى (دين‏شناسى) و درد دينى (ديندارى) و توحيد و ادب حضور در برابر پروردگار قرار داشت كه از دعاى عرفه آن حضرت تا «الهى رضا بقضائك.»(33) و قرار گرفتن در بهشت ديدارِ محبوب كاملاً هويداست و امام حسين عليه‏السلام مظهر اتمّ و اكمل ادب توحيدى و اخلاقى ـ عرفانى بوده است؛ چه اين كه در برابر خداى متعال عرضه مى‏دارد: «ماذا وجد من فقدك و ماالّذى فقد من وجدك.»(34) و «عميت عين لا تراك.»(35) از نوع رفتار سيد الشهداء با فرستادگان و نامه‏هاى ارسالى سران و مردم كوفه و پاسخهاى آن حضرت و ارتباط عاطفى، مهربانانه و حساب‏شده‏اش با اهل بيت خويش، پاسخ آگاهانه و مؤدبانه‏اش به على‏اكبر در بين راه، تفقد و دلجويى‏اش از فرزندان مسلم بن عقيل پس از شنيدن خبر شهادت سفير خويش، رفتارش با لشگر حُرّ بن يزيد رياحى و آنگاه خود حرّ پس از توبه و انقلاب درونى و بازگشت به ادبستان حسينى، ديدار با تك تك اصحابش در شب و روز عاشورا، رفتن بر سر بالين هر كدام از شهداى راه فضيلت و توحيد، رفتارش با خواهران، همسران و فرزندانش و مجموعه اهل بيتش در ظهر و عصر عاشورا و نگاه و نداى توحيدى و اعلان رضاى الهى در لحظه ديدار با خدا و قرار گرفتن در شبستان شهود و جنت لقاء و وصال، همگى نشانى از ادب الهى، ادب نبوى و علوى بوده است كه همه فضايل اخلاقى و سجاياى انسانى و انوار و لمعات غيبى و رحمانى را يكجا در تابلوى زيباى عاشورا ترسيم كرد.
 
از عجايب و شگفتى‏هاى شگرف رفتار امام حسين عليه‏السلام با برادرش عباس اين بود كه در غروب تاسوعا او را مخاطب قرار داد و فرمود: «بنفسى انت يا اخى!» يعنى: جانم به فدايت اى برادر!(36) اين كه امام به مأمومش، مراد به مريدش خضر راه به موساى طريقش، برادر پنجاه و هفت ساله به برادر سى و چهار ساله‏اش چنين سخن مى‏گويد، از يك طرف نشان از ادب امام حسين عليه‏السلام دارد و از طرف ديگر بيانگر اوج مقام و مرتبه وجودى و ولايى حضرت عباس است. يا وقتى امام حسين عليه‏السلام در عصر عاشورا عازم ميدان جهاد و شهادت است خطاب به خواهرش حضرت زينب عليهاالسلام مى‏فرمايد: «يا اُختاه لا تنسينى فى نافلة الليل...»(37) يعنى: خواهرم! مرا در آن نيمه‏هاى شب و شبانگاهان و سحرگاهانت كه به مناجات در برابر قاضى الحاجات مى‏پردازى فراموش نكن!
 
اين جمله نيز دست كم دو پيام داشته است: الف) كمال‏طلبى نامحدود و قرب جويى دائمى امام حسين عليه‏السلام ب) منزلت ويژه و مقام ممتاز حضرت زينب عليهاالسلام عقيله بنى هاشم و عالمه غير معلمه. پس تمام گفتار و رفتار و قول و فعل و تقرير امام حسين عليه‏السلام منبع معرفت و ادب است و روح ادب دينى و جان ادب اصحاب امام حسين عليه‏السلام را بايد در ادب معلم مكتب عاشورا و آفريننده حادثه كربلا يعنى خود امام حسين عليه‏السلام جستجو كرد كه تجسّم كامل ادب الهى است.
 
از سوى ديگر، امام حسين عليه‏السلام شب عاشورا را با هدف تلاوت قرآن، نيايش با خداى تعالى، استغفار در برابر پروردگار و نماز مهلت خواست؛(38) اگر چه تمام عمر امام حسين عليه‏السلام چون شب عاشورا بوده است اما ادب مع‏اللهى و حضور عنداللهى او را بايد ديد كه آن دين‏شناسِ ديندار، آن حدّشناسِ حدنگهدار، چگونه معرفت و مراقبت را به هم گره زد تا نداى قرآن و نماز نيايش و استغفار را به گوش جهانيان برساند. پيشواى شهيدان، اوج ادب و ارادت و كمال محبت و حد نگهدارى را در جلوتش، در قيام و قعودش نشان داده است. يكى از بزرگان در تعريف ادب و ارادت و فرق آنها مى‏نويسد:
 
«... ادب نگهداشتن نسبت به جناب مقدّس حضرت ربّ العزّه و خلفاى او و اين معنا با ارادت و محبت كه قبلاً ذكر شد، فرق دارد؛ چه معناى ادب عبارت است از توجه به خود كه مبادا از حريم خود تجاوزى شده باشد و آنچه خلاف مقتضاى عبوديت است از او سر زند؛ زيرا كه ممكن در برابر واجب، حدّ و حريم دارد و لازمه حفظ اين ادب، رعايت مقتضيات عالم كثرت است ولى ارادت و محبّت، انجذاب است به حضرت احديّت و لازمه‏اش توجه به وحدت است.»(39)
پس ادب عالم كثرتى وادب عالم وحدتى (ارادت) در تمامى اعمال و احوال امام حسين عليه‏السلام بروز داده شده است و امام علما و عملاً توانست اصحاب و شاگردانى بپروراند كه ارادت و ادب، محبت و حدنگهدارى را در خويشتن ايجاد نمايند و ولايت‏شناسانه و ولايت‏مدارانه عمل نمايند كه از ويژگيهاى شاخص شخصيت ياران امام حسين عليه‏السلام ، ولايت است؛ ولايتى از خدا تا رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و امام عليه‏السلام . در يك نظام طولى و سيستم منطقى، ولايت به معناى درك و ديدن عالم و آدم در پرتو انوار الهى و ولايت ربوبى و فناى غير خدا در خداست.
حادثه عاشورا، از يقظه و بيدارى عقلى و قلبى و بينايى درونى شروع شد تا همه منازل و مقامات با جذبه و سلوك و يا سلوك و جذبه طىّ شود و چشم دل عاشقان و بيداران و بينايان را به شهود جمال دل‏آراى حق و جنّت ديدار خداى متعال باز كند. به همين جهت، در شب عاشورا پرده‏ها را برداشت و ديدند آنچه را كه مى‏بايد مى‏ديدند؛ در نتيجه، شب عاشورا، شب شهود و شب وصال آنها شد و سر از پا نشناخته منتظر روز، صبح و ظهر و عصر عاشورا بودند تا خويشتن را در خدا از رهگذر ولايت ببينند كه «يقظه» از مدينه صلا داده شد و بنا گشت(40) و لقاء و وصال در كربلا حاصل آمد:
 
پير مى خواران به صدر اندر نشست
 احتياط خانه كرد و در ببست
 
 محرمان راز خود را خواند پيش
 جمله را بنشاند پيرامون خويش
 
 جمله را كرد از شراب عشق مست
 يادشان آورد آن عهد الست
 
گفت شاباش اين دل آزادتان
 باده خوردستيد بادا، يادتان
 
يادتان باد اى فرامش كرده‏ها
 جلوه ساقى ز پشت پرده‏ها
 
 كاين خمار، آن باده را بُد در قفا
 هان و هان آن وعده را بايد وفا(41)
 
حركت از مدينه تا كربلا نماد و سمبل طى طريقت بر محور شريعت و با راهبرى و راهنمايى ولايت تا رسيدن به حقيقت است و رياضت و سلوك و جذبه را توأمان مى‏طلبد؛ چه اين كه برخى اصحاب امام عليه‏السلام ، محبوبان محب و برخى ديگر مُحبّان محبوب بودند؛ بعضى مجذوبان سالك و بعضى سالكان مجذوب بوده‏اند؛ برخى عام و برخى خاص و برخى اخص خواص بوده‏اند. بين سالكان نيز مراتب و درجات محفوظ است و جهاد اصغر، اوسط و اكبر در هجرتهاى اصغر، اوسط و اكبر متجلّى شده است:
 
چون دل تو دشمن جان آمده است
 جان بر افشان ره به پايان آمده است
 
سدّ ره جان است جان ايثار كن
 پس بر افكن ديده و ديدار كن
 
 درد و خونِ دل ببايد عشق را
 قصّه مشكل ببايد عشق را(42)
 
اى قدح نوشان صحراى الست
 از مراد خويشتن شوييد دست
 
 كشته گشتن عادت جيش شماست
 نامرادى بهترين عيش شماست
 
 آرزو را ترك گفتن خوشتر است
 با عروس مرگ خفتن خوشتر است(43)
 
پس اصحاب امام حسين عليه‏السلام از كوى معرفت به توحيد راه يافته و از مقام عبوديت به منزل فناء رسيدند و مست عشق شده و اساس هستى خويش را از اين مستى ويرانگر خوديت و انانيت در آن هجرت و جهاد جسته‏اند و ادب مع ولىّ الله آنها را به ادب مع الله و حضور نزد ولى خدا به حضور نزد خدا رساند و به يك گوشه چشم دوست از ملك تا ملكوتشان حجاب را برداشت. پرده درى كردند تا به مقام كشف و شهود نايل آمدند و از كثرت به وحدت و از وحدت به وحدت سير و سياحت كرده و سفر از افاق به انفس آنان را به سفر در حق كشاند: «أَ وَ لَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ»(44)
 
نمونه‏هايى از ادب اصحاب امام حسين عليه‏السلام 
1ـ عباس بن على يا ابوالفضل العباس را كه معروف حضور همه عاشوراشناسان و عاشورا پيشگان است نيز مى‏شناسيد كه در تبيين مقام ومنزلت ايشان آمده است: «انّ له عندالله درجة يغبطه بها جميع الشهداء.»(45) يعنى: او پيش خدا مقامى دارد كه تمام شهدا به حال او رشك مى‏برند. چرا نباشد؟! او عارفتر، موحّدتر و عابدتر از همه و ولايت‏شناستر و ولايت‏مدارتر از همه بود؛ او كه وقتى أمان نامه براى او آوردند و او و برادرانش را صدا زدند از سر ادب در برابر امام و ولىّ خويش، اعتنايى نكرد و پاسخى نداد تا به فرمان امام و ولىّ خويش پاسخ دهد؛ پاسخى از سر مهر و معرفت و ولايت تاريخى.(46) به همين جهت، است كه به او «پدر فضايل» گفته‏اند. به راستى كه همه ارزشهاى دينى و صفات پسنديده دينى از آگاهى، عشق و محبت، بندگى، ولايت‏پذيرى، خلوص، صفا، وفا، شجاعت و مجاهده را در خويشتن به ظهور رساند. او بريده از كثرت بود و عاشق وحدت، رهيده از خود و رسيده به خدا بود. او كه از سر ادب هماره حسين بن على عليه‏السلام را امام و آقا و سيّد و مولايش خطاب مى‏كرد و از سر ادب در برابر فاطمه زهرا عليهاالسلام (كه هنگام شهادتش به ديدارش آمد و او را فرزند خطاب كرد، امام حسين عليه‏السلام را «برادر» صدا زد و فرياد استغاثه‏اش را با «يا اخا ادرك اخاك!»(47) سرود تا سرود ولايت و شهادت را نيز در توحيد و ادب و ارادت نشانه بگيرد يا قبل از شهادت در كنار نهر علقمه آب را بر روى آب ريخت و سيماى امام و صورت اهل بيت امام عليه‏السلام را در آينه آبِ كف دست ديد و آب را ننوشيد؛ در حالى كه تشنه بود و جان عطشناك داشت و از اين ايثار به آن نثار رسيد و ادب را در همه حالات و حركاتش متبلور ساخت. پس ابوالفضل عليه‏السلام مظهر تام ادب رحمانى و حدّنگهدارى الهى و آراستگى به صفات پسنديده بود و پروريدگى‏اش را در دامان على عليه‏السلام در جريان واقعه عاشورا نشان داد.
 
 2ـ حرّ را مى‏شناسيد؟ زندگى او را مطالعه كرديد؟ سابقه و لاحقه‏اش را ديديد؟(48) به راستى چرا حر در تحيّر و ترديد ميان دو راه بهشت و جهنم و حسين و يزيد و خدا و خود، آخرت و دنيا؛ راه بهشت، حسين عليه‏السلام خدا و آخرت را برگزيد و بزرگترين انتخاب تاريخ را به رخ جهانيان كشيد و از ولايت ظلم و ظلمت، به ولايت عدل و نور در آمد و از فرش تا عرش را در پرتو ولايت طى كرد. حد خويش را شناخت و از قلمرو وجودى‏اش تجاوز نكرد؛ چرا در پاسخ امام عليه‏السلام كه فرمود مادرت به عزايت بنشيند عرضه داشت افسوس كه مادرت زهرا عليهاالسلام دخت پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است و در اقامه نماز پشت سر امام حسين عليه‏السلام ايستاد و نماز را به جماعت خواند؟ آيا اينها مقدمه‏اى براى توبه و انقلاب عليه خويشتنِ تجاوز شده و بازگشتى به حدّشناسى و حدنگهدارى نبوده است؟ آيا زمينه‏اى براى رهيدن از خود و رسيدن به خدا نبود؟ آيا در نَوَرديدن فاصله ديدار الستى تا ديدارى در بهشت برزخى و قيامت كبرى نبوده است؟ آيا لقاء الله و شهادت، از رهگذر ادب داشتن در محضر انسان كامل و حجت بالغه حق و ولىّ الله و خليفة‏الله روزى حرّ نشده است؟ پس معرفت، ديندارى، عبوديت و توحيد حرّ كه پوشيده مانده بود با تصرّف ولايى ولايت الهى حسين و هدايت باطنى و ولايى آن امام هُمام، شامل حال حر بن يزيد رياحى شده است كه حر پرورده مكتب نبوى و علوى بود و فرجام او با اسلام حسينى و شهادت در ركاب امام زمانش حسين بن على عليه‏السلام پيوند يافت. حرّ مجذوبان سالك و محبوبان محبّ بود.
 
 3ـ امّ وهب، را نيز كم و بيش مى‏شناسيد و حماسه انقلابى و جهادى كه ايجاد كرد؛ چه اين كه وهب خود مهاجر مجاهدى بود كه دست از همه تعلّقات و حتّى تعيّنات كشيد. وهب و همسر او، زفاف خويش را به زفاف وصال به امام حسين عليه‏السلام و قرار گرفتن در بزم ديدار با خدا و رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و على عليه‏السلام و زهراى مرضيه عليهاالسلام سپرى كردند. از خود گذشتند تا به او رسيدند و بين خود با خدا، حسين عليه‏السلام را كه آينه‏دار جمال و جلال الهى بود، واسطه گرفتند و از بستر ولايت به شبستان شهادت راه يافتند، جنگيدند و خون دل خويش تقديم محبوب كردند و به لقاء الله رسيدند اما امّ وهب خود، حماسه در حماسه و جهاد در جهاد خلق كرد و مصداق «ابرار» گشت كه «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ»(49) به همين جهت، آنچه دوست داشت تقديم دوست كرد و وقتى سر فرزند شهيدش را براى او آوردند، پس از نگاهى به سر خونين فرزند عرضه داشت «سرى كه به محبوب داده شد پس گرفتنى نيست.» كه در چنين سرى سرّى نهفته بود و پيام ابدى به دل تاريخ فرستاد تا از ماوراء تاريخ هماره انسان مُستكمل در پرتو انسان كامل و مكمّل به كمال خويش برسد؛ خواه مرد باشد، خواه زن كه فرهنگ قرآنى است و مژده نيل به حيات طيّبه.(50) پس أم وهب چون وهب و تازه عروسش ادب مع‏الله داشتند.(51)
 
 4ـ حضرت زينب عليهاالسلام قهرمان كربلا كه رهبرى ظاهرى قيام كربلا را پس از عصر عاشورا به عهده گرفت و اين عالمه غيرمعلمه و عقيله بنى‏هاشم توانست على‏گونه و زهراوار از امامت و ولايت پاسدارى نمايد و خود مظهر سير و سلوك در هفت شهر عشق از مدينه تا كوفه، از كوفه تا مدينه، از مدينه تا كربلا، از كربلا تا كوفه، از كوفه تا شام، از شام تا مدينه و از مدينه تا شام با همه حوادث تاريخى و طاقت فرسا باشد كه همه را در پرتو معرفت و عبوديت و بر مدار و محور ولايت طىّ كرده است. با على عليه‏السلام ، امام حسن عليه‏السلام ، امام حسين عليه‏السلام و امام سجاد عليه‏السلام توانست منازل سير و سلوك را بپيمايد و وارث همه مصائب و رنجهاى سير و سلوك باشد و رياضتهاى طاقت‏سوز را متحمل شود و صبر را معنا نمايد. آرى! زينب، تجسم عينى و تمام عيار ادب الهى و توحيدى و ادب ولايى است و سالكان مؤدب و ادب پيشگان سالك بايد بر سر سفره او بنشينند و معرفت‏اندوزى و ادب‏آموزى نمايند. او كه همه هستى‏اش عشق به حسين عليه‏السلام بود و شرط ضمن عقدش، بودن با حسين عليه‏السلام و همراهى هميشگى با او. از نشانه‏هاى ادب اخلاقى و سلوكى‏اش اين بود كه وقتى امام على عليه‏السلام از او خواست بگويد يك گفت يك اما «دو» را نگفت و چنين دليل آورد كه غير از «يك» چيزى نيست؛(52) يعنى با ذهن، ضمير، فكر و ذكر توحيدى زندگى كرد و زينت پدر (زين اب) شد. در عصر امام حسين عليه‏السلام نيز از خط توحيد و صراط نورانى ولايت خارج نشد و وقتى در عاشورا فرزندانش در ركاب امام و برادرش به شهادت رسيدند، آگاهانه از خيمه خارج نشد تا مبادا چشمان امام به او بيفتد و شايد قدرى شرمندگى و ناراحتى براى امام پيش آيد يا وقتى على اكبر فرزند رشيد امام حسين عليه‏السلام كه شبيه‏ترين افراد به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از حيث خَلق و خُلق بود، به شهادت رسيد و امام بى‏تاب گشت، از خيمه بيرون آمد تا غيرت حسينى را به جوش آورد و امام حسين عليه‏السلام را متوجه خويش سازد و از آلام و دردهاى امام و برادرش بكاهد و التيامى بر زخم دل و درون سينه امام باشد. به فرمان امام عليه‏السلام صبر را پيشه ساخت، از امام زين‏العابدين مراقبت كرد، دختران و فرزندان امام را نيز مراقبت نمود و پس از شهادت امام عليه‏السلام قافله‏سالار كاروان حسينى شد و در حيات امام و پس از شهادت امام در همه اطوار و احوال، ادب را رعايت كرد.
 
 5ـ به تعبير استاد شهيد مطهرى رضى‏الله‏عنه نهضت عاشورا و حادثه كربلا «جنبه توحيدى و عرفانى»، جنبه پاكباختگى در راه خدا و ماسواى خدا را هيچ انگاشتن» نيز داشت كه در كنار جنبه‏هاى ديگر مثل حماسه‏سازى و پرخاشگرى، موعظه و نصيحت و فضايلى چون: مروّت، ايثار، مساوات اسلامى و... را نيز در بر داشته است. آفريننده اين همه سجاياى ارزشى و اخلاقى كريمانه و ادب اسلامىِ و فضايل الهى، تربيت‏يافتگان مكتب امام حسين عليه‏السلام ؛ يعنى همه اصحاب عام و خاص آن امام همام بوده‏اند؛ از حبيب بن مظاهر كه دست پرورده پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، على عليه‏السلام ، امام حسن عليه‏السلام و امام حسين عليه‏السلام بود تا زُهير بن قين تا جون غلام ابوذر و غلام امام حسين عليه‏السلام و تا على اكبر، على اصغر، قاسم بن الحسن عليه‏السلام و... . اعلام وفادارى همه اصحاب غير بنى هاشم در آستانه شب عاشورا، تجلى ادب و اخلاق بود. همه آنها در ادب‏شناسى و ادب‏گرايى الگو بوده و معيارى براى خودشناسى و خودنگهدارى ما هستند كه خويشتن را با آينه وجود آنها نقد نماييم و پشت سر آنها حركت كرده و به خويشتن خويش برگرديم؛ حتى طفلى (در كربلا نه يا ده طفل شهيد شدند.)(53) خود فرزند شهيد بوده است و از امام اجازه به ميدان رفتن خواست و امام اجازه نداد (چون پدرش شهيد شده بود) و فرمود: شايد مادرش راضى نباشد؟ عرضه داشت يا ابا عبدالله! اصلاً اين شمشير را مادرم به كمر من بسته است و او مرا فرستاده تا به ميدان بروم و جانم را فداى جان شما نمايم تا اجازه گرفت. ادب را بنگريد! حتى طفل نابالغ ركاب امام حسين عليه‏السلام نيز معرفت دارد و آراسته به فضائل اخلاقى و توحيدى است.)
 
حال اين طفل، پسر مسلم بن عوسجه يا حرث بن جناده يا... بود، معلوم نشد.(54) او در معرفى خويش در ميدان مبارزه، منطقى را برگزيد كه گوى سبقت از همه ربود؛ وسط ميدان فرياد زد:
 
اميرى حسين و نعم الامير سرور فؤاد البشير النّذير(55)
يعنى: من كسى هستم كه امير من و رهبر و مولايم حسين است كه مايه خوشحالى قلب پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بوده است.(56)
 
آيا اين تربيت يافتگان مكتب حسين عليه‏السلام الگوهاى كامل ادب الهى نيستند؟ آيا سالكان كوى اخلاق و عرفان نبايد به آنها اقتدا نمايند؟ همه اصحاب امام از خرد و كلان، زن و مرد، پير و جوان، بنى هاشم و غير بنى هاشم، داراى فضايلى بودند و الگوى ادب؛ اگر چه مراتب و درجات بين آنها مختلف است كه عاشورا خود ادبستان است و فرهنگستان كمال اخلاقى ـ عرفانى.
 

ثمرات و ره‏آورد ادب اخلاقى ـ عرفانى
 پيشتر گفتيم كه ادب، حد نگهداشت هر چيز است و عناصرى چون عبوديت و توحيد را از رهگذر دين، دارد و اسلام جامعترين و جاودانه‏ترين فرهنگ ادب در حوزه‏هاى عقيدتى، اخلاقى ـ سلوكى و رفتارى و اعمالى را در بر دارد تا انسان، ملكات فاضله و صفات پسنديده را در متن وجود خويش پياده نمايد. حادثه عاشورا، هم معلول ادب الهى و دينى، ادب توحيدى و معرفتى و هم علت ادب در ساحتهاى وجودى انسان است و الگوهاى تمام عيارى از ادب را فراروى آدميان نهاد و خود كانون ادب توحيدى شد كه انسانهاى به ادب رسيده، خودشناسِ خودساخته و تربيت يافته مكتب اسلام ناب، توان راه‏يابى به سپاه و صحابه امام حسين عليه‏السلام را داشتند و از منزل هجرت و جهاد به مقام شهادت نايل آمده‏اند:
 
گر رود از پى خوبان دل من معذور است
 درد دارد چه كند كز پى درمان نرود
 
 آرى! به تعبير على عليه‏السلام : «من تأدب بآداب الله عزوجل ادّاه الى الفلاح الدائم.»(57)؛ يعنى: هر كه به آداب خداوند بزرگ مؤدب شود او را به رستگارى جاويد رساند.
 
استاد علامه حسن‏زاده آملى سرمايه‏هاى چهارگانه حضور، ادب، همت و طلب را براى سالك مطرح كرده و سروده‏اند:
 
سرمايه راهرو حضور و ادب ست
 آنگاه يكى همت و ديگر طلب ست
 
 ناچار بود رهرو ازين چار اصول ورنه
 به مراد دل رسيدن عجب است(58)
 
و در فرازى ديگر، ادب را فرع بر خويشتن‏شناسى از يكسو و مراقبت در حضور و ادب را آگاهى به سرّ وجود خويشتن شمرده‏اند تا هماره انسان را «عند اللّهى» نمايد:
 
گرت حفظ ادب باشد مع الله
 شوى از سرّ سرّ خويش آگاه
 
 بر آن مى‏باش تا با او زنى دم
 چه مى‏گويى سخن از بيش و از كم(59)
 
يا سفارش به ادب پيشگى در همه احوال و اطوار وجودى كرده و سروده‏اند:
 
ابد در پيش دارى اى برادر
 ادب را كن شعار خود سراسر(60)
 
همچنين مرقوم داشته‏اند:
 
«انسان آنگاه به حقيقت، عبدالله است كه عندالله است و آنگاه به حقيقت انسان است كه انس او به خداى سبحان است و چون بدين موهبت عظمى نايل آمد، خلق را مظاهر اسماء و صفات او مى‏يابد و حقيقت توحيد ذاتى و صفاتى و افعالى در رواق ديده يكتا بينش به منصه ظهور و شهود مى‏رسد؛ تا يار كه را خواهد و ميلش به كه باشد.»(61)
 
پس ره آورد ادب الهى و توحيدى عبارت است از:
 
1ـ آراستگى به فضائل و پيراستگى از رذائل؛
 
2ـ حضور عندالله و مراقبت در حضور؛
 
3ـ قرب الى الله تا مرحله فناء و وصال؛
 
4ـ خويشتن‏شناسى و خويشتن‏يابى؛
 
5ـ نيل به مقام توحيد از توحيد معرفتى و صمدى در همه مراحل سه‏گانه توحيد ذاتى، صفاتى، افعالى و توحيد عملى.
 
در اهميت و ضرورت ادب الهى و مؤدب به آداب خداوندى شدن، امام على عليه‏السلام مى‏فرمايد:
 
«انّ الله تعالى ادّب عباده المؤمنين ادبا حسنا، فقال جَلَّ من قائل: يحسبهم الجاهل اغنياء من التّعفف.»(62)
 
يعنى: خداى تعالى بندگان مؤمن و عارف خود را نيكو تربيت فرمود و چه خوب فرمود: آنچنان عفيف و پاكدامنند كه هر كس حال ايشان نداند، پندارد كه از توانگرانند.
 
همچنين فرمودند: بلا، مايه تأديب ستمگران، آزمايش مؤمن، ترفيع درجه پيامبران و بزرگداشت اوصياء است.(63) آن حضرت برترين نوع ادب را نيز معرفى نمودند: «أفضل الادب ان يقف الانسان عند حَدِّه و لا يَتعَدّى قدره.»(64) يعنى: بهترين ادب آن است كه انسان حدّشناس باشد و مرز و ظرفيت خويشتن را بداند و از قلمرو و توان خويش تجاوز نكند.
 
پس حدّ خويش را يافتن و از استعداد و ظرفيت خويش خارج نشدن، هم ادب است و هم يك ضرورت كه چنين انسانى از نارواها، دورى از دروغ و خلق و خوى ناپسند اجتناب مى‏كند.(65)
 
ادب در منطقه عقل، دورى از شهوات و شبهات از سر آگاهى و اختيار و رها ساختن قواى ادراكى از تمايلات نفسانى و خواهش‏هاى درونى و مادى و حيوانى است و ادب در منطقه قلب، آميختن دل است به معرفت الهى و خشيت رُبوبى، خوف داشتن در برابر پروردگار و آزادسازى دل از وساوس شيطانى. پرورش عقل و دل به آن است كه انسان با خدا انس داشته و هماره خويشتن را در محضر بلكه حضور خدا ببيند و دل از دنيا بر كَنَد. با دانشمندان همنشينى داشته باشد و با اهل ذكر حشر و نشر يابد و از غافلان و گناهكاران دورى گزيند كه چنين انسانهايى تيز هوش، صاحبدل، صاحب انديشه و خردورز، مهرورز، اهل تزكيه نفس و سعادتمند حقيقى هستند. امام على عليه‏السلام فرمود: «سبب تزكية الاخلاق حسن الأدب.»(66) البته ادب با تلاش و مجاهده و به تدريج بدست مى‏آيد و در نتيجه، انسان از زشتى‏ها و بديهاى اخلاقى و رفتارى پاك و منزّه مى‏گردد كه امام على عليه‏السلام فرمودند: در برابر مشكلات روزگار بايد از عقل و خرد كمك خواست و براى دست‏يابى به ادب، از كاوش و جستجو مدد گرفت.(67) از لقمان حكيم نقل شده است:
 
«هر كه خواهان ادب باشد، بدان اهتمام ورزد و هر كه بدان اهتمام ورزد، در شناخت آن رنج برد و هر كه براى دانستن آن زحمت كشد، سخت جوياى آن شود و هر كه بشدت آن را بجويد، به سودش دست يابد؛ پس ادب را عادت خود گردان؛ زيرا تو (به لحاظ متصف شدن به اين عادات پسنديده) جانشين كسانى هستى كه پيش از تو به اين آداب آراسته بوده‏اند و سود آن را به آيندگان نيز مى‏رسانى.»(68)
 
از امام سجاد عليه‏السلام نيز نقل شده است: «اللّهم... اجعلنا من الذين تمسكوا بعروة العلم و أدّبوا انفسهم بالفهم.»(69)
 
يعنى: بار خدايا!... ما را از كسانى بدار كه به حلقه دانش چنگ آويختند و نفس خويشتن را با فهم پروراندند.
 
پس ادب اولاً بتدريج و آهسته آهسته، ثانيا با تلاش و مجاهده و ثالثا با كمك و فضل الهى و عنايت ربوبى حاصل مى‏گردد و انسان را از هر آنچه نبايد و نشايد منزه و مهذّب كرده و با آنچه بايد و شايد آراسته و متّصف مى‏كند. به گفته مولانا:
 
از خدا جوييم توفيق ادب
 بى‏ادب محروم ماند از لطف ربّ
 
 از جمله آثار ادب، شكر در برابر نعمات الهى، خضوع و خشوع در برابر پروردگار عالميان، توجه به اسماء و صفات الهى و حضور دائمى داشتن نزد خداى متعال است كه به حقيقت، اصحاب امام حسين عليه‏السلام ، چنين ويژگى الهى‏اى داشتند و دائم الحضور بودند و همه عالم و آدم را جلوه حق و اسماء الهى مى‏ديدند. از جمله تجلّى روح ريحانى و ملكوتى و روحيه عارفانه وعاشقانه «حضور» و «شهود جمال جميل حق» آن است كه حضرت زينب عليهاالسلام پس از آن همه رنجها و دردها؛ چه در عصر عاشورا و پس از آن در اسارت و سفر پر از رنج و تعب به كوفه و شام آنگاه كه در برابر تحريفهاى يزيدى قرار مى‏گيرد، على‏وار در كاخ ستم و استبداد فرياد توحيدى و عرفانى سر مى‏دهد: «ما رأيت الا جميلاً.»(70) و اين همان ادب كامل است كه در فكر و فعل زينبى به ظهور رسيد. به تعبير يكى از حكيمان عارف و عارفان حكيم:
 
«ادب آن است كه ممكن حدود امكانى خود را فراموش نكند، لهذا چون وقتى در نزد حضرت صادق عليه‏السلام سخنى كه در آن شائبه‏اى از غلوّ در حقّ آن حضرت بود به ميان آمد آن حضرت فورا به خاك افتاد و جبين مبارك را بر خاك مى‏ماليد.
 
مرتبه كامل از ادب آن است كه سالك در همه احوال خود را در محضر حضرت حق ـ سبحانه و تعالى ـ حاضر دانسته ودر حال تكلّم و سكوت، در خوردن و خوابيدن، در سكون و حركت و بالأخره در تمام حالات و سكنات و حركات، ادب را ملحوظ دارد. و اگر سالك پيوسته توجه به أسماء و صفات الهى داشته باشد قهرا ادب و كوچكى بر او مشهود خواهد شد.»(71)
 
البته همه ياران امام عليه‏السلام مستغرق در درياى اسماء الهى بودند و از رهگذر قدرت ولايتى و تصرّفات وجودى و باطنى امام و ظرفيتى كه اصحاب در طول زمان كسب كردند، متنعّم به نعمت ولايت شده بودند؛ يعنى به جايى رسيدند كه قدرت مطلقه حقّ و حكمت و حاكميت مطلقه الهى را مى‏ديدند و عالم و آدم را غرق در انوار الهى مشاهده مى‏كردند و همه چيز را تحت تدبير و ولايت مطلقه الهيّه مى‏دانستند؛ در نتيجه، براى خود هيچ استقلال و اصالتى قائل نبودند و پسند آنها پسند خداى تعالى بود؛ يعنى مقام توحيد ولايت و عبوديت تامّه را (البته بر اساس درجات وجودى خويش) در مرتبه علم وعمل درك كردند و اين همان ادب الهى است كه در بحثهاى پيشين گفته شد. پس ره آورد ادب مع الله و ادب عند الله، رسيدن به مقام رضوان الله و لقاء الله است.
 
حاصل سخن
 ادب حقيقى و حقيقت ادب، تنها در پرتو تعاليم الهى و در مكتب انبيا حاصل مى‏گردد و ادب دينى ادب اصيل است. اسلام ناب، مجموعه‏اى از عقايد، اخلاق و احكام به هم پيوسته است كه همه ساحتهاى وجودى انسان را سامان مى‏دهد و نظام مى‏بخشد و مسلمان و مؤمن بر تمام شؤون حيات و هستى‏اش بر اساس آموزه‏هاى دينى مديريت مى‏كند تا به عناصر اصلى ادب يعنى عبوديت و توحيد نايل آيد. بنابر گزارش محتوايى دقيق علامه طباطبايى رضى‏الله‏عنه از ادب انبيا در قرآن و ادب پيامبر اسلام، در قرآن و روايات ادب در روابط چهارگانه انسان با خدا، رابطه انسان با خود، انسان با جامعه و رابطه انسان با جهان شكل گرفته و به ظهور مى‏رسد. ادب، حضور دائمى و مراقبت نفس كامل در محضر بلكه حضور الهى است وانسان مؤدب در مكتب پيامبر اسلام و على عليه‏السلام و امام حسين عليه‏السلام ، عالم و آدم را جلوه حق و تجلّى اسماى حسناى الهى مى‏بيند. حادثه كربلا در حقيقت، تجلّى ادب الهى ـ انسانىِ «انسان كامل» و به نمايش گذارنده همه فضايل، ارزشها و كمالات وجودى وامكانى است و عاشورا در واقع، آفريده ادب حسينى و ادب ياران امام حسين عليه‏السلام است كه خود تابلوى زيبا و دلنشين و شيرين از همه خوبيها و زيبايى‏هاست. شايد بتوان گفت كه آيه «انى اعلم ما لا تعلمون»(72) در آينه كربلا ظهور پيدا مى‏كند و تفسير حديث قدسى «كنت كنزا مخفيا فَاَحْبَبْتُ أن اعرف، فخلقت الخلق لكى اعرف.»(73) در شخصيت و شاكله امام حسين عليه‏السلام و اصحاب و يارانش متبلور است كه گويى همه آنها تربيت شده خداوند عزّ و جلّ و برگزيده او بودند تا ظهور اسماء جمال و جلال الهى باشند. تنها راه رستگارى و صراط كمال و سبيل سلوك حقيقى و حقيقت سلوك اخلاقى ـ عرفانى همانا در عاشورا تعبيه شد. آينه در كربلا بود و امام حسين عليه‏السلام و يارانش كه به توصيف آن حجت بالغه الهى بهتر از آنان هرگز وجود نداشته و ندارد، آينه‏داران جمال و جلال الهى بودند: «... اللهم اجعلنا عندك وجيها بالحسين عليه‏السلام ... اللهم ارزقنا شفاعة الحسين يوم الورود و ثبت لنا قدم صدق عندك مع الحسين و اصحاب الحسين الذين بذلوا مهجهم دون الحسين عليه السلام.»
 

پى‏نوشت‏ها:
1ـ استاديار دانشگاه آزاد اسلامى واحد كرج و عضو هيأت علمى پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى.
2ـ سالكان مجذوب، كسانى هستند كه پس از يقظه و بيدارى، اراده كرده، رياضت كشيده و مجاهده كردند و در بين راه جذبه الهى شامل حال آنها شده است و در خطبه 210 نهج‏البلاغه از اوصاف آنها سخن به ميان آمده است چون على اكبر، ابوالفضل و... يا حبيب بن مظاهر و زهير بن قين كه امام به او جلوه‏اى كرد و در او تصرّفى نمود و... مجذوبان سالك كسانى هستند كه به يك جذبه و جلوه الهى و نفحه رحمانى به سير و سلوك پرداخته و رياضت كشيده تا به مقصود برسند مثل فضيل يا حرّ و ...
3ـ ديوان اشعار حافظ، ص 5.
 4ـ مثنوى معنوى، بيت 115 دفتر اول.
5ـ ديوان اشعار حضرت امام خمينى رحمه‏الله ، ص 74.
 6ـ ديوان اشعار حافظ، ص 105.
 7ـ فروغ شهادت، ص 208.
 8ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 23، ص 133.
 9ـ شكوفايى عقل در پرتو نهضت حسينى، صص 194ـ193، مركز نشر اسراء، قم، چاپ اول، 1381؛ پرسشها و پاسخهاى برگزيده، صص 290ـ249، گروه مؤلفان مركز فرهنگى نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاه‏ها، دفتر نشر معارف، قم، چاپ اول، 1382.
 10ـ يونس / 2؛ قمر / 45.
 11ـ آل عمران / 169.
 12ـ فجر / 30ـ28.
 13ـ حسن حسن‏زاده آملى، انسان و قرآن، انتشارات الزهراء، تهران، چاپ اول، 1364، ص 53.
 14ـ سيد محمدحسين طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن، مؤسسة الاعلمى، بيروت، 1390 ق.، ج 6، ص 256.
 15ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 89، ص 19.
 16ـ حسن حسن‏زاده آملى، پيشين، صص 53ـ52.
 17ـ سيد محمدحسين طباطبايى، پيشين، صص 258ـ257.
 18ـ فاطر / 10.
 19ـ نحل / 78.
 20ـ انعام / 90.
 21ـ الميزان فى تفسير القرآن، ج 6، ص 262ـ261.
 22ـ محمد بن يعقوب كلينى، الكافى، ج 1، ص 266، ح 4.
 23ـ محمد محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، انتشارات دار الحديث، چاپ سوم، 1381، ج 1، ص 107.
 24ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 16، ص 231، ح 35 و ج 77، ص 267، ح 1.
 25ـ همان، ص 231، ح 35.
 26ـ احزاب / 21.
 27ـ حسن حسن‏زاده آم‏لى، ديوان اشعار، نشر رجاء، تهران، چاپ اول، 1364، ص 290.
 28ـ سيد محمدحسين طباطبايى، پيشين، ص 302 تا 260.
 29ـ محمد باقر مجلسى، پيشين، ج 43، ص 261.
 30ـ سيد هاشم البحرانى، مدينة المعاجز، چاپ اول، 1414 ق.
31ـ مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، چاپ دوم، 1378، ج 17، صص 28 و 481 ـ480.
 32ـ البحر الرائق، فى شرح كنز الدقائق، دار الكتب العلميه، بيروت، 1418 ق.، ج 4، ص 599.
 33ـ مقرّم، مقتل الحسين، ص 357. به نقل از: مرتضى مطهرى، پيشين، صص 50 و 384.
 34ـ مفاتيح الجنان، دعاى عرفه.
35ـ همان.
36ـ شيخ مفيد، الارشاد، نشر دار المفيد، ج 2، ص 90.
 37ـ وفيات الائمه، دار البلاغه، بيروت، چاپ اول، 1412 ق.، ص 449.
 38ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 44، صص 394ـ392 و ج 45، ص 3.
 39ـ سيد محمدحسين حسينى تهرانى، رساله لبّ اللباب در سير و سلوك اولوالالباب، تهران، چاپ دوازدهم، 1424 ق.، صص 117ـ116.
 40ـ عمّان سامانى، گنجينة الاسرار، نشر دفتر معارف، چاپ اول، 1381، ص 28.
 41ـ همان، ابيات 221ـ215. 42ـ همان، ابيات 224ـ222. 43ـ همان، ابيات 366ـ362.
 44ـ فصلت / 53.
 45ـ محمدباقر مجلسى، پيشين، ج 44، ص 298؛ شيخ عباس قمى، سفينة‏البحار، ج 6، ص 133؛ مرتضى مطهرى، پيشين، ص 667؛ عبدالله جوادى آملى، حماسه و عرفان، نشر اسراء، چاپ اول، 1377.
 46ـ سيد محسن امين، اعيان الشيعه، ج 7، ص 430؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 246.
 47ـ همان.
48ـ ر.ك.: پرسشها و پاسخ‏هاى برگزيده ويژه محرم، صص 272ـ269، مركز فرهنگى نهاد رهبرى در دانشگاه‏ها، چاپ اول، 1382.
 49ـ آل‏عمران / 92.
 50ـ نحل / 87.
 51ـ البته در رابطه با زن وهب مطالب ديگر نيز گفته شده است. ر.ك.: مرتضى مطهرى، پيشين، صص 392ـ391.
 52ـ حماسه و عرفان، صص 272ـ271 (پاورقى). البته برخى، اين مسأله را در مورد حضرت ابوالفضل گفته‏اند. همچنين بايد بررسى شود كه «زينب» ذكر شده در اين قضيه، همان زينب كبراست يا ام كلثوم است.
53ـ همان، ص 392.
 54ـ همان، صص 393ـ392. آيت الله جوادى آملى او را فرزند جنادة بن كعب انصارى دانسته است. حماسه و عرفان، ص 246.
 55ـ محمدباقر مجلسى، پيشين، ج 45، ص 27.
 56ـ مرتضى مطهرى، پيشين، صص 393 ـ 392.
 57ـ محمدباقر مجلسى، پيشين، ج 92، ص 214، ح 13.
 58ـ حسن حسن‏زاده آملى، پيشين، ص 214. 59ـ همان، ص 290. 60ـ همان، ص 214.
 61ـ انسان و قرآن، پيشين، ص 57.
 62ـ محمد محمدى رى شهرى، پيشين، ص 106.
 63ـ همان، ص 109.
 64ـ همان، ص 100.
 65ـ همان، ص 101، برگرفته از احاديث 391 و 392.
 66ـ آمدى، غررالحكم و دررالكلم، ح 5520.
 67ـ محمد محمدى رى‏شهرى، پيشين، ص 99.
 68ـ همان، صص 99ـ98.
 69ـ محمدباقر مجلسى، پيشين، ج 94، ص 127، ح 19 و ج 13، ص 211، ح 2.
 70ـ همان، ج 45، ص 116.
 71ـ سيد محمدحسين حسينى تهرانى، پيشين، ص 118؛ رساله سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم، چاپ ششم، 1422 ق.، صص 155ـ154.
 72ـ بقره / 37.
 73ـ در رابطه با سند اين حديث از يك طرف و محتواى و مضمون آن از طرف ديگر بحثهاى فراوانى نزد علما مطرح شده است كه خوب است به كتابهايى چون: سيد يحيى يثربى، عرفان نظرى، بوستان كتاب، قم، چاپ چهارم، 1380، ص 47، مراجعه شود.