تاريخچه حرم‏
 
بناى كنونى حرم مطهر قطعه ‏اى از باغ حميد بن قحطبه والى خراسان بوده كه هارون الرشيد بعد از سفر به خراسان به علت بيمارى در آنجا درگذشت و در اين مكان دفن شد و پسرش مأمون محل مدفن پدر را به صورت بقعه ‏اى درآورد و بر فراز آن بقعه‏ اى ساخت كه در قديم به بقعه هارونيه معروف بود.[1]
 
سير تاريخى ضريح امام رضا علیه السلام
 
آيا مى ‏دانيد تا به حال پنج بار ضريح امام رضا علیه السلام تعويض شده است.
 
1- ضريح اول چوبى با تسمه‏ هاى فلزى از صفحات طلا و نقره در عصر شاه طهماسب در سال 957 ساخته شد.
 
2- ضريح دوم فولادى بود كه در سال 1160 به دستور شاهرخ ساخته شد.
 
3- ضريح سوم فولادى و در عصر فتحعلي شاه قاجار ساخته شد.
 
4- ضريح چهارم از طلا و نقره در سال 1338 ساخته شد.
 
5- ضريح پنجم به دستور مقام معظم رهبرى در سال 1372 و كار نصب آن در سال 21/1/1379 بود.
 
آيا مى ‏دانيد دو سوره مباركه دهر و يس به صورت كتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است.
 
آيا مى ‏دانيد ضريح جديد 12 تن وزن دارد؟
 
آيا مى ‏دانيد اين ضريح به گونه ‏اى ساخته شده كه چهارده محراب دارد و كسى كه روبروى ضريح بايستد خود را در حال عبادت معبود احساس مى‏ كند و نقطه عطف اين چهارده محراب به كلمه «الله» ختم مى ‏شود.
 
آيا مى‏ دانيد طراح افتخارى ضريح مطهر امام رضا علیه السلام استاد محمود فرشچيان نقاش بزرگ معاصر ايران بوده است.[2] او مى ‏فرمود: دستم درد مى ‏كرد وقتى از من خواستند ضريح جديد امام رضا علیه السلام را طراحى كنم فكر كردم تا آخر نتوانم ادامه دهم وقتى قبول كردم تمام كارها را با وضو و رو به قبله انجام دادم و ناراحتى دستم برطرف شد و من براى اين كارم اجرتى جز شفاعت حضرت را از خدا نخواستم.[3] آيا مى ‏دانيد در ضلع بالاى سر مبارك ضريح حضرت آيه‏ «يا ايتها النفس المطمئنّه ...» [4] و در ضلع پايين پاى مبارك «يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله‏ ...»[5] و پشت سر مبارك‏ «سلام على آل ياسين انّا كذلك نجزى المُحسنين انَّهُ من عبادنا المؤمنين»‏[6] و پيش روى مبارك آيه‏ «انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس‏ اهل البيت»‏[7] نوشته شده است.[8] آيا مى ‏دانيد مساحت حرم بيش از 000/300 متر مربع مى ‏باشد.[9] آيا مى ‏دانيد قديمى‏ترين سنگى كه بر مزار امام رضا علیه السلام ديده شده قدمتى متجاوز از نه قرن دارد. اين سنگ از جنس مرمر است و بر روى آن با خط كوفى حجّارى شده است.
 
آيا مى‏ دانيد حرم امام رضا علیه السلام بيست رواق دارد كه هر يك نمادى از هنر اصيل اسلامى ايرانى به شمار مى ‏روند.
 
رواق دار الرحمۀ، دار الهداية، دار الولاية، دار الحفّاظ، دار الاجابة، دار السعادة، دار الفيض، دار السلامۀ، دار العزّة، دار السرور، دار الذكر، دار الزهد، دار العباده، دار الضيافة، دار الشكر، دار الشرف، دار الاخلاص، دار الرحمة، رواق الله وردى خان، رواق شيخ بهايى.
 
نخستين مسجد جامع‏
 
آيا مى ‏دانيد: نخستين مسجد جامع شهر مشهد مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم مطهّر بنا شده است.
 
نخستين گنبد
 
آيا مى ‏دانيد: نخستين گنبدى كه بر فراز مزار حضرت ساخته شد به امر سلطان «سنجر سلجوقى» و توسط وزير وى اشرف الدّين قمى و مساعدت گروهى ديگر از سرشناسان در آغاز قرن ششم هجرى بنا شد و ابتدا روى گنبد كاشى بود.
 
نخستين رواق حرم‏
 
نخستين رواق حرم امام رضا علیه السلام در دوره تيمورى و به همت گوهرشاد در سال 841 هجرى قمرى و همزمان با ساخت مسجد جامع گوهرشاد بنا شد و به دار الحفّاظ نام گرفت.
 
نخستين صحنى كه ساخته شد در زمان سلطان حسين بايقرا و به كوشش اميرعلى شيرنوايى بود و اكنون به نام صحن انقلاب خوانده مى ‏شود.
 
پنجره فولاد
 
س: پنجره فولاد چيست؟
 
ج: پنجره فولاد يك شبكه ‏اى است كه در ديوار حرم مطهر حضرت رضا عليه السلام نصب شده و به اعتبار اين كه منسوب به حرم مطهر است، قداستى پيدا كرده است و گر نه خودش بنفسه اصالتى ندارد و روايت و حديثى نيز در اين رابطه موجود نيست. و اگر مى ‏بينيد عده ‏اى آن را مى ‏بوسند يا طلب حاجت مى ‏كنند به اعتبار خود حضرت و از باب اين‏ است كه وقتى انسان به كسى علاقه دارد، به آثار و آنچه متعلق به اوست نيز اظهار علاقه مى ‏كند و احترام مى ‏گذارد.
 
دو گنبد بر روى قبر مطهّر
 
آيا مى ‏دانيد قبر مطهّر امام رضا علیه السلام دو گنبد دارد.
 
1- گنبد نخستين كه قرن‏ها از ساخت آن مى ‏گذرد كه از درون حرم پيداست.
 
2- گنبد بيرونى كه به دستور شاه عباس دوم بر روى گنبد اوّل ساخته شده است. و ارتفاع گنبد از كف حرم تا اوج آن بيش از 31 متر است.[10]
 
تبرك به زيارتگاه ها
 
س: فلسفه بستن پارچه متبركه زيارتگاه هاى ائمه اطهار علیهم السلام و امام زاده‏ ها به دست چيست؟
 
ج: ابراز علاقه و محبت و تعظيم معصومين همان طورى كه اصحاب پيامبر به آب وضوى پيامبر تبرك مى‏ جستند.[11] ولى بايد توجه داشت كه اشياء متبركه هيچ مشكلى را به طور مستقل نمى ‏توانند از انسان برطرف كنند حتى حفظ آن پارچه‏ ها و پرده كعبه و ضريح امام با خداوند است.
 
سفر امام رضا عليه السلام به قزوين‏
 
طبرسى نقل كرده حضرت على بن موسى عليه السلام در سفرى كه به قزوين تشريف آورد فرزندى دو ساله يا كمتر داشته كه رحلت يافته و در آنجا مدفون شده است.[12] و به شاهزاده حسين معروف است.
 
اهل سنت و زيارت امام رضا عليه السلام‏
 
زيارت امام رضا علیه السلام مختص شيعه نيست بلكه پيروان مذاهب مختلف همواره به زيارت او مى ‏آمدند. ذهبى در تذكرة الحفاظ نقل مى ‏كند كه بزرگان اهل سنت هر گاه به زيارت قبر امام رضا علیه السلام مى ‏رسيدند خضوع و تضرع فراوانى به جاى مى ‏آوردند. بنا به نقل ابن فخر افرادى چون ابوبكر بن خزيمه و ابوعلى الثقفى و عده ‏اى ديگر از اساتيد و محدّثين به زيارت مرقد شريف امام رضا عليه السلام مى‏ رفتند.[13] ابن حبّان از محدثين و رجاليين معروف اهل سنت كه در قرن چهارم هجرى مى ‏زيسته ذيل نام امام رضا عليه السلام مى ‏نويسد على بن موسى به وسيله سمّى كه مأمون به آن حضرت خوراند رحلت يافت و اين حادثه در روز شنبه آخرين روز سال 203 هجرى بود. قبر او در سناباد در كنار قبر هارون است. من بارها آن را زيارت كرده‏ ام. وقتى در طوس بودم هيچ مشكلى بر من وارد نمى ‏شد مگر اينكه به زيارت قبر امام رضا عليه السلام رفته و از خدا حلّ آن را مى ‏خواستم و به درجه اجابت مى‏ رسيد و مشكل من برطرف مى ‏شد اين چيزى است كه بارها آن را تجربه كرده‏ ام. خدا مرا با محبت رسول خدا و اهل بيتش بميراند.[14]
 
نقش امام رضا عليه السلام در ايران‏
 
آمدن امام رضا علیه السلام به ايران و مهاجرت علويان و سادات و علما از كوفه و نجف به قم و خراسان مهمترين عامل در توسعه مذهب تشيع در ايران بود.
 
وجود امام رضا علیه السلام در خراسان سبب شد تا شخصيت آن حضرت به عنوان امام شيعه براى مردم بيشتر شناخته شود لذا هواداران تشيع هر روز بيشتر شدند.
 
قدمگاه يزد
 
آيا مى ‏دانيد چندين قدمگاه معتبر مربوط به سفر امام رضا علیه السلام به خراسان در استان يزد وجود دارد.[15]
 
قبر امام رضا عليه السلام‏
 
آيا مى‏ دانيد پيكر مطهر امام رضا علیه السلام را در بقعه ‏اى كه مأمون عباسى بر روى گور هارون الرشيد بنا كرده بود به خاك سپردند نام اين بقعه بقعه هارونيّه بود.
 
دعبل شاعر انقلابى آن زمان در اين زمينه شعرى دارد.
 
«قبران فى طوس، خيرُ النّاس كُلِّهم                  و قَبرُ شَرِّهم هذا من العِبَر
 
مايَنفَعُ الرِّجسَ من قُرب الزكى ولا                  على الزَّكى بقرب الرجس من ضَرَرٍ»
 
دو تا قبر در طوس: در يك جاست بدترين خلق خدا و بهترين خلق خدا و اين عبرتى است. آن پليد هيچ سودى از اين پاك نمى ‏برد و به دامن پاك از پليدى آن پليد آسيبى نمى‏ رسد.
 
آيا مى‏ دانيد چرا قبر حضرت رضا عليه السلام در وسط قرار نگرفته و قسمت «بالاسر حرم» تنگ است؟ پاسخ اين است كه قبر هارون در وسط قرار گرفته و قبر حضرت در بالاى سر او مدفون است لذا قسمت بالا سر تنگ است.
 
بست ‏ها
 
فضاهاى بعد از صحنها كه به خيابان منتهى مى‏ گردد «بست» نام دارد.
 
چهار بست در چهار جهت اماكن مقدسه حرم وجود دارد كه به نام چهار تن از علماى برجسته اسلام نامگذارى شده است.
 
1- بست شيخ طوسى‏
 
شرق اين بست در غرب صحن انقلاب واقع شده است و غرب آن به خيابان شيرازى متصل است.
 
2- بست شيخ طوسى‏
 
جنوب اين بست در شمال صحن انقلاب واقع شده است و از شمال‏ به خيابان طبرسى متصل مى ‏گردد.
 
3- بست شيخ حر عاملى‏
 
اين بست از غرب به صحن انقلاب و از شرق به خيابان نواب صفوى محدود است در ضلع شمالى اين بست ميهمان سراى حضرت و ورودى دانشگاه علوم اسلامى رضوى قرار دارد.
 
4- بست شيخ بهايى‏
 
بست شيخ بهايى در جنوب غربى اماكن متبركه و جنوب رواق دارالولاية قرار دارد.
 
 
 
 
 
[1] مجله زائر، ش 1، فروردين 73، ص 9.
 

[2] راهنماى جامع اماكن حرم، ص 13.
 

[3] مصاحبه با تلويزيون، ويژه‏نامه تعويض ضريح، در سال 1382.
 

[4] سوره فجر، 27.
 

[5] نساء، 59.
 

[6]  صافات، 130 الى 132.
 

[7] احزاب، 33.
 

[8] ويژه نامه تعويض ضريح، ص 47.
 

[9] راهنماى حرم، ص 11.
 

[10] راهنماى جامع، ص 14.
 

[11] صحيح بخارى، ج 3، ص 255.
 

[12] حياة الامام الرضا علیه السلام، ص 225. مجله نور امام ش دهم دوم/ سوم ص 23.
 

[13] تهذيب التذيب، ج 7، ص 387. عقايد تطبيقى حسين رجبى ص 63.
 

[14] «و هذا شيى قد جَرَّبْتُهُ مراراً فوجدتُه كذلك اماتَنا الله على محبّة المصطفى و اهل بيته» الثقات، ج 8، ص 456.
 

[15] روزنامه قدس 26/1/1383