جایگزین از دست رفته‌ها نزد خداست (۲)
و عِندَكَ مِمّا فاتَ خَلَفٌ.[۱]
در تبیین این جمله از دعای نورانی مکارم الاخلاق که خطاب به حضرت حق می‌فرماید: «و جایگزین هر آنچه از دست رود، نزد توست»، اشاره شد که جایگزین آنچه از دست رفته، مصادیق مختلفی می‌تواند داشته باشد.
همان طور که در جلسه قبل بیان شد، یک مصداق آن در بحث انفاق است. اگر انسان در راه خدا انفاق کند، خداوند جایگزین آن را می‌دهد:
﴿وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ﴾.[۲]
و هر چيزى را هزينه كنيد او جايگزين آن را مى‌دهد.
ممکن است گفته شود: چرا با اینکه خداوند در این آیه وعده جایگزینی انفاق را داده است، اما گاهی انفاق می‌کنیم، ولی جایگزینی نمی‌بینیم؟
همین سؤال از امام صادق(علیه‌السلام) پرسیده شد و طبق نقل شیخ کلینی، آن حضرت در پاسخ فرمود:
لَو أنّ أحَدَكُمُ اكتَسَبَ المالَ مِن حِلِّهِ، و أنفَقَهُ في حِلِّهِ، لَم يُنفِقْ دِرهَماً إلّا اُخلِفَ علَيهِ.[۳]
اگر فردى از شما مال را از راه حلالش به دست آورد و در راه حلالش انفاق كند، درهمى انفاق نكند مگر اينكه خداوند عوض آن را بدهد.
پس معلوم می‌شود مشکل از طرف ماست نه خداوند. اگر ما شرایط انفاق که مهم‌ترین آن، حلال بودن کسب و خرج آن است را رعایت کنیم، خداوند نیز بدون شک به وعده‌اش عمل می‌نماید:
﴿أَوْفُوا بِعَهْدي أُوفِ بِعَهْدِكُم﴾.[۴]
به پيمان من وفا كنيد تا به پيمان شما وفا كنم.
این روایت را حسن بن فضل طبرسی نیز در مکارم الاخلاق نقل نموده و به جای «فی حِلّه»، «فی حَقّه» آورده است،[۵] یعنی آنگونه که شایسته است و به جا انفاق کند.
گفتنی است که در این روایت، راوی افزون بر پرسش یادشده، در باره عدم استجابت دعا با وجود وعده خداوند به اجابت آن در قرآن نیز سؤال می‌کند و امام(علیه‌السلام) در پاسخ می‌فرماید:
مَن أطاعَ اللّهَ عز و جل فيما أمَرَهُ ثُمَّ دَعاهُ مِن جِهَةِ الدُّعاءِ أجابَه.
هر كس از دستورهاى خداوند عز و جل پيروى كند، سپس او را از راه دعا بخواند، خداوند، پاسخش دهد.
پس از آن، راوی در باره جهت و راه دعا می‌پرسد و امام(علیه‌السلام) نیز آن را برایش توضیح می‌دهد. متن کامل روایت طبق نقل الکافی چنین است:
علی بن إبراهيم عن أَبيه، عن عثمان بن عيسى عمّن حدّثه عن الإمام الصادق عليه السلام، قال: قُلتُ: آيَتانِ في كِتابِ اللّهِ عز و جل أطلُبُهُما فَلا أجِدُهُما. قالَ: و ما هُما؟ قُلتُ: قَولُ اللّهِ عز و جل: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»[۶] فَنَدعوهُ و لا نَرى إجابَةً. قالَ: أ فَتَرَى اللّهَ عز و جل أخلَفَ وَعدَهُ؟ قُلتُ: لا. قالَ: فَمِمَّ ذلِكَ؟ قُلتُ: لا أدري. قالَ: لكِنّي اخبِرُكَ، مَن أطاعَ اللّهَ عز و جل فيما أمَرَهُ ثُمَّ دَعاهُ مِن جِهَةِ الدُّعاءِ أجابَهُ. قُلتُ: و ما جِهَةُ الدُّعاءِ؟ قالَ: تَبدَأُ فَتَحمَدُ اللّهَ، و تَذكُرُ نِعَمَهُ عِندَكَ، ثُمَّ تَشكُرُهُ، ثُمَّ تُصَلّي عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله، ثُمَّ تَذكُرُ ذُنوبَكَ فَتُقِرُّ بِها، ثُمَّ تَستَعيذُ مِنها، فَهذا جِهَةُ الدُّعاءِ. ثُمَّ قالَ: و ما الآيَةُ الأُخرى؟ قُلتُ: قَولُ اللَّهِ عزّ و جلّ: «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ»[۷] و إِنّي أُنفِقُ و لَا أَرى خَلَفاً. قالَ: أَ فَتَرَى اللَّهَ عَزّ و جَلّ أَخلَفَ وَعدَهُ؟ قُلتُ: لا، قالَ: فَمِمَّ ذلِكَ؟ قُلتُ: لا أَدري، قالَ: لَو أنّ أحَدَكُمُ اكتَسَبَ المالَ مِن حِلِّهِ، و أنفَقَهُ في حِلِّهِ، لَم يُنفِقْ دِرهَماً إلّا اُخلِفَ علَيهِ.[۸]
علی بن ابراهیم از پدرش و او از عثمان بن عیسی و او از شخص دیگری روایت نموده که می‌گوید: به امام صادق(علیه‌السلام) گفتم: دو آيه در كتاب خدا هست كه [در آنها وعده‌اى داده شده كه] آنها را مى‌جويم؛ امّا نمى‌يابم. فرمود: كدام دو آيه؟ گفتم: اين سخن خداوند عز و جل كه: «مرا بخوانيد تا پاسختان دهم». او را مى‌خوانيم، امّا پاسخى نمى‌بينيم. فرمود: آيا فكر مى‌كنى خداوند عز و جل خُلف وعده كرده است؟ گفتم: خير. فرمود: پس، علّتش چيست؟ گفتم: نمى‌دانم. فرمود: ولى من، تو را آگاه مى‌سازم: هر كس از دستورهاى خداوند عز و جل پيروى كند، سپس او را از راه دعا بخواند، خداوند، پاسخش دهد. گفتم: راه دعا چيست؟ فرمود: نخست، خدا را مى‌ستايى و نعمت‌هايى را كه به تو داده است، ياد مى‌كنى و سپس، او را سپاس مى‌گزارى و بعد، بر پيامبر صلى الله عليه و آله درود مى‌فرستى و آنگاه، گناهانت را يادآور مى‌شوى و بدانها اعتراف مى‌كنى و از آنها به خدا پناه مى‌برى. اين است راه دعا كردن. سپس فرمود: آیه ديگر كدام است؟ گفتم: اين سخن خداوند عز و جل كه: «و هر چيزى را هزينه كنيد او جايگزين آن را مى‌دهد؛ و او بهترين روزى دهندگان است». من انفاق می‌کنم، ولى عوضى براى آن نمی‌بينم. فرمود: آيا فكر مى‌كنى خداوند عز و جل خُلف وعده كرده است؟ گفتم: خير. فرمود: پس، علّتش چيست؟ گفتم: نمى‌دانم. فرمود: اگر فردى از شما مال را از راه حلالش به دست آورد و در راه حلالش انفاق كند، درهمى انفاق نكند مگر اينكه خداوند عوض آن را بدهد.
شبیه این روایت در فلاح السائل نیز نقل شده است.[۹] در آنجا پاسخ امام(علیه‌السلام) در جواب سؤال از جهت دعا، با تفصیل بیشتری گزارش شده است. ما هر دوی این نقل‌ها را در بخش آداب دعاکردن از کتاب نهج الدعاء آورده‌ایم.[۱۰]
[۱]. الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین (علیه‌السلام)، الدعاء ۲۰.
[۲]. سوره سبأ، آیه۳۹.
[۳]. الکافی، الشیخ الکلینی (۳۲۹ ق)، ج۲، ص۴۸۶، ح۸، ط ـ الإسلامیة.
[۴]. سوره بقره، آیه۴۰.
[۵]. مكارم الأخلاق، رضی الدین حسن بن فضل الطبرسی (ق ۶ق)، ص۲۷۶.
[۶]. سوره غافر، آیه۶۰.
[۷]. سوره سبأ، آیه۳۹.
[۸]. الکافی، الشیخ الکلینی (۳۲۹ ق)، ج۲، ص۴۸۶، ح۸، ط ـ الإسلامیة.
[۹]. ر. ک: فلاح السائل و نجاح المسائل، السید بن طاووس الحلی (۶۶۴ ق)، ص۹۶، ح۳۴.
[۱۰]. ر. ک: نهج الدعاء (با ترجمه فارسى)، محمد محمدی ری‌شهری، ج۱، ص۱۲۲، ح۱۷۵ و ۱۷۶.
