دعا - رمضان ۱۳۸۹ - جلسه ۲۸
اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم
وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرين وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعين.
«اللّهمّ صَلّ عَلی مُحمّدٍ وَ آلِ مُحمّدٍ وَ اسمَع نِدائی إِذا نادَیتُک وَ اسمَع دُعائی إِذا دَعَوتُک وَ أَقبِل عَلَیَّ إِذا ناجَیتُک وَ قَد هَرَبتُ إِلَیک وَ وَقَفتُ بَینَ یَدَیک»[1]
مروري بر مباحث گذشته
گفته شد ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ یعنی تلاوت قرآن و ماه سخن گفتن عبد با ربّ یعنی دعا است. دعا را هم تقسیم‏بندی کردیم به مأثور و غیرمأثور كه دارای آداب و شرایطی است. بحث دعای غیرمأثور تمام شد و وارد بحث دعاي مأثور شدیم و فقط مقدمه کوتاهی برای‏ آن مطرح کردیم که دیگر فرصت نداشتیم بيش از اين، به مسأله بپردازيم و این بحث را ادامه دهیم. لذا من جلسه گذشته عرض کردم که چون فرصتی برای ادامه بحث نیست، بحث ديگري را شروع مي‏كنيم.
من پيش از ماه مبارك، اين‏طور هدف‏گیری کرده بودم كه در ماه مبارک رمضان، راجع به دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه امام زین‏العابدین (صلوات الله علیه) بحث کنم كه حضرت اين دعا را هنگام دخول ماه مبارک رمضان مي‏خواندند. می‏خواستم آن دعا را مطرح کنم، که دیگر فرصت نشد. تقدیر الهی غیر از این را برای ما رقم زد. با خود گفتم: حالا كه به آن بحث نرسيديم، لااقل در این جلسه که به حسب ظاهر، شب آخر ماه مبارک رمضان است، دعای وداع امام زین‏العابدین(صلوات الله علیه) را از صحیفه كه دقيقاً بعد از دعاي دخول ماه مبارك است، مطرح كنيم. اینطور نقل شده که وقتي ماه رمضان تمام شد، حضرت در روز آخر ما مبارک رمضان، این دعا را می‏کردند که دعای چهل و پنجم صحیفه است.
طرح بحث
من قبل از اینکه وارد این بحث شوم، تذکر بدهم كه من الآن نمي‏خواهم دعا را شرح كنم. یک وقت اشتباه نشود! من نمی‏خواهم در این «یک جلسه» وارد دعای صحیفه شوم. چون آن بحث، به چندین جلسه نياز دارد. من فقط آن جملاتی را که زین‏العابدین(صلوات‏الله‏علیه) به عنوان خداحافظی با ماه مبارک رمضان می‏فرماید، تا حدی که بشود، مطرح مي‏کنم. شاید حدود بیست تعبیر در این دعا وجود دارد که حضرت می‏گوید ای ماه رمضان، خداحافظ!
من مقدمه‏ای را در ابتدا عرض مي‏کنم و بعد تا آن مقداری که بشود وارد اين خداحافظی هاي امام زین‏العابدین با ماه مبارک رمضان می‏شوم.
نكته اول؛ زمان امري انتزاعي است
من نكاتي را برای اهل فن و برای روشن شدن آن‏ها عرض‏ مي‏كنم. آقایان علما، در جای خود، بحثی دارند درباره اين كه زمان چیست؟ اين بحث در مسائل کلامی مطرح است. ما می‏گوییم زمان از حرکت انتزاع می‏شود و تعبیر می‏کنیم كه زمان یک امر انتزاعی از حرکت است. من نمی‏خواهم وارد آن بحث‏ها شوم، فقط یک نکته را اشاره مي‏کنم. چون حضرت در اين دعا به ماه مبارك خطاب می‏کند، من می‏خواهم بگویم خطاب به ماه، كه زمان است يعني چه.
گفتيم زمان از حركت انتزاع مي‏شود و «حرکتِ انتزاعی» مي‏شود «زمان» و اهلش تعبیر می‏کنند که حرکت «راسمه زمان» است. يعني حركت زمان را ترسیم‏ مي‏كند. از يك حرکت، یک زمان خاص، انتزاع می‏شود. پس این كه ما بحث کردیم كه بعضي زمان‏ها قداست دارد، يعني يك قطعه از «حركت» مقدس است كه از آن يك زمان خاص انتزاع شده است. مثلاً از نظر روزها، شب‏ها يا ماه‏ها، این قطعه از حرکت که راسم زمان خاصی است، دارای قداست است، در حالي كه ما تعبير مي‏كنيم و مي‏گوییم زمان خاص قداست دارد. یعنی این حركت كه يك زمان خاص را ترسیم کرده است، دارای قداست است.
تمثّل اين ماه براي زين العابدين(صلواة‏الله‏عليه)
این مطلب را برای اهلش گفتم كه بدانند من به این نکات توجه دارم. یک دفعه نگویند که زمان امر انتزاعی است، پس چه‏طور مي‏گوييد زمان داراي قداست است؟ پاسخ اين است كه این قطعه از حرکت، که راسم زمان خاصی است، قداست پیدا می‏کند و آن دارای آثار می‏شود و همه آن مسائلی که در باب زمان‏ها مطرح کردیم، به همين معنا است كه اين حركت است كه واقعيت دارد و داراي تقدس است و چون قطعه‏اي از زمان را ترسيم مي‏كند، ما مي‏گوييم آن زمان، دارای قداست است. زین‏العابدین(صلوات‏الله‏علیه) هم در اين دعا، گويي زمان را به نحوی متمثّل مي‏کنند و به این قطعه مقدسه از زمان خطاب مي‏كنند كه از حرکت گرفته شده است. اين اجمال مطلب بود كه برای اهلش گفتم.
نكته دوم؛ معناي ديگر «السلام عليك» يعني «خداحافظ»
و اما مسأله‏ ديگري را هم عرض کنم، و آن این است که در محاورات عربی، چه بسا در آداب شرعیه ما هم این‏طور باشد؛ هم در هنگام ورود به شخص سلام می‏کنند و هم هنگام خروج و وداع؛ یعنی دو نفر وقتي که به هم می‏رسند، به هم سلام می‏کنند و وقتي كه می‏خواهند از هم جدا شوند نيز سلام می‏کنند. ولی ما در محاورات، هنگام برخورد «سلام» مي‏كنيم و هنگامی که می‏خواهیم جدا شویم، می‏گوییم: «خداحافظ» عرب زبانان به جای «خداحافظ» مثل هنگام برخورد، می‏گویند: «السلام علیک».
وداع حضرت سجاد(عليه‏السلام) با ماه مبارك رمضان
من این را عرض کردم به خاطر این‏که در جملاتی که از زین‏العابدین (صلوات الله علیه) تحت عنوان دعای وداع نسبت به ماه مبارک رمضان آمده است، از اين تعبير بسيار استفاده شده است. من فقط آن جملاتی را که حضرت تحت عنوان «خداحافظی با ماه مبارک رمضان» در این دعا دارند، مطرح می‏کنم. حضرت در ابتداي اين دعا مطالب مفصّلی دارند تا به اين‏جا می‏رسند كه: «فَنَحْنُ قَائِلُونَ»[2] از اين‏جا به بعد خطاب حضرت به ماه مبارك رمضان است؛ اين قطعه مقدّسه از زمان.
خداحافظ اي ماه بزرگ خدا!
«السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَكْبَرَ وَ يَا عِيدَ أَوْلِيَائِهِ الْأَعْظَمَ»، این عبارت «السلام علیک» را دیگر خودتان مي‏توانيد ترجمه كنيد. الآن گفتم: یعنی خداحافظ! خداحافظ ای ماه بزرگ خدا و عید بزرگ اولیای خدا! «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَكْرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ يَا خَيْرَ شَهْرٍ فِي الْأَيَّامِ وَ السَّاعَاتِ» خداحافظ ای بزرگ‏ترین همراه از ميان زمان‏ها و اوقات؛ و بهترین ماه‏ها در ایّام و ساعات. زین‏العابدین چه تعبیراتی می‏کند! «السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ شَهْرٍ قَرُبَتْ فِيهِ الْآمَالُ وَ نُشِرَتْ فِيهِ الْأَعْمَالُ» خداحافظ ای ماهی که آرزوهایمان در تو نزدیک شد؛ یعنی امیدمان این بود كه ماه رمضان بیاید و بتوانیم خودمان را اصلاح کنیم و گرفتاری‏هایمان را برطرف کنیم. خداحافظ ای ماهی که اعمال نیک در تو منتشر شد؛ واقعاً هم همین بود كه هر کسی در حد خودش اعمال صالح انجام مي‏داد.
دوري تو برايم سخت است، اي مونس من!
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ قَرِينٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» خداحافظ ای همراه من که ارزش تو بالا بود و اكنون که می‏روی دلم را به درد می‏آوری. فراق تو براي من بسيار دردناک است. تعبير زین‏العابدین اين است كه: «وَ أَفْجَعَ فِرَاقُهُ مَفْقُوداً» فراق تو بسيار دردناک است. «السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ أَلِيفٍ آنَسَ مُقْبِلًا فَسَرَّ» خداحافظ ای مونس من، که وقتی آمدی من را خوشحال ‏کردی، «وَ أَوْحَشَ مُنْقَضِياً فَمَضَی» و اكنون كه می‏روی، من را به وحشت می‏اندازی، كه بدون تو چه كنم. آن موقع خوشحال شدم، اما الآن چه؟ از دوري تو هراسانم.
خداحافظ اي ماه دوري از زشتي‏ها
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ قَلَّتْ فِيهِ الذُّنُوبُ» خداحافظ ای همراه من که تا بودی، دل من رقیق بود و از آن سر سختی هايش، بیرون آمده بود. من در اين ماه لطیف شده بودم و به سراغ خدا مي رفتم، « قَلَّتْ فِيهِ الذُّنُوبُ »، وقتی كه تو آمدی، گناهانم کم شد. «السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَى الشَّيْطَانِ وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سَبِيلَ الْإِحْسَانِ» خداحافظ اي یاوری که كمك كردي تا من بر شیطان غلبه کنم و ای همراهی که راه‏های نیکی را بر من آسان کردی.
خداحافظ اي ماه آزادي از دوزخ
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا أَكْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِيكَ وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَى حُرْمَتَهُ بِكَ» خداحافظ ای ماهی که تعداد آزادشده‏گان از آتش جهنم در تو زیاد شد. اين اشاره به همان روايتی است که خداوند در هر شب، به هنگام افطار هزار، هزار کس را از آتش جهنم نجات می‏داد؛ در شب‏های جمعه هر یک ساعت، اين‏طور مي‏كرد و در شب آخر ماه رمضان به مقدار تمام كساني كه در كلّ اين ماه از آتش نجات داده است را نجات می‏دهد. ای خدا! آيا می‏شود كه امشب ما هم یکی از اين آزاد شده‏ها باشیم؟ سعادتمند شد کسی که حریم احترام تو را رعایت کرد. «السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَمْحَاكَ لِلذُّنُوبِ وَ أَسْتَرَكَ لِأَنْوَاعِ الْعُيُوبِ» خداحافظ ای ماهی که گناهان را پاک کردی و محو نمودی و همه عيب‏ها را، هر چه كه بود، پوشاندی. « السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَطْوَلَكَ عَلَى الْمُجْرِمِينَ وَ أَهْيَبَكَ فِي صُدُورِ الْمُؤْمِنِينَ» خداحافظ اي ماه! چه‏قدر براي گناه‏كاران طولاني بودي و چه‏قدر براي مؤمنين عظمت داشتي!

خوشا به حال كساني كه قدر دانستند!
تمام اين جملاتي كه زین‏العابدین(صلوات الله علیه) در این خداحافظی بيان مي‏فرمايد، گویای این مسأله است که اين ماه چه ارزش و عظمتي دارد. بدانید که دارید از چه گوهر گرانبهای زمانی، خارج می‏شوید! شما در چه مقطع زمانی بودید که بهترین فرصت‏ها را برای اصلاح دين و دنیايتان داشتید! خوشا به حال کسانی که استفاده کردند! خوشا به حال کسانی که قدر این زمان را دانستند! خوشا به حال آناني كه قدر این ماه رمضان را دانستند و توانستند گره‏هایشان را باز کنند! چه گره‏هاي دنیایی، چه اخروی.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ شَهْرٍ لَا تُنَافِسُهُ الْأَيَّامُ» خداحافظ اى ماهى كه هيچ ماه ديگري از تو برتر نيست. «السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ شَهْرٍ هُوَ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ» خداحافظ اى ماهى كه تا تو بودى، امن و سلامت بود.
«السَّلَامُ عَلَيْكَ غَيْرَ كَرِيهِ الْمُصَاحَبَةِ وَ لَا ذَمِيمِ الْمُلَابَسَةِ» خداحافظ اى ماهي كه نه در همنشيني با تو ناراحتي وجود داشت و نه بدي و ناپسندي در حضور تو بود. «السَّلَامُ عَلَيْكَ كَمَا وَفَدْتَ عَلَيْنَا بِالْبَرَكَاتِ وَ غَسَلْتَ عَنَّا دَنَسَ الْخَطِيئَاتِ» ماهم در بعضي موارد براي خداحافظي مي‏گوييم به سلامت! خوش آمدي! حضرت مي‏فرمايند: اي ماه رمضان خداحافظ و به سلامت! همان‏گونه كه تو بر ما با بركات فراوان و سلامتي فرود آمدي و ناپاكي‏هاي گناه را از ما زدودي و ما را از خطاها شست و شو دادي!
ناراحت رفتن تو، و چشم انتظار آمدن دوباره‏ات
«السَّلَامُ عَلَيْكَ غَيْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لَا مَتْرُوكٍ صِيَامُهُ سَأَماً» خداحافظ كه در اين وقت وداع، نه از تو ناراحتيم و نه از روزه‏داري‏ات خسته شده‏ايم. «السَّلَامُ عَلَيْكَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ وَ مَحْزُونٍ عَلَيْهِ قَبْلَ فَوْتِهِ» خداحافظ از جانب من كه خواستار تو بودم و پيش از آمدنت خوشحال بودم كه تو خواهي آمد و اكنون هم كه مي‏خواهي بروي، اندوهگين شده‏ام كه از دوري‏ات چه كنم! «السَّلَامُ عَلَيْكَ كَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِكَ عَنَّا، وَ كَمْ مِنْ خَيْرٍ أُفِيضَ بِكَ عَلَيْنَا» خداحافظ كه چه بدي‏هايي را از ما دور كردي و چه خيراتي را با آمدنت نصيبمان كردي!
خداحافظ اي ماه مبارك! خداحافظ شب قدر!
«السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى لَيْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِي هِيَ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» خداحافظ و درود بر تو و شب قدر كه از هزار ماه برتر است. «السَّلَامُ عَلَيْكَ مَا كَانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَيْكَ وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَيْكَ.» خداحافظ كه تا بودي، مشتاق آن بوديم كه بيشتر بماني و اكنون كه مي‏روي، دل‏هايمان براي ديدار دوباره‏ات پَر مي‏كشد. «السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى فَضْلِكَ الَّذِي حُرِمْنَاهُ، وَ عَلَى مَاضٍ مِنْ بَرَكَاتِكَ سُلِبْنَاهُ» خداحافظ و درود بر تو و درود بر فضل و كرمت كه از آن محروم گشتيم و بركات گذشته‏ات را از كف داديم. «اللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِي شَرَّفْتَنَا بِهِ» خداوندا ما «اهلِ» اين ماه بوديم و تو ما را به آن شرافت بخشيدي و با آن، بر سر ما منّت گذاشتي! ...
خدايا! تو كوتاهي ما را جبران كن!
من فقط یک جمله می‏خواهم به خدا بگویم: خدایا اگر ما کوتاه آمدیم، تو کوتاهی‏های ما را ناديده بگیر! اگر ما کوتاه آمدیم، ما را به اين کوتاهی‏ها مؤاخذه نكن! ما را با اين كوتاهي‏ها از بركات و غفران خود در اين ساعات محروم نساز! بیا به آن‏هایی که محبت داری و لطف و مرحمت کردی، ما را دست خالي از سر اين سفره رد نكن! یک طوری نشود كه ما از سر این سفره استفاده نکرده، بلند شویم و برویم. بيا و در این مهمانی خود كه براي ما برپا کرده بودی، مثل بقیه که از آنها پذیرایی کرده‏ای از ما هم پذیرایی کن!
حاشا به كرمت يا الله!
جملات عجیبی است كه از زین‏العابدین(صلوات‏الله‏علیه) نقل شده است و همه بر عظمت این ماه دلالت می‏کند. روایتی از امام صادق (صلوات الله علیه) بود كه حضرت فرمودند: «مَنْ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ يَشْهَدَ عَرَفَةَ»[3] اگر کسی در ماه رمضان مورد غفران قرار نگیرد، بعید است كه بعد از اين ماه مشمول لطف و رحمت خدا قرار گيرد. به حسب ظاهر براي ما، چند ساعت بیشتر از اين ماه باقی نمانده است. چند ساعت بیشتر نداریم، بیایید از این ساعات استفاده کنیم. خود من امشب فکر می‏کردم و مي‏گفتم: خدايا! مگر می‏شود كه ما را دست خالی برگردانی؟! مگر می‏شود کسی را دعوت کنی و او را بر سر سفره بنشانی و به او غذا ندهی؟! حاشا به کرمت یا الله!
ذكر مصيبت تجهيز حضرت زهرا (سلام‏الله‏عليها)
بروم سراغ توسلم. خیلی التماس دعا دارم. بریم آنجایی که وقتي ائمه گرفتار بودند، به آن‏جا می‏رفتند. چند جمله بیشتر نمی‏توانم بگویم. زهرا به علی (علیه السلام) وصیت کرد و گفت: من را شب غسل بده! شب کفنم کن! شب دفنم کن! و به اسماء هم وصیت کرد كه علی را در اين كارها کمک کن! لذا اسماء آب می‏ریخت و علی بدن زهرا را غسل می‏داد؛ اما از زیر پیراهن. غسل تمام شد. اما علي چگونه بدن زهرا راغسل داد و در بین غسل به چه جراحت‏هايي در بدن او برخورد کرد، که زهرا به او نگفته بود، من نمي‏گويم.
ادامه روایت را از علی نقل می‏کنم. می‏گوید: «فَلَمَّا هَمَمْتُ أَنْ أَعْقِدَ الرِّدَاءَ» وقتی خواستم بند کفن زهرا را ببندم. «نَادَيْتُ يَا أُمَّ كُلْثُومٍ يَا زَيْنَبُ يَا سُكَينَةُ يَا فِضَّةُ يَا حَسَنُ يَا حُسَيْنُ هَلُمُّوا تَزَوَّدُوا مِنْ أُمِّكُمْ» بچه‏های زهرا را صدا زدم، گفتم: بیایید از مادر توشه برگیرید! «فَهَذَا الْفِرَاقُ وَ اللِّقَاءُ فِي الْجَنَّةِ» دیگر مادر را نمی‏بینید مگر در بهشت. بچه‏ها آمدند. حسنین خودشان را روی بدن مادر انداختند. علي(عليه‏السلام) قسم می‏خورد و می‏گوید: وقتی اين‏ها خودشان را روی بدن مادر انداختند، زهرا دست از کفن بیرون آورد، یک دست گردن حسن انداخت، یک دست گردن حسین انداخت. چنان ناله اي زد كه منادی ندا کرد: يا علی! این‏ها را بردار! ملائک‏ آسمان‏ به گریه افتاده‏اند.[4]

[1] . بحارالانوار 91 96
[2]. صحيفه سجاديه دعاي 45- بحارالأنوار 95 174- اقبال الاعمال 250
[3]. الكافي 4 66
[4]. بحارالأنوار 43 179