اصلاح تباهی‌ها نزد خداست (۵)

و لِما فَسَدَ صَلاح‌.[۱]

ایام سوگواری شهدای کربلا را تسلیت عرض می‌کنم. شهدایی که خونشان زمینه‌ساز انقلاب اسلامی ایران شد. امیدوارم این انقلاب نیز زمینه حکومت جهانی اسلام به رهبری مولایمان حضرت مهدی(علیه‌السلام) را فراهم گرداند.

در ادامه شرح دعای نورانی مکارم الاخلاق، سخن به تبیین بند بیستم از این دعا رسیده بود. امام زین العابدین(علیه‌السلام) در این بند، پس از آن که خداوند متعال را تنها کسی می‌داند که هنگام حزن، مایه دلخوشی و هنگام محرومیت و گرفتاری، محل دستگیری و نیازخواهی است، با بیان سه مطلبی که بیانگر قدرت الهی است، به دلیل این امید بستن، اشاره نموده است.

اولین مطلب، این بود که خداوند سبحان می‌تواند آنچه از دست انسان رفته است را جبران نماید: «و عِندَكَ مِمّا فاتَ خَلَفٌ؛ و جایگزین هر آنچه از دست رود، نزد توست».

دومین مطلب، توانایی خدای سبحان برای اصلاح تباهی‌ها است: «و لِما فَسَدَ صَلاح، و بسامانی و اصلاح آنچه تباه گردد، [نزد توست]».

در تبیین این جمله گذشت که بهترین مصداق اصلاح مفاسد، دگرگونی بدی‌ها به خوبی‌ها است که در این آیه آمده است:

﴿إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً﴾.[۲]

مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و كارى شايسته كنند؛ كه خداوند نيكى آنان را جانشين ‌بدى‌هايشان مى‌گرداند و خداوند آمرزنده بخشاينده است.

در جلسات گذشته، روایاتی را در تفسیر این آیه خواندیم و دسته‌بندی نمودیم. در اینجا به دیدگاه‌های ارائه شده در چگونگی تبدیل سیئات به حسنات اشاره می‌گردد. ما در جلد هجدهم دانشنامه قرآن و حدیث در تبیین نقش توبه در دگرگونی سیئات به حسنات، هفت دیدگاه آورده‌ایم.[۳] برخى از اين ديدگاه‌ها معناى حقيقى سيئه و حسنه را در نظر گرفته‌اند و برخى ديگر بر پايه معانى مجازى پاسخ داده‌اند. خلاصه این دیدگاه‌ها و نقد آنها چنین است:

یک. جایگزینی سیئات گذشته با حسنات تازه. بر پایه این دیدگاه خداوند در همین دنیا، کار زشت مشرکان و کافران را به کارهای نیک تبدیل می‌کند. گویا خداوند به آنها توفیق می‌دهد که پس از توبه و ایمان، موفق به انجام کارهای نیک بشوند و به واسطه آن، شایستگی پاداش پیدا کنند؛ ولیکن این نظریه، خلاف ظاهر آیه است، زیرا تبدیل سیئات به حسنات به عنوان پاداش توبه و عمل صالح قرار داده شده است نه اینکه این جایگزینی مقدمه دریافت پاداش باشد. افزون بر آن، طبق روایتی که در المحاسن برقی آمده بود،[۴] این تبدیل و جایگزینی در آخرت صورت می‌گیرد نه در دنیا.

دو. محو شدن سیئات با حسنات، به این معنا که خداوند فرمان مى‌دهد، كار زشت بنده، محو شود و به جاى آن كار نيك، نگاشته شود. هر چند اين سخن، ايراد عقلى ندارد، ولى آيات و رواياتى در توبه وجود دارد كه بر تأثير بيرونى و عينى توبه تأكيد دارند و آن را امرى واقعى با آثار عينى مى‌دانند، نه امرى صرفاً اعتبارى.

سه. جایگزینی پاداش حسنات به جای کیفر سیئات، یعنی توبه موجب می‌شود که مثلا به جای کیفر دروغگویی، پاداش راستگویی را برای او بنویسند. این نظریه هم قابل قبول نیست، زیرا ظاهر آیه این است که خودِ سیئه تبدیل به حسنه می‌شود نه کیفر و پیامد آن.

چهار. تبدیل ملَکات بد به ملکات خوب، یعنی خداوند به واسطه توبه گنه‌کار، رفتارهای زشت او را که برایش به صورت ملکه در آمده، با رفتارهای نیکی که در وجودش راسخ می‌شوند جایگزین می‌کند. بر پایه این دیدگاه، زبان آیه را باید مجازی بدانیم زیرا به جای نسبت دادن جایگزینی به رفتار گنه‌کار، آن را به خود گناه نسبت داده است.

پنج. تحابط تاریکی سیئات با روشنی حسنات، تحابط به این معناست که دو چيز اثر يكديگر را خنثى كنند. طبق این دیدگاه که برگرفته از نظریه غزالی در باره تحابط است، نورانیت طاعت اگر زیاد باشد بر تاریکی گناه چیره می‌گردد و آن را می‌پوشاند، اما از آنجا که تحابط مسئله‌اى مورد مناقشه در دانش كلام است و بيشتر متكلمان شيعه اشكالات فراوانى بر آن گرفته‌اند، نمى‌تواند تبيينى قابل قبول باشد.

دو تبیین دیگر در این باره وجود دارد که در جلسه آینده می‌آید.

[۱]. الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین (علیه‌السلام): الدعاء ۲۰.

[۲]. سوره فرقان: آیه۷۰.

[۳]. ر. ک: دانشنامه قرآن و حدیث، محمد محمدی ری‌شهری: ج۱۸، ص۳۵ ـ ۴۷.

[۴]. ر. ک: المحاسن، أبوجعفر البرقی (۲۸۰ ق): ج۱، ص۱۷۰، ح۱۳۶.