فضيلت زيارت امام رضا عليه السلام
امام رضا عليه السلام فرمود:
«انَّ لِكُلِ امامٍ عهداً فى عُنُق اوليائه و شيعته و انَّ من تمام الوفاء بالعهد و حُسن الاداء زيارةٌ قبورهم».[1]
هر امامى را عهدى است بر گردن پيروان و شيعيانشان، وفاى كامل به اين عهد و ادا نمودن آن به وجه نيكو در گرو زيارت قبور آنان است.
امام جواد عليه السلام فرمود:
«كسى كه مزار پدرم را زيارت كند بهشت را براى او ضمانت مى كنم».[2]
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
«به زودى پاره تن من در خراسان به خاك سپرده مى شود هيچ گرفتارى زيارتش نكند جز آنكه خدا گرفتاري اش را برطرف مى سازد هيچ گناهكارى به زيارتش نرود جز آنكه خدا گناهش را بيامرزد».[3]
امام رضا عليه السلام فرمود:
«مَنْ شَدَّ رَحْلَهُ الى زِيارَتى استجيب دُعائُه و غُفِرَ ذُنُوبُه».[4] هر كسى بار سفر ببندد و به زيارت من آيد دعاى او مستجاب شود و گناهانش آمرزيده گردد.
و نيز فرمود:
«هر كس نتواند به زيارت من بيايد برادرم را در رى يا خواهرم را در قم زيارت كند كه همان ثواب زيارت مرا درمى يابد».[5]
علما و بزرگان همواره زيارت حضرت معصومه علیها السلام را بر خود لازم مىدانستند آيت الله نجفى شصت سال اولين زائر حضرت بود.
آيت الله مسعودى رئيس سابق توليت آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام مىفرمود: مقام معظّم رهبرى هر از چند وقت يك بار به قم و جمكران مى آيند معظم له در دفتر حرم نوشته بودند يا فاطمه معصومه عذرخواهى مى كنم از اينكه كم به زيارتت مى آيم.[6]
زيارت با معرفت
آنچه كه به زيارت ارزش و بهاء مى دهد معرفت است در برخى از روايات آمده است هر كس يكى از معصومين را با معرفت زيارت كند بهشت بر او واجب مى شود.
از امام صادق علیه السلام سؤال شد «و ما عِرفانُ حَقِّهِ قال يَعلَمُ انَّهُ مُفترضُ الطّاعة»[7]
شناخت حق امام چگونه است؟ حضرت فرمود: بداند كه او واجب الطاعة است.
امام جواد علیه السلام زيارت با معرفت را چنين تفسير نموده:
«يعلم انَّهُ حُجّة اللَّه على خلقِه»؛[8] بداند امام حجت الهى براى مردم است.
و زيارت نامه هاى مأثوره به ويژه زيارت جامعه كبيره مجموعه اى است از معارف كه درس امامت و ولايت مى دهد خصايص و فضائل امام را بازگو مى كند و به انسانها حقوق امام را مى آموزد. زيارت با معرفت زيارتى است كه تمام ويژگي هاى فوق را داشته باشد به زائر بينش، حركت و تحوّل بخشد.
درس هاى زيارت
زيارت كلاس فشرده است كه زائر با شركت در آن كمالات انسانى را فرا مى گيرد.
زيارت امين الله از معتبرترين و عالى ترين زيارات است كه هر امامى را مى توان با آن زيارت كرد. اين زيارت سيزده جمله دارد كه همه آنها دعاست. يعنى بعد از آنكه امام را زيارت كرديم در حضور امام از خداى متعال اين چيزها را از خداوند مى خواهيم.
«اللهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسى مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ راضِيَةً بِقَضآئِكَ مُولِعَةً بِذِكْرِكَ وَدُعآئِكَ مُحِبَّةً لِصَفْوَةِ اوْلِيآئِكَ مَحْبُوبَةً فى ارْضِكَ وَسَمآئِكَ صابِرَةً عَلى نُزُولِ بَلائِكَ شاكِرَةً لِفَواضِلِ نَعْمآئِكَ ذاكِرَةً لِسَوابِغِ آلآئِكَ مُشْتاقَةً الى فَرْحَةِ لِقآئِكَ مُتَزَوِّدَةً التَّقْوى لِيَوْمِ جَزآئِكَ مُسْتَنَّةً بِسُنَنِ اوْلِيآئِكَ مُفارِقَةً لِأَخْلاقِ اعْدائِكَ مَشْغُولَةً عَنِ الدُّنْيا بِحَمْدِكَ وَثَنآئِكَ.»[9]
خدايا بگردان خاطرم را آرام به تقديرت، خشنود به قضايت، آزمند به ذكر و دعايت، دوستدار سران اوليائت، محبوب در زمين و آسمانت، بردبار بر نزول بلايت، شكرگزار نعمتهاى خوبت، يادآور مهربانيهاى شايانت، مشتاق به شادى ملاقاتت، توشه بردار تقوى براى روز جزايت، روشگير به روشهاى اوليائت، جدا از اخلاق دشمنانت، مشغول از دنيا به حمد و ستايشت.
جزء اين سيزده جمله اين دو جمله است خدايا من مى خواهم هم محب باشم هم محبوب، هم دوست بدارم و هم مرا دوست بدارند. امّا چه كسى را دوست بدارم؟ دوستدار برگزيدگان از اوليائت، محبت آنان مثل مغناطيس انسان را مى كشد.[10] و اگر محبت آنان به درستى در دلها جاى گرفت انسان محبوب خوبان مى شود.
زيارت امام غايب
آيت الله بهجت مى فرمود: زيارت مشاهد مشرفه به منزله ملاقات آنها و ديدار حضرت غايب است آنها در هر جا ناظرند هر گاه انسان به يكى از آنها متوجه شود مانند آن است كه به همه آنان متوجه شده و همه را زيارت كرده است.[11]
نعمت بزرگ ايرانى ها
آيت الله بهجت فرمود: حرم مطهر حضرت رضا عليه السلام نعمت بزرگ و گرانقدرى است كه در اختيار ايرانى هاست، عظمتش را خدا مى داند، به حدّى كه امام جواد علیه السلام مى فرمايد:
«زيارةُ ابى افضل مِن زيارَةِ الحسينِ».[12] زيارت پدرم امام رضا از زيارت امام حسين عليه السلام افضل است.
بنابراين ايرانى ها بايد نعمت حرم حضرت رضا را كه زيارت آن برايشان فراهم است مغتنم بشمارند.[13]
چرا جسورانه در محضر امام سخن گفتى
شخصى نقل كرده است كه از گيلان به زيارت امام رضا رفته بودم پس از مدّتى بدون خرجى ماندم حساب كردم تا بازگشت به گيلان، پانصد تومان نياز دارم. دست به دامن حضرت رضا علیه السلام شدم امّا خبرى نشد مجدّداً عرض كردم سيدى! من گداى متكبّرى هستم اين بار هم احتياج خود را مى گويم اگر عنايتى نفرمايى ديگر بار نخواهم آمد ولى يادداشت مى كنم كه امام رضا علیه السلام مهمان نواز نيست!
از حرم كه خارج شدم ديدم شيخى مرا صدا مى زند چرا اين قدر جسورانه در محضر امام سخن گفتى شايسته نيست چنين بى ادب و گستاخ باشى! و سپس پاكتى به من داد به خانه آمدم و پاكت راگشودم با كمال شگفتى ديدم كه پانصد تومان در آن است بعدها فهميدم آن شيخ مرحوم نخودكى بوده است.[14]
برترين خاطره
بسيارى از كسانى كه به اسلام گرويده اند وقتى كه به زيارت حضرت رضا علیه السلام مشرّف مى شوند اولين خاطره اى كه براى دوستان خود نقل مى كنند حضور در حرم مطهر امام رضا علیه السلام است.
مقام امام
امام خليفه الله است يعنى مظهر وجود حضرت حق در ميان خلق است او مظهر علم خدا است كه توان دارد صداى همه را بشنود و جواب همه را بدهد و مقام هر كس برايش معلوم است او مظهر قدرت خداوند است كه هر چه بخواهد به اذن خداوند محقق مى شود او مظهر رحمت خداوند است و بدين جهت در حرمش براى همه باز است.
گشتم همه جا بر در و ديوار حريمت جايى ننوشته كه گناه كار نيايد
تقدم رضايت بر زيارت
انسان موقع زيارت بايد تمام توجهش به جلب رضايت امام معصوم علیه السلام باشد ونه رضايت دل خود. بنابراين هر گونه اذيت و آزار برادران و خواهران دينى در موقع زيارت موجب نارضايتى امام است و چنين زيارتى سود چندانى ندارد.[15]
دستاورد زيارت
در توسلات به حضرات معصومين به بعضى نقداً چيزى مى رسد و گرفتاريشان رفع مى شود ولى بعضى ديگر بدون اينكه به آنها چيزى برسد آسوده مى شوند و با خيال راحت برمى گردند.[16]
نشانه قبولى زيارت
زائر نشانه قبول زيارت را بايد در هماهنگى روحش با عملش و خطّش با خط اهل بيت با همسويى با اين خاندان در پاكى و رفتار جستجو كند. زيارتى مقبول است كه در حالات روحى و رفتار و اخلاق و تهذيب زائر اثر داشته باشد زيارتى با معرفت با قصد قربت دور از ريا و تظاهر، بدون آميختن آن به گناه، نزديكتر شدن به اهل بيت علیهم السلام، توبه كردن و پاك شدن و پاك ماندن اينها نشانه هاى قبول زيارت است. مرحوم آيت الله محمدجواد انصارى عارف نامى در اين زمينه فرموده اند اگر با خواندن اذن دخول برايتان حالت خضوع و خشوع پيدا شد بدانيد اهل بيت علیهم السلام شما را قبول كرده اند و اگر اين حال را نداشتيد صبر كنيد تا اين حال برايتان پيدا شود.[17]
ايام زيارت
زيارت امام رضا در همه ايام مطلوب و پسنديده است. لكن در ماه رجب و 23 و 25 ماه ذى القعده و ششم ماه رمضان و نيز روز ولادت و شهادت آن حضرت (يعنى 11 ذى القعده و آخر ماه صفر) فضيلت بيشترى دارد.[18]
استقبال از زائر ائمه اطهار علیهم السلام
معلى بن خنيس مى گويد: از امام صادق علیه السلام شنيدم كه مى فرمود: وقتى يكى از برادران از زيارت ما يا زيارت قبور ما برگشت به استقبال او برويد و سلام نموده و او را به اين نعمت زيارت تبريك بگوييد تا پاداشى همانند پاداش او ببريد.[19]
اولين زيارت
از حضرت آيت الله بهجت سؤال شد، گفته مى شود هر كس در سفر اول زيارت حضرت رضا علیه السلام حاجتى داشته باشد حضرت آن حاجت را برآورده مى كند. آيا اين درست است؟
ايشان فرمود: چنين معروف است ولى در هر سفر بلكه در همه جا و هميشه آن حضرت حوايج را برآورده مى كند بلكه امام زاده ها نيز سفره هاى رحمتند و چه بسا نسخه دردهاى ظاهرى و باطنى ما به دست يكى از آنهاست.[20]
زيارت هر يك از معصومين زيارت همه آنهاست
آيت الله بهجت فرمود: زيارت هر كدام از مشاهد مشرّفه زيارت همه آنان است خيال مى كنم كه انسان اگر هر يك از مشاهد مشرفه را زيارت كند همه مشاهد مشرفه را در همه جا زيارت كرده است و براى او مفيد است در زيارت حضرت سيدالشهدا علیه السلام بر همه ائمه بلكه انبياء سلام شده است. آدم و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمد صلى الله عليه و آله.[21] چرا كه همه آنها يك نورند و يگانه اند.
فايده زيارت امام رضا عليه السلام
زيارت امام رضا عليه السلام ميدانى است براى تحول و توبه و ميل به خوبيها.
ويژگى امام رضا عليه السلام
مرحوم علّامه طباطبايى فرمودند: همه ائمه علیهم السلام رئوفند ولى رأفت حضرت رضا علیه السلام قابل حس است و اصلاً آدم آن را احساس مى كند.[22] شخصى از علّامه طباطبايى پرسيد: در حرم چه كنم تا امام رضا علیه السلام به من توجه كند ايشان فرمود: بگو يا امام رضا به فاطمه به فاطمه به فاطمه و اين را چند بار تكرار نما آنگاه حضرت توجه مى كند.[23]
امام رضا و احترام به نام امام زمان عليه السلام
آيا مى دانيد وقتى دعبل خزاعى شاعر اهل بيت قصيده مشهور مدارس آيات را خدمت امام رضا عليه السلام خواند هنگامى كه به اين بيت رسيد
خروج امام لامحالة خارج يقوم على اسم الله و البركات
امام رضا علیه السلام دست بر سر نهاد و به عنوان احترام برخاست و از خداوند متعال فرج حضرت ولى عصر عجّل الله تعالی فرجه الشریف را از خداوند در خواست نمود.[24]
قبله هفتم
آيا مى دانيد محل دفن امام هشتم عليه السلام قبله هفتم ناميده مى شود. زيرا هفت مدفن براى معصومين وجود دارد بقيع، مدينه، نجف، كربلا، كاظمين، سامرا، مشهد، البته منظور از قبله مركز توجه مسلمين است نه قبله نماز.[25]
آشنا با زبانهاى گوناگون
ابا صلت هروى مى گويد: امام رضا علیه السلام با مردم به زبان خودشان سخن مى گفت به خدا سوگند كه او فصيح ترين و داناترين مردم به هر زبان و فرهنگى بود.[26] اباصلت مى گويد: به امام عرض كردم: اى فرزند رسول خدا من در شگفتم از تسلّط شما بر زبانهاى گوناگون! امام فرمود:
من حجّت خدا بر مردم هستم چگونه مى شود خداوند فردى را حجّت بر مردم قرار دهد. ولى او زبان آنان را درك نكند.[27]
زمان امامت حضرت
دوران بيست ساله امامت ايشان همزمان با خلافت سه خليفه عباسى بود ده سال نخست در زمان خلافت هارون الرشيد و پنج سال بعد در زمان خلافت امين فرزند ارشد، هارون و پنج سال پايانى در زمان خلافت مأمون گذشت.
عرضه اعمال
آيا مى دانيد همواره اعمالمان بر امام عرضه مى شود.
عبدالله بن ابان يكى از ياران امام رضا علیه السلام مى گويد: خدمت امام رضا علیه السلام رسيدم عرض كردم يابن رسول الله براى من و خانواده ام دعا بفرماييد.
حضرت فرمود: مگر من دعا نمى كنم؟ به خدا سوگند اعمال هر شب و روز شما بر من عرضه مى شود، سپس فرمود: مگر كتاب خدا را نمى خوانى كه مى فرمايد:
بگو هر عملى كه مى كنيد خدا و پيامبر و مؤمنان عمل شما را مى بينند.[28]
انس حضرت رضا علیه السلام با قرآن
ابراهيم بن عباس مى گويد: امام رضا عليه السلام چنان با قرآن مأنوس بود كه سخن گفتن و مثالهايى كه در ضمن گفتارش مى آورد از قرآن نشأت گرفته بود و شبها در بستر خود بسيار قرآن تلاوت مى كرد و چون به آيه هاى بهشت و دوزخ مى رسيد مى گريست و بهشت را از درگاه خدا طلب مى كرد و از آتش دوزخ به خدا پناه مى برد.[29] آن حضرت در هر سه روز يك بار تمام قرآن را تلاوت مى كرد و مى فرمود: اگر خواسته باشم، مى توانم در كمتر از سه روز قرآن را ختم كنم، ولى هرگز به هيچ آيه اى نمى رسم مگر اينكه در معنى آن مى انديشم. و درباره اينكه در چه موضوع و چه وقت نازل شده فكر مى كنم.
حضرت رضا علیه السلام مى فرمود: اگر سؤال شود كه چرا خداوند امر كرده تا در همه نمازها سوره حمد خوانده شود در پاسخ مى گويم. براى اينكه قرآن متروك نشود همواره نمازگزاران با قرآن ارتباط داشته باشند و آن را از ياد نبرند و انتخاب سوره حمد از اين جهت است كه اصول همه معارف و مفاهيم قرآن در آن جمع است.[30]
شريك در عبادت
مأمون دستور داد برايش آب بياورند تا وضو بسازد. غلامان تشت و تنگ در مسند شاهانه مأمون حاضر كردند. امام رضا علیه السلام و افرادى كه آنجا حضور داشتند با كمال تعجب مشاهده كردند كه مأمون در وضو گرفتن از غلامان كمك مى گيرد. امام رضا علیه السلام كه از غرور و خودپسندى مأمون آگاه بود فرصت را غنيمت شمرد و به روش وضو گرفتن او ايراد گرفت. مأمون كه سعى مى كرد خود را خونسرد نشان دهد، به حضرت عرض كرد. آيا دليلى بر اعتراض خود دارى؟ حضرت فرمود: بلى آن گاه اين آيه را تلاوت كرد. «فَمَنْ كانَ يَرجُو لِقاء ربّه فَلْيَعْمَل عَمَلًا صالِحاً ولا يُشركِ بِعِبادَة رَبّه احداً»[31] پس هر كه به ديدار پروردگارش اميد دارد بايد عمل صالح انجام دهد و در عبادت پروردگارش كسى را شريك نسازد. مأمون دانست كه با كمك گرفتن از ديگران، در عبادت خداوند شريك گرفته است. سپس از نو وضو ساخت.[32]
زيارت قبور يا زيارت احياء
برخى از زائران هنگامى كه به حرم حضرت رضا علیه السلام مى روند گويى، زيارت قبور مى روند در حالى كه حيات و ممات ائمه اطهار علیهم السلام يكى است امام حىّ و حاضر است در زيارت او مى خوانيم «اشْهَدُ انَّكَ تَشْهَدُ مَقامى و تَسْمَعُ كَلامى و تَرُدُّ سَلامى»؛[33] يعنى شهادت مى دهم كه تو جايگاه مرا مى بينى و كلام مرا مى شنوى و سلام مرا جواب مى دهى.
علت بوسيدن حرم و ضريح چيست؟
بوسيدن حرم مطهر اهل بيت علیهم السلام بدان جهت است كه آنان بندگان شايسته خدا هستند و در رضاى خداوند محو شده اند. چنين انسانهاى بزرگى به خاطر رابطه اى كه با خدا دارند سزاوار احترامند و احترام به ايشان احترام به خداوند و از نوع عبادت خداوند است.
مرحو سيد شرف الدين در زمان عبدالعزيز آل سعود به زيارت خانه خدا مشرف شد او از جمله علمايى بود كه در عيد فطر به دعوت آل سعود به كاخ وى رفت تا عيد قربان را به وى تبريك گويد.
وقتى نوبت به وى رسيد قرآنى را كه در جلدى پوستى بود به وى هديه داد ملك عبدالعزيز هديه را گرفت و بوسيد و به عنوان احترام و تعظيم بر پيشانى خود گذاشت مرحوم شرف الدين گفت اين جلد پوست بز است، چگونه آن را مى بوسى؟
گفت غرض من قرآن است نه اين جلد. مرحوم شرف الدين مى گويد:
ما وقتى قبر پيامبر و امام را مى بوسيم مى دانيم كه آهن و سنگ هيچ كارى نمى توانند بكنند بلكه غرض ما تعظيم رسول و اهل بيت علیهم السلام است.
همان طورى كه شما با بوسه زدن بر پوست، قرآن را تعظيم مى كنيد. اقدام مرحوم شرف الدين شگفتى حاضران را به دنبال داشت، حاضران يكپارچه تكبير گفتند. ملك عبدالعزيز از آن پس اجازه داد حجاج به آثار رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم تبرك جويند اما بعد از او حاكمان ديگرى سر كار آمدند و دوباره جلوى تبرك را گرفتند.[34]
مناظرات امام با پيروان اديان و مكاتب
آيا مى دانيد امام رضا علیه السلام مظهر گفتگوى اديان بود و مناظرات زيادى با رهبران اديان و مذاهب گوناگون داشت گر چه مناظرات امام رضا علیه السلام فراوان است ولى از همه مهمتر هفت مناظره است.
1- مناظره با چاثليق (رئيس اسقفها و پيشواى بزرگ مسيحيان آن زمان)
2- مناظره با رأس الجالوت (پيشواى بزرگ يهوديان آن زمان)
3- مناظره با هريز اكبر (پيشواى بزرگ زرتشتيان)
4- مناظره با عمران صابى (رهبر گروه صائبين گروهى كه خود را پيرو حضرت يحيى علیه السلام مى دانند)
5- مناظره با سليمان مروزى (عالم علم كلام در عصر مأمون)
6- مناظره با على بن محمد بن جهم (دشمن اهل بيت علیهم السلام)[35]
7- مناظره با رهبران مذاهب مختلف در بصره
در حرم چگونه باشيم
1- زائر در زمان حضور در حرم بايد توجه داشته باشد كه در محضر چه شخصيتى قرار دارد. و از او غافل نباشد و بايد به دقت مراقب ظاهر و باطن خود باشد
يك چشم زدن غافل از آن ماه نباشيد شايد كه نگاهى كند آگاه نباشيد
2- دومين نكته اى كه عنايت به آن در محضر اهل بيت علیهم السلام بر زائر ضرورى است مراعات آرامش و متانت و ادب و پرهيز از آنچه كه در خور آن محضر والا نيست.
3- زائر به مقتضاى ادب چه هنگام خواندن زيارت نامه و چه گفتن راز دل به امام نبايد صداى خود را بلند كند.
شستشوى جان
مرحوم آيت الله حاج شيخ على صفايى يكى از ارباب معرفت و يكى از دلباختگان مكتب اهل بيت علیهم السلام، اول و آخر هر ماه از قم خود را به مشهد مى رساند و مى فرمود: اگر جسم با دو روز حمام نرفتن بو مى گيرد روح با يك نيت بد سياه و كدر مى شود. به همين جهت او به امام رضا عليه السلام پناه مى برد و مى فرمود: زيارت امام رضا علیه السلام مثل حمّام است و انسان را از آلودگى ها پاك مى كند چنان كه در بخشى از زيارت روز يكشنبه در مفاتيح الجنان آمده است: «إنّا قد طَهُرْنا بِوِلايَتِهِم»
ما با ولايت آنان پاك مى شويم و با اين نياز هر ماه به درگاه امام رضا علیه السلام مى شتافت و در همين مسير نيز به لقاء الله پيوست.[36]
[1] بحارالانوار، ج 97، ص116.
[2] ضمت لمن زار قبر ابى عارفاً بحقّه الجنة من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص349.
[3] امالى صدوق، ص119.
[4] بحارالانوار، ج 99، ص44.
[5] زبدة التَّصانيف، ج 6، ص151، كريمه اهل بيت على اكبر مهديپور، ص130.
[6] مجله حرم، ص 11 شماره 1.
[7] بحارالانوار، ج 99، ص 35.
[8] بحارالانوار، ج 99، ص 37.
[9] مفاتيح الجنان، قسمت زيارت مطلقه اميرالمؤمنين عليه السلام، ص714.
[10] تعليم وتربيت در اسلام، استاد مطهرى، ص430.
[11] در محضر بهجت، ج 2، نكته 1253، ص400.
[12] وسايل الشيعه، ج 14، ص562 بحارالانوار، ج 99 ص38.
[13] 600 نكته در محضر بهجت، نكته 540.
[14] نشان از بى نشان ها، ج 1، ص51.
[15] آية اللَّه تأللّهى همدانى پرسمان ويژه نامه تابستانى 83.
[16] 600 نكته از محضر بهجت نكته 543 ص 330.
[17] سوخته، محمد جواد انصارى، ص 248.
[18] آداب زيارت، ص 50، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس مفاتيح الجنان در اعمال آخر ذى القعده.
[19] «اذا انصرف الرجل من اخوانكم من زيارتنا او زيارة قبورنا فاستقبلوه و سلّموا عليه و هَنِّؤُه بما وهب الله له فان لكم مثل ثوابه»؛ بحارالانوار، ج 102، ص302.
[20] 600 نكته از محضر بهجت، ج 2، ص 277.
[21] در محضر بهجت محمد حسين رُخشاد، نكته 1043، ص 277، كتاب دوم.
[22] فاطمى نيا، زائر سال 6، ش 9، سال 1378.
[23] همان.
[24] الغدير، ج 2، ص361.
[25] استفتائات جديد مكارم، ج 1، ص490، س1583.
[26] «كان الرضا يكلّم الناس بُلغاتهم و كان و الله افصحُ الناس و اعلمهم بكل لسانٍ و لغةٍ».
[27] «فقال ياابا الصَلْتَ انا حجّةُ الله على خلقِه و ما كان الله يتَّخِذَ حُجةً على قوم و هو لا يعرِفُ لُغاتهم» عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 27، خرائج راوندى، ص341، بحارالانوار 49، ص73.
[28] كافى، ج 1، ص219.
[29] همان، ص 196، فضايل القرآن ص43.
[30] علل الشرايع، ج 1، ص 247، بحارالانوار، ج 85، ص248.
[31] كهف/ 110.
[32] بحارالانوار، ج 6، ص222.
[33] زيارت نامه حضرت رضا عليه السلام.
[34] پيكار با منكر، ج 2، ص76. به نقل از كتاب آن گاه كه هدايت شدم، محمد تيجانى، ص99.
[35] سيره پيشوايان مهدى پيشوايى.
[36] مشهور آسمان عزيز حيدرى، ص86.
