جایگزین از دست رفته‌ها نزد خداست
و عِندَكَ مِمّا فاتَ خَلَفٌ.[۱]
در ادامه بند بیستم از دعای نورانی مکارم الاخلاق، امام زین العابدین(علیه‌السلام) خطاب به حضرت حق می‌فرماید: جایگزین هر آنچه از دست رود، نزد توست.
این جمله در واقع، بیان دلیل سه جمله قبلی است که فرمود: «اللَّهُمَّ أنتَ عُدَّتي إن حَزِنتُ، و أَنتَ مُنتَجَعي إن حُرِمتُ، و بِكَ استِغاثَتي إن كَرِثت؛ خدایا، اگر غمگین شوم تو مایه دلخوشى منى و اگر محروم گردم، نیازم را از تو طلب می‌کنم و اگر گرفتاریِ شدیدی پیدا کنم، تنها از تو یاری و فریادرسی می‌خواهم»، زیرا همه کاره عالم خدای متعال است و اوست که غم و محرومیت و گرفتاری بندگانش را جبران می‌کند.
جمله مورد بحث را می‌توان از ابعاد مختلف بررسی نمود، زیرا خداوند می‌تواند به تناسب چیزهایی که انسان از دست می‌دهد، جایگزین آن را ـ به شرط داشتن استحقاق ـ عنایت کند، زیرا او کسی است که روزی هر که را استحقاق داشته باشد، گسترده و هر که را مستحق نباشد، تنگ می‌کند:
﴿قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ﴾.[۲]
بگو: پروردگار من براى هر كس از بندگانش كه بخواهد روزى را فراخ يا تنگ مى‌گرداند.
حالا که قبض و بسط روزی دست خداست، اگر کسی در راه او چیزی را انفاق کند، خداوند آن را جبران می‌کند. در ادامه آیه یاد شده می‌فرماید:
﴿وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقينَ﴾.
و هر چيزى را هزينه كنيد او جايگزين آن را مى‌دهد؛ و او بهترين روزى دهندگان است.
در روایتی از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود:
ما نَقَصَ مالٌ مِن صَدَقَةٍ قَطُّ.[۳]
هيچ گاه مالى بر اثر صدقه دادن كم نشد.
آیت الله مشکینی(رحمة الله علیه) می‌فرمود:
زمانی که طلبه بودم و در مدرسه فیضیه حجره داشتم، یک روز هیچ پولی نداشتم، حتی پول این که یک دانه نان هم بخرم نداشتم. به قصد رفتن به حرم حضرت معصومه(سلام الله علیها) از حجره خارج شدم. وقتی وارد حیاط مدرسه شدم، شخصی را ملاقات کردم. هنگام مصافحه با او، یک پنج ریالی ـ که می‌شد با آن چند قرص نان تهیه کرد ـ در دستم گذاشت. وقتی از او جدا شدم، چند قدم جلوتر به یکی از دوستانم برخورد کردم، پس از احوال پرسی گفت: «میرزا علی! قرض نداری بدهی به ما؟» گفتم: «چرا!» و همان سکه پنج ریالی را به او دادم. کمی جلوتر شخص دیگری را دیدم که او نیز هنگام مصافحه، پنج تومان در دستم قرار داد. و این تفسیر عملی آیه ﴿مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها﴾[۴] است. معلوم می‌شود هر کس کار خیری انجام دهد، خداوند ده برابر برایش جبران می‌کند. وقتی داخل حرم شدم، دو باره یکی از دوستانم را دیدم که او هم از من درخواست قرض کرد. پنج تومانی را به او دادم. جالب آنکه لحظاتی بعد، نفر سومی را دیدم که اینبار هنگام مصافحه پنجاه تومان به من داد.
در روایت دیگری از آن حضرت نیز نقل شده است:
ما طَلَعَت شَمسٌ قَطُّ إلّا بُعِثَ بجَنبَتَيها مَلَكانِ، إنّهُما يُسمِعانِ أهلَ الأرضِ إلّا الثّقلَينِ: يا أيُّها النّاسُ هَلِمُّوا إلى ربِّكُم، فإنَّ ما قَلَّ و كَفى خَيرٌ مِمّا كثُرَ و ألهى، و لا غَرَبَت شَمسٌ قَطُّ إلّا و بُعِثَ بجَنبَتَيها مَلَكانِ يُنادِيانِ: اللّهُمّ عَجِّلْ لِمُنفِقٍ خَلَفاً، و عَجِّلْ لِمُمسِكٍ تَلَفاً.[۵]
هرگز خورشيد طلوع نكرد، مگر اين كه در دو طرف آن، دو فرشته گماشته شدند تا با ندايى ـ كه ساكنان زمين، به جز جن و انس، آن را مى‌شنوند ـ آواز دهند: «اى مردم! به سوى پروردگار خود بياييد؛ زيرا آنچه كم باشد و كفايت كننده، بهتر است از آنچه بسيار باشد و غافل كننده». و هرگز خورشيد غروب نكرد، مگر اين كه در دو پهلوىِ آن، دو فرشته آواز دادند: «بار خدايا! انفاق کننده را زود عوض ده و خوددارى كننده [از انفاق] را زود بى‌چيز گردان».
از مباحث مهم در سبک زندگی اسلامی «الاجمال فی طلب رزق»، یعنی ميانه‌روى در طلب روزى است. انسان باید به طور متوسط برای کسب روزی کار و تلاش کند، نه حرص حریصان را داشته باشد و نه وادادگی انسان‌های تنبل و واداده را. گاهی چندان به دنبال روزی می‌رویم که از زندگی حقیقی در می‌مانیم و به قول حافظ:
هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی کاین کیمیای هستی، قارون کند گدا را[۶]
[۱]. الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین (علیه‌السلام)، الدعاء ۲۰.
[۲]. سوره سبأ، آیه۳۹.
[۳]. النوادر، سید فضل الله الراوندی (۵۷۰ ق)، ص۸۴.
[۴]. سوره انعام، آیه۱۶۰.
[۵]. الترغيب و الترهيب، عبدالعظیم منذری (۶۵۶ ق)، ج۴، ص۱۱۸، ح۳.
[۶]. دیوان حافظ، غزل شماره۵.
