اذان، يكي از مواقع استجابت دعا
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ» .

اجابت دعا هنگام اذان
با بررسي روايات مي بينيم که در اين ها چند احتمال مطرح است. يكي اينكه احتمال دارد در اين روايات زمانِ خاص» براي اينکه در اجابت دعا مؤثر است، هدف گيري شده باشد، يا «عملِ خاص» و يا هر دوي اينها كه من اين ها را توضيح خواهم داد.
در يک روايتي است از پيغمبر اکرم دارد، حضرت فرمود:
«إذا أُذِّنَ بالأذان فُتحَتْ أبوابُ السَّماءِ واستُجيبَ الدُّعاءُ» آنگاه که اذان گفته مي شود درب هاي آسمان، باز مي شود و دعا به اجابت مي رسد.
در اينجا من سه تا احتمال را مطرح مي كنم؛ يک، اين که ممكن است نظر روايت، به عامل زمان باشد. يعني مي خواهد عامل زمان را مطرح کند. اذان در زماني گفته مي شود كه مردم بايد نمازهاي فريضه را انجام دهند و اوقات فرائض هم، اوقات خاصي است. يعني زماني که انسان مي خواهد نمازهاي واجب را بخواند، با اذان اعلام مي شود كه وقت خواندن نمازها فرا رسيده است. و وقت نمازها هم مشخص است؛ طلوع فجر، زوال شمس، مابين ظهر و عصر و هنگام غروب. در جلسات گذشته همه اين ها را تقريباً بررسي کرديم؛ هم طلوع فجر را گفتيم، هم زوال شمس را. ممكن است كه اين مطلب مورد نظر روايات باشد كه آنچه به عنوان عامل تأثيرگذار مطرح است، عامل زمان باشد.
احتمال ديگر اين است «نفس عمل اذان» در اجابت دعا مؤثر باشد. همانگونه که در باب روزه و وضو و ديگر اعمال قربي و خيرات گفتيم كه اينها روي دعا مؤثر است، ممكن است اذان گفتن هم ـ خودش ـ مؤثر باشد. اين هم احتمال دوم؛ اما احتمال سوم اين است که هر دوي اين ها، اين مجموعه «زمان و عمل» بر روي دعا مؤثر باشد. هيچ مشکلي هم پيش نمي آيد كه مسأله اينطور باشد. چون ما در روايات ديديم که هم بر روي زمان تأكيد شده است و هم بر روي عمل .
روايت دوم دوباره از پيغمبر اکرم است كه: «قال رسول الله (صلي الله عليه و آله و سلم): إذا نُودِيَ بِالصَّلَو?ِ أدْبَرَ الشَّيطانُ فِي مَا بَيْنَ الزَّوحَاءِ حَتَّي لايَسْمَعَ صَوتَ التَّأذينِ وَ فُتِحَتْ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أبْوَابُ الجَنَانِ وَ أُستُجيبَ الدُّعَاءُ» حضرت فرمود: وقتي که صدا به نماز بلند مي شود ـ كه اين نداي به نماز، همان اذان است ـ شيطان از آن شخص فرار مي کند و فاصله مي گيرد، فاصلش هم تا «زوحاء» است؛ يک محلي بين مکه و مدينه است و فاصله اش هم ده ها کيلومتر است، تا صوت اذان را نشنود،
«حَتَّي لايَسْمَعَ صَوتَ التَّأذينِ». بعد حضرت فرمودند: در اين هنگام درب هاي آسمان و بهشت باز مي شود و دعا هم مستجاب است.
روايت ديگر،
« إذَا کَانَ عِنْدَ الأذَانِ فُتِحَتْ أبْوَابُ السَّمَاءِ وَ اُسْتُجِيبَ الدَّعَاءُ وَ إذَا کَانَ عِنْدَ الإقَامَ?ِ لَمْ تُرَدْ دَعْوَ?ً» دارد پيغمبر اکرم فرمود: هنگامي که اذان مي شود درب هاي آسمان باز مي شودو «عند الإقام?» دعا رد نمي شود، اينجا اقامه اضافه شد. من دراينجا يک نکته ادبي است مي گويم براي آن کساني که اهلش هستند. دراين دو روايت چون إذاي زمانيه به کار رفته چه بسا ظهورش در زمان بيشتر باشد، اينجا«إذا کان» و آنجا هم «إذا نودي» تعبير شده است.
روايت ديگر، از پيغمبر اکرم است كه فردي از ايشان سؤال کرد:
«إنّ رجُلاً قالَ: يَا رَسُولُ اللهِ (صَلَّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سلَّم): إنَّ المُؤذِّنِينَ يَفضُلُونَا؟» آيا كساني كه اذان مي گويند، بر ما برتري دارند؟ حضرت فرمودند «فَقَالَ رَسُولُ اللهِ قُل کَمَا يَقُولُونَ» تو هم همان چيزهايي که آن ها مي گويند را بگو! اذان را حکايت كن! « فَإذَا انْتَهَيْتَ فَسْئَلْ تُعْطَهَا» وقتي که تمام شد از خدا درخواست کن كه به تو عطا مي کند. اين روايت، خودِ اذان را مؤثر دانسته است. بحث، بحث زمان نيست بلكه عملِ اذان گفتن مطرح است.
دعاي بين اذان و اقامه رد نمي شوددر رواياتي از پيغمبر اکرم آمده است که حضرت فرمود:
«لايُرَدُّ الدُّعاءُ بَيْنَ الأذانِ و الإِقامَ?ِ» وقتي انسان اذان گفت، اگر بين اذان و اقامه اش دعا کند، دعايش رد نمي شود. در يک روايت ديگر که خيلي روشن تر است، اينطور آمده است كه « الدُّعَاءُ بَينَ الأذانِ وَ الإقام?ِ مُسْتَجَابٌ فَادْعُوا» . دعا در بين اذان و اقامه مستجاب است پس دعا كنيد! البته به شما بگويم كه من از ميان روايات، چند روايت را به صورت نمونه انتخاب کرده ام.
از اين مجموعه به دست مي آيد که اولاً «زمان» خودش در باب تأثير گذاري بر روي دعا، مدخليّت دارد، ثانياً اين دو عمل ـ اذان و اقامه ـ هم مدخليّت دارند. حتي در اين دو روايت آخر که به دعا كردن بين اين دو عمل سفارش فرموده بود، روي عمل تکيه مي کند. يعني وقتي مي فرمايد: بين اين دو عمل اگر دعا کني، دعا مستجاب است؛ ديگر بحث زمان مطرح نيست و آنچه اثر دارد عمل است.
دعاي مأثور معنايش اين است كه او به تو مي گويد اين را بگو! خواسته ات اين باشد.
مثلاً در باب وضو داريم كه وقتي آب را روي صورتت مي ريزي، بگو:
>«اللهم بيِّضْ وَجْهِي….» آب را كه روي دست راستت مي ريزي، بگو: «اللهمَّ أعْطِنِي کِتابِي بِيَمِيِنِي ….» دست چپ را كه مي شوري، بگو: «اللهمَّ لاتُعْطِنِي كِتابِي بِيَسَارِي …» آن ها دعاي مأثور است. من در مورد آنها بحث نمي کنم. اين ها بحث جدايي دارد و من بحثم دعاهاي غيرمأثور است، يعني حاجت هايي را که خودم دارم، از خدا بخواهم.
اين روايات همه نگرششان به همين دعاهاي غيرمأثور و حاجاتي است که بنده دارد. مي گويند هم از نظر زماني، هم از نظر عملي، از اين فرصت ها استفاده کن! تو که داري اذان مي گويي، حاجتت را هم از خدا بخواه! تو که اذانت را گفتي و بعد مي خواهي اقامه بگويي و نمازت را بخواني، بين اذان و اقامه يک حاجت بخواه! مطلب را خيلي ساده کردم.

رحمت واسعه خدا، مدار اجابت دعا
رحمت واسعه حق تعالي يک مداري را براي اجابت دعاي بندگان باز مي كند كه هم مرتبط با زمان است و هم مرتبط با عمل. نگاه کنيد! اين «فتحت»ها را خوب توجه کنيد! من اين ها را از خودم نمي گويم. همه اين مطالب در روايات است كه درب هاي رحمت و فضل خدا در اين زمان ها و با اين كارها باز مي شود. وقتي كه شما در اين زمان ها قرار مي گيريد يا اين اعمال را براي خدا انجام مي دهيد، از اين موقعيت پيش آمده استفاده کنيد! بهره گيري کنيد! از آن هايي نباشيد که غفلت دارند! غفلت نکنيد و از اين موقعيت ها استفاده کنيد! اين روايات دارد موقعيت هايي را بيان مي کند که در آن ها، فضل و رحمت واسعه حق تعالي بر بندگانش، گسترش پيدا مي کند. هم زماني آن را مي گويد و هم عملي اش را.
موقعي که شما اين کارها را مي کنيد، براي خدا انجام مي دهيد. اذان که مي گويي براي شيطان که نمي گويي؟ چون شيطان فرار مي کند؛ اينطور که در روايت گفته ، شيطان فرار مي کند و فاصله اش هم با آدم، ده ها کيلومتر است. تو اين اذان را براي خدا مي گويي؛ خدا هم درب فضل و رحمتش را بر تو باز مي كند؛ از اين موقعيت استفاده کن!
لذا از نظر موازين معرفتي ما هيچ مانعي نيست که هر دو عامل ـ چه زماني و چه عملي ـ بر دعا مؤثر باشد. قبل از عمل، بعد از عمل، وسط عمل و در اين زمانها دعا كردن وارد شده است. ببين کجاها را گرفته است. اين قدر توسعه اش داده است كه تو از او حاجتت را بخواهي. اين موجب مي شود که خدا دعايت را به اجابت برساند.

اوقات نماز، بهترين ساعات اجابت دعا
اين ها يک دسته از روايات هستند ولي دسته ديگر از روايات داريم که اين ها را مي شود دو چهره اي تعبير کرد.
«قالَ رسولُ اللهِ (صلّي اللهُ علَيهِ وَ آلِه وَ سَلّمَ): وَ ارْفَعُوا إِلَيْهِ أَيْدِيَكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَوْقَاتِ صَلَاتِكُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَات ِ» در اوقات نمازهايتان، دست هاتان را به دعا کردن و درخواست کردن، به سوي خداوند بلند کنيد. اينجا اشاره به اوقات نماز هاي فريضه است . حضرت در ادامه ويژگي اوقات را بيان مي کند. «يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهَا بِالرَّحْمَةِ إِلَى عِبَادِهِ يُجِيبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ يُلَبِّيهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ يُعْطِيهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ يَسْتَجِيبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ» خواسته هايشان را مي دهد چه به طريق مناجات باشد، چه به طريق ندا باشد، چه دعا باشد. اين روايت در عامل زماني ظهور دارد.

روايتي از امام باقر (عليه السلام) است كه:
«الْمَسْأَلَةُ قَبْلَ الصَّلَاةِ وَ بَعْدَهَا مُسْتَجَابَة» دعاي پيش از نماز و بعد از نمازمستجاب است. در اينجا حضرت، «عمل» را مطرح کرده اند. مي خواهي از خدا درخواست کني؟ چه وقت دعا كني بهتر است؟ قبل از نماز و بعد از نماز بهترين زمان است. همان وقتي كه ايستاده اي و مي خواهي نماز بخواني، زود دعا كن! فرصت طلب باش! بيا از اين فرصت استفاده کن! فرصت طلبي همين را اقتضا مي کند، آدم عاقل و کسي که به خدا اعتقاد دارد اينطور است.
امام صادق (صلوات الله عليه) فرمود:
«عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ فَإِنَّهُ مُسْتَجَابٌ» بعد از نماز. بر شما باد که دعا کنيد و مستجاب است. نگاه کنيد! من اين دو روايت را به ترتيب خواندم؛ اولي بحث زمان بود و دومي بحث عمل. روايت سوم را که مي خوانم هم در مورد زمان است، هم در مورد عمل. اين روايت از امام صادق (عليه السلام) است كه: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي أَفْضَلِ السَّاعَاتِ فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ» همانا خداوند نمازهاي پنجانه را در بهترين ساعات بر شما واجب گردانيده است، پس بر شما باد به دعا كردن بعد از نمازها.

بخش اول روايت اشاره به زمان دارد كه فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَيْكُمُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسَ فِي أَفْضَلِ السَّاعَاتِ» خداوند، نمازهاي پنج گانه را در بهترين اوقات، بر شما واجب کرد. پس معلوم مي شود «زمان» خودش فضيلت دارد. در بخش دوم كه داشت: «فَعَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فِي أَدْبَارِ الصَّلَوَاتِ» بحث «عمل» را پيش کشيد. گويي اين روايت يك سفارشِ دو قبضه است. «بهترين ساعات» عامل زماني است و «بهترين عمل» ـ نم از ـ عامل عملي است. پس از اين موقعيت استفاده کن! وقتي اول وقت به نماز ايستادي، زمان اجابت دعا است. نمازت که تمام شد هم، هنوز وقت، وقت اجابت دعا است. نماز خودش عامل ديگري است كه دعايت مستجاب شود. هر عامل به تنهايي بر دعاي تو اثر مي گذارد، چه رسد به اينكه دو عامل در کنار هم باشد! ببين اگر اينها با هم جمع شوند، چقدر اثر مي گذارد. من ديگر نمي رسم همه روايات را بخوانم، چون روايات خيلي زياد است، شايد من از اين روايات بين ده تا بيست روايت ديدم .
اما آن چيزي که در همه اين ها سريان دارد و مشترک است، بحث «حالت داعي» است. موقعي که اذان مي گويد، براي شيطان که ـ نعوذبالله ـ اذان نمي گويد، براي خدا مي گويد؛ آن حال توجه مؤذن به خدا است كه او را براي دعا كردن مهيا كرده و دعايش را تقويت مي كند كه به هدف اجابت برسد. مابين اذان و اقامه باز حال توجه به خدا است. بعد از اذان و اقامه حال توجه به خدا است. قبل از صلو? و موقع تكبير «الله اکبر» توجه به خدا است. نمازت كه تمام شد، هنوز منقطع نشده اي و به اين زودي، توجهت به خدا گرفته نشده است؛ شيطان به اين زودي نمي تواند توجه به خدا را از تو بگيرد.
در تمام اين حالات يک چيز دارد و او حال داعي است و آنچه که در دعا اثر اساسي دارد نيز همين توجه تامّ داعي به خداوند است. يعني دعا كه لقلقه زبان نيست، يک حالت اتصال به معبود است. مي گويد همين که سيم متصل شد، از اين فرصت استفاده کن! از همان حال خودت بهره بگير! از اين حال خوبت که متوجه خدا شده اي، استفاده کن! همانجا درد دل ها و گره هايت را با خدا در ميان بگذار. ببين چطور جواب مي دهد! اگر مؤثر نبود؟! آنچه که در تمام اين موارد مشترک است اين است كه تمام عمل هايي را که مطرح مي کند، براي يك حالت توجه به معبود است.

دعا و سلام بر اهل بيت عليهم السلام
من پيرامون اثر توسل به اولياي خدا قبلاً بحث کرده ام. الآن فقط يک تذکر مي دهم كه وقتي خواستي دعا کني، «به حق محمد و آل محمد» دعا کن! که اين يکي از اموري است كه در سفارشات ما هم هست. يک وقت از آن غفلت نکني! بعضي از بزرگان ما بودند که قبل از ورودشان به نماز، يک سلامي به حسين (عليه السلام) مي دادند. مي گفتند: خيلي کاربرد دارد. سلام به او خيلي کاربرد دارد. قبل از نمازشان وقتي كه مي خواستند به نماز بايستند، يک سلام مي دادند بعد وارد دعاهايشان مي شدند و اذان و اقامه مي گفتند.

ذكر مصيبت
در مقاتل مي نويسند حسين (عليه السلام) روز عاشورا در آن لحظات آخر که آن حوادث سنگين و تلخ پيش آمد، يک مختصر رمقي داشت، يک وقت نگاه کرد، ديد لشکر دشمن دارد به خيمه ها حمله مي کند. خيلي سخت است، براي حسينِ غيور كه ببيند به خانواده اش حمله مي کنند. چه وضعي است. جملاتي را از او نقل مي کنند که يک جمله اش اين بود، به آن ها خطاب کرد و گفت: «يا شيع? آل ابي سفيان إن لم يکن لکم دين فکونوا احراراً» اگر شما دين نداريد، از نظر دنياييتان آزاده باشيد! آخر اين زن و بچه، چه کار کردند که شما سراغ آن ها مي رويد. بعضي ها هم نقل کردند به اينکه خطابي هم به اصحابش کرد و گفت: «قوموا عن نومتکم أيها الکرام» بلند شويد! ببينيد اين ها دارند به خيام حمله مي کنند. «فادفعوا عن حرم الرسول» اين ها اولاد پيغمبرند.
امام حسين (عليه السلام) روي زمين بود. مرکب حسين (عليه السلام) از او دفاع مي کرد. واقعاً آدم نمي داند چه بگويد. تا آنجايي که توانست دفاع کرد. ديد ديگر نمي تواند كاري كند، خودش را به خون هاي حسين (عليه السلام)آغشته کرد و رفت به سوي خيمه ها. اما صيحه مي کشد. اين بي بي ها به سفارش حسين (عليه السلام) در خيمه ها بودند، از خيمه ها بيرون نمي آمدند. خبر نداشتند که چه شده ، وقتي صداي مرکب حسين (عليه السلام) را شنيدند، ابتدا خوشحال شدند، گفتند حتماً آقا از ميدان برگشته است. ولي وقتي آمدند بيرون مواجه شدند با مرکبي که، راکب ندارد و آغشته به خون است. اطراف اين مرکب را گرفتند، هر کسي يک چيزي مي گويد. در اين ميان نازدانه دختر حسين آمد. سکينه است. رو کرد به او گفت: «يا جواد! هل سقي أبي أم قتلوه عطشانا؟» بگو به من آيا به بابايم آب دادند، يا با لب تشنه شهيدش کردند؟
آيت الله آقا مجتبي تهراني