گذر سالم از کمینگاه (۴)
وَ سَلامَةَ المِرصاد.[۱]
صحبت در تبیین معنا و مصداق «مرصاد» بود که عبور سالم از آن را در این جمله از خداوند متعال خواستاریم. اشاره شد که این کلمه می‌تواند به معنای کمینگاه یا گذرگاه و صراط باشد و هر کدام از آنها، دارای مصداق‌های اخروی و دنیوی است.
در جلسه قبل روایتی خواندیم که در آن، دو مورد از مصداق‌های عینی صراط به عنوان یکی از دو معنای مرصاد آمده بود. مصداق صراط دنیوی امام معصوم و مصداق اخروی آن، پل صراط روی دوزخ بود. افزون بر این، در روایات برای «صراط مستقیم» مصداق‌های دیگری نیز بیان شده است، مانند: دین اسلام، کتاب خدا، شناخت خدا، محبت خدا و عبادت او.
این مصداق‌ها را در پرتوی از تفسیر اهل‌بیت(علیهم‌السلام) به تفصیل آورده‌ایم[۲] و توضیح داده‌ایم که همه آنها به یک معنا برمی‌گردند و آن چیزی جز عبادت خداوند سبحان و اطاعت از او نیست. زیرا رهنمودهای وحی و انبیا و اوصیای آنان، زمینه‌ساز شناخت و محبت خدا و در نهایت موجب عبادت و اطاعت اوست.
کسی که در این دنیا از رهنمودهای الهی پیروی نماید و در صراط مستقیم گام بردارد، در آخرت از گذرگاه جهنم به سلامت عبور می‌کند. هر چه انسان در اینجا بیشتر گرفتار آلودگی‌های اخلاقی و عملی گردد و از صراط مستقیم، منحرف شود، لغزشگاه او در گذرگاه دوزخ شدیدتر می‌شود و سرعتش هنگام عبور از آن کاهش می‌یابد. از این رو، هر کس متناسب با پرونده اعمالش، از این گذرگاه عبور می‌کند. این مطلب در روایات، با تعابیر گوناگون بیان شده است. در اینجا به سه روایت نبوی در این باره اشاره می‌گردد. رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) ـ طبق نقل ـ می‌فرماید:
الناسُ على الصِّراطِ، فَمُتَعَلِّقٌ بِيَدٍ، و تَزُولُ قَدَمٌ، و مُستَمسِكٌ بِقَدَمٍ.[۳]
بر صراط، برخى از مردم با دست آويزان‌اند، برخى پاىْ لغزان، و برخى پا برجا.
الناسُ عليهِ كالبَرقِ و كَطَرفَةِ العَينِ و كَأجاوِدِ الخَيلِ و الركابِ و شَدّاً على الأقدامِ، فَناجٍ مُسَلَّمٌ، و مَخدوشٌ مُرسَلٌ، و مَطروحٌ فيها.[۴]
هنگام عبور از آن (صراط)، برخى از مردم چون برق مى‌گذرند، برخى چون چشم به هم زدنى، برخى مانند اسبان و شتران تندرو و برخى مانند افراد پاى‌بسته. پس عدّه‌اى حتماً نجات مى‌يابند و عدّه‌اى زخمى و خونى به آهستگى مى‌گذرند و عدّه‌اى در آن (دوزخ) مى‌افتند.
فمِنهُم مَن يَمضِي علَيهِ كَلَمحِ البَرقِ، و مِنهُم مَن يَمضِي علَيهِ كَمَرِّ الرِّيحِ، و مِنهُم مَن يُعْطى نُوراً إلى مَوضِعِ قَدَميهِ، و مِنهُم مَن يَحبُو حَبواً، و تَأخُذُ النارُ مِنهُ بِذُنوبٍ أصابَها.[۵]
عدّه‌اى، از صراط همچون برق مى‌گذرند و عدّه‌اى همچون باد، و به عدّه‌اى ديگر، نورى داده مى‌شود كه جلوى پايشان را روشن مى‌بينند، و عدّه‌اى چهار دست و پا مى‌گذرند و به سبب گناهانى كه كرده‌اند، آتش قسمتى از آنها را فرا مى‌گيرد.
بر پایه روایتی دیگر از آن حضرت، سرعت برخی از افراد هنگام عبور از صراط و حسابرسی به قدری زیاد است که آنها متوجه حسابرسی و صراط نمی‌شوند. متن روایت چنین است:
إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ أنْبَتَ اللَّهُ لِطائفةٍ مِن امّتي أجْنِحَةً، فيَطيرونَ مِن قُبورِهم إلى الجِنانِ يَسْرَحونَ فيها و يَتَنعَّمونَ كيفَ شاؤوا، فتَقولُ لهُمُ المَلائكَةُ: هَل رَأيْتُم حِساباً؟ فيقولونَ: ما رَأينا حِساباً، فيقولونَ: هَل جُزْتُم على الصِّراطِ؟ فيقولونَ: ما رَأينا صِراطاً، فيقولونَ لَهُم: هَل رَأيْتُم جَهَنّمَ؟ فيقولونَ: ما رَأيْنا شَيئاً، فتقول المَلائكَةُ: مِن امّةِ مَن أنتُم؟ فيقولونَ: مِن امّةِ محمّدٍ صلى الله عليه و آله.[۶]
در روز رستاخيز، خداوند براى گروهى از امّت من، بال‌هايى مى‌روياند كه با آنها از گورهاى خود به بهشت پرواز مى‌كنند و در آن، به گشت و گذار مى‌پردازند و هر گونه بخواهند، از نعمت‌هايش برخوردار مى‌شوند. فرشتگان از آنها مى‌پرسند: آيا حسابرسى شديد؟ می‌گویند: ما حسابى نديديم. مى‌پرسند: آيا از صراط گذشتيد؟ می‌گویند: ما صراطى نديديم. مى‌پرسند: آيا دوزخ را ديديد؟ می‌گویند: ما چيزى نديديم. فرشتگان مى‌گويند: شما از امّتِ كه هستيد؟ پاسخ مى‌دهند: از امّت محمّد صلى الله عليه و آله.
در برخی از روایات، به عواملی که موجب می‌شود، انسان با سرعت و به سلامت از پل صراط بگذرد نیز اشاره شده است. چه اینکه در ادامه روایت پیشین، آمده است که وقتی فرشتگان از آنها می‌پرسند اعمال شما در دنيا چه بود که اینگونه وارد بهشت شدید، در پاسخ، این دو عامل مهم را بیان می‌کنند:
كُنّا إذا خَلَونا نَسْتَحي أنْ نَعْصِيَهُ، و نَرْضى باليَسيرِ مِمّا قَسمَ لَنا.[۷]
ما در خلوت و تنهايىِ خود، از معصيت خدا شرم مى‌كرديم، و به همان اندكْ روزى‌اى كه قسمت ما شده بود، خشنود بوديم.
همچنین در روایتی دیگر از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) وضو گرفتن به صورت کامل، عامل عبور سریع از صراط دانسته شده است:
أسبِغِ الوُضُوءَ، تَمُرَّ على الصِّراطِ مَرَّ السَّحابِ.[۸]
وضو را كامل بگير تا از صراطْ همچون ابر بگذرى.
عبدالعظیم حسنی(علیه‌السلام) ـ طبق نقل ـ از امام هادی(علیه‌السلام) روایتی را نقل نموده است که در آن، حضرت موسی(علیه‌السلام) پرسش‌هایی را از خداوند سبحان پرسیده و پاسخ شنیده است. یکی از این پرسش و پاسخ‌ها اینگونه است:
إلهى! فَما جَزاءُ مَن تَلا حِكمَتَكَ سِرّاً و جَهراً؟ قالَ: يا موسى! يَمُرُّ عَلى الصِّراطِ كَالبَرقِ.[۹]
خدايا! پاداش كسى كه كتاب حكمت تو را در نهان و آشكارا بخواند، چيست؟ فرمود: اى موسى! او از صراط، مانند برق خواهد گذشت.
يكى از نام‌هاى تورات، «حكمت» بوده است، همان طور كه قرآن كريم نيز «حكمت» ناميده شده است. و کسی که کتاب خدا را پنهانی و آشکارا تلاوت کند، با سرعت برق از روی صراط می‌گذرد.
در مقابل، برخی کارها موجب کُند شدن عبور انسان از روی پل صراط می‌گردد تا جایی که برخی از گناهان همچون ظلم و حق الناس، موجب می‌شود که ظالم از این پل به درون دوزخ سقوط کند. امام صادق(علیه‌السلام) در تفسیر آیه ﴿إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ﴾[۱۰] می‌فرماید:
قَنطَرَةٌ على الصِّراطِ لا يَجُوزُها عبدٌ بِمَظلِمَةٍ.[۱۱]
پلى است روى صراط كه هر بنده‌اى مظلمه‌اى به گردن داشته باشد، نمى‌تواند از آن بگذرد.
[۱]. الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین (علیه‌السلام)، الدعاء ۲۰.
[۲]. ر. ک: پرتوی از تفسیر اهل بیت، محمدی ری‌شهری، ج۲، ص۳۹۳ ـ ۴۰۱.
[۳]. تفسير القمی، علی بن ابراهیم القمی (ح ۳۰۷ ق)، ج۲، ص۴۲۱.
[۴]. كنز العمّال، متقی هندی (۹۷۵ ق)، ج۱۴، ص۳۸۶، ح۳۹۰۳۴.
[۵]. كنز العمّال، متقی هندی (۹۷۵ ق)، ج۱۴، ص۳۸۶ ح ۳۹۰۳۶.
[۶]. تنبيه الخواطر، ورّام بن ابی فراس (ح ۶۰۵ ق)، ج۱، ص۲۳۰.
[۷]. تنبيه الخواطر، ورّام بن ابی فراس (ح ۶۰۵ ق)، ج۱، ص۲۳۰.
[۸]. الخصال، الشیخ الصدوق (۳۸۱ ق)، ص۱۸۱، ح۲۴۶.
[۹]. الأمالى، الشیخ الصدوق (۳۸۱ ق)، ص۲۷۶، ح۳۰۷.
[۱۰]. سوره فجر، آیه۱۴.
[۱۱]. ثواب الأعمال، الشیخ الصدوق (۳۸۱ ق)، ص۳۲۱، ح۲.
