جامعیت صلوات

جامعیت صلوات | آثار و فضائل و پاسخ به سؤالاتی درخصوص صلوات
این ذکر گران بهاء در بردارنده یک دوره فشرده باور های دینی ناب اسلامی است که کلمه کلمه اش بیان از اعتقاد و بینشی عمیق دارد

جامعیت صلوات

ذکر مبارک صلوات از اذکار جامع و پرمایه ای است که مرحوم علامه طباطبايي (ره) فرموده اند كه اين دعاء جامع است و آن بزرگوار تنها ذكر صلوات را در همه جا كافي و شافي مي‌ديدند.[1] این ذکر گران بهاء در بردارنده یک دوره فشرده باور های دینی ناب اسلامی است که کلمه کلمه اش بیان از اعتقاد و بینشی عمیق دارد، که آن ها عبارتند از:
1. بحث الوهيت که اعتقاد به بندگی در برابر او و تنها خواندن آن معبود یکتای متعال است. از آن رو دعاء را با عبارت «الّلهمّ» شروع مي کنیم.
2. اعتقاد به رسالت خاصه نبي مكرم اسلام (صلوات الله علیه و آله) که عبارت «صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ» گویای این واقعیت است.
3. و نیز اداء ادب و احترام به آن بزرگوار است.
4. شکر نعمت رسالت است. زیرا پس از علم و درک ارزش مقام رسالت است که شخص نسبت به وجودشان شاکر می شود.
5. خیر خواهی در حق رسول الله (صلوات‌الله‌علیه).
6. ايمان به ولايت اهل‌بيت (عليهم‌السلام) است، که گفتیم «صَلِّ عَلَى ...آلِهِ».
7. ابراز ادب و احترام به ساحت آن بزرگواران.
8. شکر نعمت مقام ولایت است. با گفتن این عبارات مهر آمیز خواسته و یا ناخواسته از مقام ولایت ابراز شکر و تقدیر داشته‌ایم.
9. خیر خواهی در حق اهل بیت رسول (صلوات‌الله‌علیه‌و‌آله).

آثار ذکر صلوات بر محمد و آل محمد:

آثار فراوانی بر ذکر صلوات مترتب است که برخی از آن عبارت است از:
این ذکر شریف موجب استجابت دعاست. در بعضي از روايات تصريح شده است كه براي استجابت دعا، آن را با صلوات بر محمد و آل محمد آغاز كنيد، زيرا صلوات بر محمد و آل محمد همواره مستجاب است، و خداوند كريم‌تر از آن است كه دعاي اول را مستجاب كند و دعاي دوم را مستجاب ننمايد. از اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) نقل شده است كه فرمود: «اذا كانت لك الي الله سبحانه حاجه فابدء بمسأله الصلوه علي النبي (ص) ثم سل حاجتك، فان الله اكرم من ان يسأل حاجتين، فيقضي احداهما و يمنع الاخري.»[2] در روايات ديگري آمده است كه دعايتان را با صلوات شروع و با آن ختم كنيد، تا دعاي شما بين دو دعاي مقبول واقع شود و مستجاب گردد، زيرا خدا كريم‌تر از آن است كه اول و آخر دعاء را مستجاب كند و وسط آن را مستجاب ننمايد.[3]
ذکر مبارک صلوات بر محمد و آل او & حجاب بر انداز است. گاه رفتار، کردار و نیات نادرست بندگان، حجاب بین خلق و حق تعالی می گردد که با ذکر صلوات آن حجاب از بین برداشته شده و دعاء به جانب او صعود می کند. از حضرت امام صادق (عليه‌السلام) گزارش شده است که «لا يَزَال الدّعاء مَحجُوباً حَتّي يُصَلّي عَلَي مُحَمد وَ آلِ مُحمد»[4] پیوسته دعاء بر حجابی مستور است تا که بر محمد و آل او درود فرستاده شود. از همان امام همام نقل شده كه فرمود: «من كانت له الي الله عزوجل حاجه، فليبدء بالصلوه علي محمد و آله، ثم يسئل حاجته، ثم يختم بالصلوه علي محمد و آل محمد؛ فان الله عزوجل اكرم من آن يقبل الطرفين و يدع الوسط، اذا كانت الصلوه علي محمد و آل محمد لا يحجب عنه»[5] کسی که نیاز و حاجتی به خداوند داشته باشد پس به صلوات بر محمد و آل او شروع کند، سپس از او حاجت بطلبد، و بعد از آن دعاء با صلواتی بر محمد و آل او برنامه را پایان برد، البته خداوند متعال گرامی تر از آن است که دو طرف را قبول ولی بخش میانی نیایش را رد کند. همین که صلوات بر محمد و آل او فرستاده شد دیگر دعاء محجوب نخواهد ماند. از این جهت است که در ابتداء اين دعاي شريف و نيز هر بند آن با صلواتی بر محمد و آل محمد شروع و ختم شده است.

چرا صلوات؟

چرا صلوات اين قدراهميت دارد؟
چرا خداوند و ملايکه خود صلوات و درود بر محمد و آل می فرستند؟
چرا برخی از فقهاء اسلامی پس از شنیدن نام پیامبر اکرم تلاوت صلوات را واجب تلقی فرموده اند؟
چرا قبل و بعد هر جمله و یا بند بند برخی از دعاها و به ویژه برخی از دعاهاي صحيفه سجادیه با ذکر صلواتي همراه شده است؟
چرا با این که دعاهاي ماه شعبان، و از جمله مناجات شعبانيه، دعاهای صلوات بر اهل بیت (علیهم السلام) از طریق خود حضرات معصومین (علیهم السلام) ارايه شده باز خود ایشان برخود صلواتی هدیه می کند؟
و مگر امامان ما خود از اهلبيت (علیهم السلام) نبوده اند؟
چون جواب اخیر مثبت است، پس چرا خودشان بر خود درود و صلوات می فرستاده و از اين تكرار چه منظوری داشته اند؟
چرا دعا تحت حجاب است و صلوات آن را از حجاب در می آورد؟

پاسخ

به لطف خداوند متعال آن همه سؤال را به چند پاسخ که گویای اهمیت این ذکر شریف است جواب خواهیم داد:
1. بازگشت اين صلوات‌ها به خود انسان‌هاست. چرا كه ما براي پيامبر (صلوات الله علیه) و خاندانش طلب رحمت مي‌كنيم و چون ظرف وجودي آنان لبريز از رحمت الاهي است و نيازي به آن ندارند، اين رحمت به كساني كه تحت ولايت آن‌ها هستند سرازير مي‌شود. درست مثل آن‌كه، شخصي استكان يا ليواني را پر از آب كرده است و اگر مرتب از او بخواهيم بر روي آن آب، آبي بريزد قطعاً در ظرفي كه زير آن استكان يا ليوان وجود دارد سرازير شده و موجوداتي كه در آن ظرف يا اطراف آن هستند بهره مي‌گيرند. بنابراين، هر كس صلوات مي‌فرستد به دليل سرازير شدن رحمت الاهي از ظرفيت وجودي پيامبر و اهل‌بيت (علیهم السلام)، بركت اين صلوات به خود او و ديگران مي‌رسد و به همين سبب در دعاها مي‌خوانيم: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمّد وَ آل مُحَمد، صَلوهً تَغْفِرُ بِهَا ذُنُوبَنا، وَ تُصْلحُ بهِا عُيُوبَنَا، وَ تکشفُ بهِا هُمُومَنَا، وَ تقضی بهِا حوايجَنَا للدنیا و الآخره.»[6] خداوندا، بر محمد و آل محمد رحمت فرست. رحمتي كه به واسطة آن گناهان ما را آمرزيده و عيوب ما را پوشيده بداري، و غم دل ما را بزدايی، و حوایج دنیا و آخرتمان را براورده سازی!
2. انسان وقتي مي‌خواهد از يك شخص بزرگ و با عظمت چيزي درخواست كند ولي در خود چنين لياقتي نمي‌بيند بنابر اصول روان‌شناسي لازم است اول توجه آن شخص بزرگ را به مطلوبش جلب كرده، سپس خواسته خود را مطرح نمايد. به عنوان مثال ابتدا به فرزند و يا دوست صميمي او اظهار ارادت و علاقه كرده و كم‌كم زمينة درخواست خود را فراهم نمايد.
3. حضرت استاد علامه آیت الله مصباح می فرمودند: مجتهد حكيم، مرحوم آقاي حاج ميرزا علي حصه‌اي اصفهاني (ره) يكي از وعاظ معروف بود. او مردی فقیه، وارسته و استاد فلسفه بود. ایشان كتاب اسفار را تدريس مي كرد. من كم‌تر از 20 سال داشتم كه گاهي در تهران، مسجد حاج سيد عزيز‌الله پاي منبر ايشان مي‌رفتم. يك روز در حد فاصل بین مسجد حاج عزیز الله و مسجد جامع، خداوند توفیق عنایت کرد تا همين سؤال را از ايشان بپرسم كه اهل‌بيت (عليهم‌السلام) چه نيازي به طلب رحمت ما دارند، با اين كه خودشان از هر نوع رحمتي برخوردارند. ايشان متوجه من که جوانی نو رسته بودم شد. برای ایشان روشن بود که پاية علمي زيادي ندارم. بنابر این، ابتدا مرا تشويق كرد و سپس مطابق فهم من گفت: «باغباني براي ارباب خود مشغول باغباني است و گل‌هايي مي‌پروراند كه بذر و آب و كود و زمين، همه و همه مال ارباب است و خود نيز ملك و مال ارباب مي‌باشد، ولي وقتي گل‌ها بزرگ شده و منظره زيبا و فضايي معطر بوجود آوردند و ارباب براي ديدن آن منظره وارد باغ گرديد، آن باغبان دسته‌اي از گل‌ها را چيده و با ادب به حضور او تقديم كرده و خوش‌آمد مي‌گويد و پاداش مي‌گيرد. اين يك نوع ادب است وگرنه خود باغبان و همه گل‌ها متعلق به ارباب هستند. پس ما نيز با صلوات، گلي را از باغ آن‌ها چيده و به خودشان اهداء مي‌كنيم».[7] عين همين مطلب دربارة عبارت و َعَجّلْ فَرَجَهُمْ نيز صادق است كه در حقيقت فرج اهل ايمان در فرج آنان است.[8]

فضائل صلوات در روايات

در مجموع روایات شیعه برای این ذکر شریف نتایجی را بیان فرموده که می تواند برایند صلوات بر محمد و آل او (علیهم السلام) باشد. هر که بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد از آن برکات ارزش مند برخوردار خواهد بود که 44 مورد آن را این جا اشاره کرده ایم:
آثار الهی: درباره آثار الهی 7 مورد را می توان نام برد: سبب قرب الهي، امتثال امر الهي، تشرف به صلوات و سلام الهي، نيل به رضاي الهي امتثال الهي در امر به دعا، اجر و ثواب الهی، عبادت الهي، درك رحمت الهی.
برکات نبوی: درباره برکاتی که از جانب رسول الله بر او نازل خواهد شد 7 مورد را خواهیم داشت: قرب به رسول، لياقت شفاعت، تحت ولايت خاص نبوي رفتن، پيامبر از او ياد كند، پيامبر براو صلوات فرستد، خوشنودي رسول، ديدن جمال رسول در خواب.
برکاتی از ملايک: 2 مورد. صلوات ملائك بر او، همراهي با ملائكه الله.
کمالات عرفانی: 2 مورد. سبب حصول نور، برتر از 20 هزار سال اطاعت.
آثار اخلاقی: 5 مورد. تخلق به اخلاق اسلامي، طيب مجالس، خلاصي از غيبت، عامل ذلت ابليس، و درد و ناراحتي او.
برکات اخروی: 17 مورد. بهترین اعمال اخروی، صلواتش در صحيفه نورانيه نوشته شود، كفاره گناهان، محو گناهان، آمرزش گناهان، درك ثواب 72 شهيد، قبل از مرگ جايش را در بهشت ببيند، ايمن از تلخي مرگ، نور قبر، سنگي ميزان حسنات، ثبات قدم بر صراط، خلاصي از دوزخ، هدايت به بهشت، سبب نور صراط، دفع عطش قيامت، عامل نوشيدن سلسبيل، نجات از هول قيامت.
آثار دنیوی: 11 مورد. برآورده شدن حوائج، استجابت دعاء، دفع نفاق، درك صلوات جميع خلائق، بهترين اعمال دنيا، پاكيزگي اعمال، درك عافيت، قبول طاعت، توانگري و غنا، بخاطرآمدن فراموش شده، نجات از هول دنيا.
تا آن جا که می دانم تاکنون 29 كتاب درباره صلوات بر پیامبر و آل او به استقلال نگاشته شده است. اما در كتاب های منبع شيعه چون كافي، بحار، وسائل فراوان در باب صلوات بحث آمده است. ولي اهل سنت نیز کتاب هایی را در این باب نگاشته اند. چون: کتاب شفا، قاضي عياض، ضوء الشمس، رفاعي، صحيح، بخاري و... در اين باب فراوان بحث و روایت جمع آوری کرده اند.

حکم ذکر صلوات

حکم صلوات را در چند عنوان واجب و مستحب می توان یافت:
1. در مواردی ذکر صلوات لازم است به گونه ای که ترک آن، عمل را به طور کلی فاسد می کند. آن موارد به اختصار عبارتند از: 1. شنیدن نام پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله)، 2. تلاوت آن در تشهد نمازهای واجب و مستحب؛ 3. در سجده سهو، که برای رفع نقايص و کمبود های نماز به جای آورده می شود. 4. در قرايت اذان و اقامه؛ 5. در خطبههاي نماز جمعه.
2. اما مواردی که ذکر صلوات مستحب است عبارتند از: 1. تمام اوقات تلاوت صلوات مستحب است.[9] 2. ديدن صبی (نوزاد)، 3. حين عطسه خود و یا ديگري چنان چه امام عصر (ارواحنا فداه) اولین کلماتی را که حین ورود به این عالم به زبان جاری فرمود این بود: الحمدلله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آله.[10] 4 و 5. شب جمعه و روز جمعه، 6. ديدن سادات، 7. توجه به قبله، 8. در نوافل، 9 و 10. در ركوع و سجود نماز، 11. بعد از نماز، 12. حين ورود به مسجد، 13. در تعقيبات نماز، 14. بعد از نماز شب (10 بار)، 15. رسيدن به درب كعبه، 16. وقتي اراده زيارت حسين (سلام الله علیه) کند، 17 و 18. روز عيد غدير، مبعث، 19. شب عاشورا، 20. همراه هر دعاء و درخواست.[11]

آسیب‌شناسی

خداوند متعال همه ما را غرق نعمت‌های خود کرده به گونه‌ای که از آن ها از مرز شمارش خارج است. "و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها" اما این نکته نباید مانع درک صحیح آن نعمت باشد. اگر نمی توانیم به همه جوانب نعمت ها از زوایای گوناگون بنگریم و آن ها را درکی شایسته و درخور داشته باشیم دست کم مهم‌ها را رها کرده و مهم ترین ها را مورد توجه قرار دهیم و دنبال درک صحیح از آن باشیم. آیا به نظر شما نعمتی برتر از مقام رسالت و ولایت داریم که آن دو ما را به توحید و بقیه معارف رهنمون شده اند. به هر اندازه این دو نعمت عظما درک شوند نسبت به آن شاکر تر خواهیم بود. کمترین شکری که می توان داشت این است که به زبان شکر این نعمت را داشته باشیم. بگذرم، از این که اگر صلواتی بر آن عزیزان داشته باشیم برابرها آن را پاسخ خواهند گفت که در روایات بخیل ترین آن است که خود را از این خیر بزرگ باز دارد. آیا نشنیده ای که جاهلی گفته بود صلوات شیوه ای عوامانه است. اگر او جاهل نباشد، از پس از رسالت و ولایت درکی ندارد! در نتیجه با علم و درک ارزش مقام رسالت و ولایت است که شخص خود را نسبت به وجودشان شاکر می بیند. آیا نشنیده ای که پیامبر اکرم (صلوات الله علیه و آله) فرمود در قیامت نمی گذارند هر کس قدم از قدم بردارد مگر این که چند سؤال را پاسخ دهد: "اذا کان یومَ القیامهِ لم تَزل قدما عبدٍ حتی یُسألَ عن اربع: عن عمره فیم افناه، و عن شبابه فیم ابلاه، و عما اکتسبه، من این اکتسبه و فیمَ انفقه، و عن حُبِنا اهل البیت."[12] از سرمایه عمر او که در کدام سمت و سو آن را فانی کرده، و از جوانی اش که چگونه به پیری کشانیده، و از آن چه به دست آورده که از کجا آورده و به کجا صرف کرده، و از محبت ما اهل بیت از او سؤال خواهند کرد. اين همان محبت است که پیامبر گرامی آن را تحت عنوان مودت مورد توجه قرار داد که بروز خارجی محبت را مودت گویند. البته و صد البته ذکر شریف صلوات ابراز محبت و همان مودت و پاسخ به اولین سؤال قیامت کبری است.

-----------------------------------------------------------------------------------------------
[1]. جناب آقای حجه ‌الاسلام و المسلمین آقای فاطمی نيا، در روز غدیر خم، 18/ محرم / 1428، در شهر تبريز می گفتند که من از جناب علامه طباطبايی (ره) شنيده ام که می فرمود: ذکر صلوات از جامع ترين اذکار است.
[2]. امام علی، نهج‌البلاغه، كلمات قصار، 361.
[3]. الحر العاملی، وسائل الشيعه، ج 4، 1137.
[4]. كليني، كافي، ج 2، ص 491، و نيز محدث قمي، سفينه البحار، ص 448، در ذيل كلمه «دعاء».
[5]. الحر العاملی، وسائل الشيعه، ج 4، 1137.
[6]. میرزا جواد آقا، ملکی تبریزی، المراقبات، ج 1، ص 75، به نقل از سيد ابن طاووس.
[7]. محمد تقي، مصباح يزدي، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 27/1/1386.
[8]. محمد تقي، مصباح يزدي، شكوه نجوا؛ شرحی بر مناجات شعبانیه و مناجات المریدین، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1384، ص 16 – 15.
[9]. فاضل مقداد، كنزالعرفان، ص 65.
[10]. امين الاسلام، طبرسي اعلام الوري، ص 395.
[11]. محمد رضا الحسنی الاعرجی الفحام، المقباس و الجلی فی فضل الصلوه علی النبی (ص)، تهران: انتشارات اعلمي، 1393.
[12]. مجلسی، بحار الانوار، ج 74، ص 162، همین روایت با اندک تفاوت که (فیما به جای فیم... و عن ماله من این اکتسبه به جای عبارت اکتساب) آمده است. مجلسی، بحار الانوار، ج 27، ص 311، و نیز ابن شعبه، تحف العقول، ص 56.