احکام دو دقیقه ای
روزه‏
وقت نيت روزه سه گونه است:
1. روزه رمضان كه وقت نيت آن تا پيش از اذان صبح است.[1]
2. روزه قضاى ماه رمضان كه وقت نيت آن تا قبل از ظهر است.[2]
3. روزه مستحبى كه وقت نيت آن تا پيش از مغرب است.[3]
برخى از روزه ‏هاى واجب‏
1. روزه ماه مبارك رمضان.
2. روزه قضا.
3. روزه كفاره.
4. روزه استيجارى.
5. روزه روز سوم ايام اعتكاف.
6. روزه بدل قربانى حج.
7. روزه‏ اى كه به سبب نذر و عهد و قسم واجب شود.
8. روزه قضاى پدر كه بر پسر بزرگتر واجب است.[4]
روزه يوم الشك‏
1. گرفتن روزه يوم الشك به نيت رمضان يكى از روزه ‏هاى حرام و باطل است.[5]
2. گرفتن روزه يوم الشك به نيت روزه قضا و مستحب مانعى ندارد و به مجرد اينكه معلوم شد روز اول رمضان است نيت رمضان كند.[6]
3. در صورتى‏كه بعد از ظهر يوم الشك معلوم شود روز اول رمضان است، و تا آن ساعت چيزى نخورده باشد، گرفتن روزه به نيت روز اول رمضان به تنهايى كافى نيست و بايد قضاى آن روز نيز گرفته شود.[7]
عذرهاى بى اساس‏
روزه بر همه كسانى كه شرايط لازم را دارند، واجب است؛ مگر بر كسانى ‏كه عذرهايى همچون بيمارى و ... دارند كه البته آنها نيز بايد حرمت اين ماه را نگه دارند. در اين بين عذرهاى بى ‏اساسى وجود دارد كه پذيرفته نيست، مانند: زمان امتحان‏،[8] شغل‏ هاى سخت‏،[9] زمان‏ كشاورزى،‏[10] سحرى نخوردن‏،[11] ضعيف بودن، عدم رضايت پدر يا شوهر، مسافر بودن تا قبل از حد ترخص و ... اگر كسى به بهانه‏ هاى فوق روزه خود را بخورد كفاره دارد.
مفطرات روزه‏
برخى از مفطرات روزه يك كفاره دارند همچون خوردن و آشاميدن.[12]
برخى سه كفاره دارند مانند نسبت دروغ دادن به خدا و پيامبر و يا افطار كردن با حرام.[13]
و برخى فقط قضا دارند مانند قى كردن عمدى.[14]
افطار روزه‏
افطار روزه به لحاظ حكم چند گونه است:
1. حرام مانند افطار روزه واجب رمضان و روزه نذر معين بدون عذر شرعى.
2. واجب اگر روزه‏ دار پيش از ظهر سفر كند، بايد روزه خود را افطار كند يا كسى كه روزه برايش ضرر دارد.
3. مكروه همچون افطار روزه مستحبى بعد از ظهر.
4. مستحب همچون روزه دارى كه مهمان كسى شود بدون اين كه ميزبان را از روزه دار بودن خود مطلع سازد، مستحب است افطار كند.
5. مباح همچون افطار روزه قضا قبل از ظهر.[15]
مواردى كه روزه باطل است ولى نبايد خورد
1. اگر كسى در شب جنب شود ولى غسل را فراموش كند، تا اين كه در روز متوجه شود.
2. اگر شخصى با اعتقاد به اين كه اذان صبح را نگفته ‏اند، مشغول سحرى شود سپس متوجه شود كه وقت اذان‏ صبح گذشته است، روزه ‏اش باطل است و بايد قضا كند ولى حق ندارد افطار كند.[16]
3. اگر روزه‏ دار قصد كرده كه روزه نباشد، گر چه روزه او باطل است، ولى نبايد چيزى بخورد.[17]
در موارد فوق روزه باطل است و قضا دارد، ولى روزه ‏دار نبايد چيزى بخورد و اگر بخورد كفاره هم بر او واجب مى ‏شود.
فرق‏ هاى نماز و روزه‏
نماز و روزه ضمن داشتن مشتركات فراوان، فرق ‏هايى نيز دارند:
1. ترك نماز، كفاره ندارد بر خلاف روزه واجب رمضان و برخى از روزه ‏هاى واجب ديگر كه كفاره دارد.
2. اگر كسى نماز قضا بر گردن دارد، مى ‏تواند نماز مستحبى بخواند ولى اگر روزه واجب بدهكار باشد، نمى ‏تواند روزه مستحبى بگيرد.[18]
3. غسل مس ميت در صورتى كه واجب شده باشد، براى خواندن نماز لازم است، ولى براى روزه لازم نيست.
4. طهارت شرط واقعى نماز است، بر خلاف روزه كه طهارت شرط آن نيست.
5. اگر كسى بعد از ظهر سفركند، نمازش‏ شكسته مى ‏شود، ولى روزه‏ اش باطل نمى ‏شود.
6. اگر كسى در مناطق تخيير (مسجدالنبى، مسجدالحرام، مسجد كوفه و حائر حسينى) سفر كند، در خواندن نماز مخير است كامل بخواند يا شكسته ولى در روزه گرفتن چنين اختيارى ندارد.
در چند مورد فقط قضاى روزه بر مكلف واجب است‏
1. نيت روزه نكند يا تصميم بگيرد روزه نباشد، ولى مبطل روزه انجام ندهد.
2. عمداً قى كند.[19]
3. روزه دار فكر مى‏كرده روزه برايش ضرر ندارد و ضرر داشته.[20]
4. روزه دار غسل جنابت را فراموش كرده.[21]
5. بعد از ظهر از خواب بيدار شده و روزه گرفته.[22]
6. براى نجات غريق زير آب رفته.
7. مسافرى ‏كه وظيفه‏ اش خوردن روزه است، بعد از رمضان بايد قضاى روزه را بگيرد.[23]
8. خانمى كه در ماه رمضان به جهت عادت ماهانه و يا نفاس نتوانسته روزه بگيرد.[24]
روزه و زمان و مكان‏
روزه ‏ها از نظر زمان و مكان سه دسته اند:
1. روزه‏ اى كه بايد در زمان و مكان خاصى انجام شود.
2. روزه ‏اى كه زمان خاصى دارد ولى مكان خاصى ندارد.
3. روزه‏ اى كه بايد در زمان خاصى انجام شود ولى مكان خاصى ندارد، همچون روزه رمضان و نذر معين در زمان.
غسل‏ هاى واجب در رابطه با نماز و روزه‏
1. يكى از غسل ‏هاى واجب است كه اگر شخص انجام ندهد نماز و روزه ‏اش مشكلى ندارد مانند غسل نذر.
2. يكى از غسل ‏هاى واجب ‏است كه اگر شخصى انجام ندهد، روزه ‏اش اشكال ندارد ولى نمازش اشكال دارد و آن غسل مس ميت است.[25]
3. يكى از غسل ‏هاى واجب است كه اگر شخص انجام ندهد نماز و روزه‏ اش صحيح نيست و آن بقاء بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح است.[26]
صحت و قبولى‏
دو واژه براى بسيارى از مردم درست روشن نشده است و آن واژه صحت و قبولى است. صحت آنجا به كار مى‏ رود كه عمل شرايط لازم را دارا باشد و واژه قبول در آنجا به كار مى ‏رود كه از كمال آداب لازم برخوردار باشد. بنابراين آنجا كه واژه قبول نشدن يك عمل مطرح مى ‏شود، نه اين است كه نبايد انجام داد و يا بعداً بايد آن عمل را قضا نمود. مثلاً در روايت آمده است: كسى كه شراب بخورد نمازش تا چهل‏ روز قبول نمى ‏شود، بعضى از مردم از روايت فوق چنين برداشت كرده ‏اند كه چهل روز اعمالشان باطل است، پس بهتر آن است كه در اين مدت نماز نخوانند، در حالى كه نمازشان در اين مدت از كمال لازم برخوردار نيست نه اين كه صحيح نيست. به عبارت ديگر:
صحت عمل غير از قبولى عمل است، چه بسا عملى صحيح است لكن مقبول نيست.[27]
روزه تازه بالغ‏
بسيارى از پدر و مادرها به جهت مهربانى و دلسوزى نسبت به فرزند خود نمى‏ گذارند فرزندشان روزه بگيرد، در حالى كه بايد اجازه بدهند فرزندشان روزه بگيرد وغذاهاى مقوى به او بدهند اگر روزه برايش ضرر داشت نگذارند روزه بگيرد. لازم به ذكر است كه براى تكليف سه شرط است: بلوغ، عقل و قدرت. اگر اين شرايط را هر كس داشته باشد بايد به تكاليف شرعى خود عمل كند و اگر يكى از آنها را نداشته باشد، تكليفى ندارد.[28]
روزه بيمار
برخى از مردم فكر مى ‏كنند بر بيمار روزه واجب نيست، در حالى كه طبق فتواى مراجع تقليد يكى از ملاك ‏هاى نگرفتن روزه، ضرر داشتن روزه است نه بيمار بودن، بنابراين در صورتى كه شخص سالم و تندرست‏ باشد، چنانچه روزه بگيرد و روزه براى او ضرر داشته باشد نبايد روزه بگيرد. از سوى ديگر اگر شخصى بيمار باشد، ولى روزه گرفتن براى او ضرر نداشته باشد بايد روزه بگيرد.[29]
مسواك كردن روزه ‏دار
برخى از مردم تصور مى ‏كنند اگر روزه‏ دار مسواك كند روزه‏ اش باطل مى ‏شود، در حالى كه صِرف مسواك كردن و استفاده از خمير دندان روزه را باطل نمى ‏كند، بلكه فرو دادن كفِ خمير دندان و رطوبتِ مسواكى كه از دهان بيرون آورده شده و مجدداً به دهان برده شده، روزه را باطل مى ‏كند.
پرسش: آيا مسواك كردن با خمير دندان در حال روزه، اشكال دارد؟
پاسخ: اشكال ندارد، ولى بايد از فرو رفتن آب دهان جلوگيرى شود.[30]
بوييدن گياهان معطر
برخى از مردم فكر مى ‏كنند استفاده از بوى ‏خوش و عطر براى روزه ‏دار مكروه و ترك آن بهتر است، در حالى كه عطر زدن و استفاده از بوى خوش براى روزه‏ دار نه تنها مكروه نيست بلكه هديه و ارمغانى براى اوست، اما آنچه كه براى روزه‏ دار مكروه است بو كردن گياهان‏ معطّر است چه گل باشد و چه غير گل.[31]
افطار روزه مسافر
برخى از مردم تصور مى ‏كنند روزه ‏دار اگر بخواهد پيش از ظهر به مسافرت برود مى ‏تواند از ابتداى سفر، روزه خود را افطار كند. در حالى كه طبق نظر همه مراجع تقليد، روزه ‏دار بايد صبر كند تا به حد ترخّص برسد، يعنى به جايى برسد كه ديوارهاى شهر را نبيند و صداى اذان شهر و روستاى خود را نشنود، آن گاه مى ‏تواند چيزى بخورد و اگر چنانچه پيش از رسيدن به حد ترخّص، روزه‏ اش را باطل كند، قضاى آن را بايد بگيرد و بنا بر احتياط كفّاره نيز بر او واجب مى ‏شود.[32]
دعا در احكام‏
مسأله: واجب ‏است دعاهاى واجب به ‏عربى خوانده‏ شوند و در دعاهاى غير واجب جايز است به زبان فارسى و يا ساير زبان ‏ها خوانده شوند.[33]
مسأله: جايز نيست ذكرهاى مخصوص نماز به غيرعربى خوانده‏ شود.[34]
مسأله: طبق نظر برخى از مراجع همچون امام خمينى قدس سره جايز است دعا در قنوت به فارسى و زبان‏ هاى ديگر خوانده شود.[35]
پرسش: تكرار قسمتى از دعاها چه حكمى دارد؟
پاسخ: تكرار اشكالى ندارد ولى در دعاهاى مأثور اگر بخواهد به قصد ورود بخواند بايد به همان نحو كه وارد شده است بخواند.[36]
پرسش: دعاهاي مخصوص ماه رمضان به صورت دعاى هر روز وارد شده است، قرائت آنها در صورت شك در صحتشان چه حكمى دارد؟
پاسخ: اگر قرائت آنها به قصد رجا و مطلوبيت باشد اشكال ندارد.[37]
سه نكته در رابطه با روزه‏
1. تمام روزهاى سال، به جز ايامى كه روزه، واجب، مكروه يا حرام مى ‏باشد، گرفتن روزه مستحب است.[38]
2. اگر كسى عمداً و بدون عذر روزه واجب را نگيرد يا آن را باطل كند، قضا و كفاره بر او واجب مى ‏شود.[39]
3. در ماه رمضان روزه‏ اى به جز روزه آن ماه واقع ‏نمى ‏شود، واجب باشد يا مستحب، موظف به روزه آن ماه باشد يا نباشد، مانند مسافر.[40]
روزه بى ‏ولايت‏
پرسش: نماز و روزه بدون ولايت اهل ‏بيت علیهم السلام چه حكمى دارد؟
پاسخ: پاسخ سؤال همان ‏است كه در حديث معروف امام باقر علیه السلام آمده است: اگر كسى تمام روزها را روزه بگيرد و شبها را به عبادت مشغول باشد و همه ساله به حج برود و تمام مالش را در راه خدا انفاق كند، اما ولايت معصومين علیهم السلام را نداشته باشد و اعمال خود را به راهنمايى آنها انجام ندهد، بهره‏ اى از اين اعمال عائد او نخواهد شد.[41]
چهار نكته درباره كفاره‏
1. روزه در تمام كفارات بايد پى در پى باشد والا بايد از نو شروع كند.[42]
2. در مواردى كه بايد دو ماه روزه بگيرد مى ‏تواند بعد از روزه گرفتن سى و يك روز، بقيه روزه ‏هاى كفّاره را پراكنده بگيرد.[43]
3. آنچه موالات كفاره را به هم مى ‏زند امورى است كه از روى اختيار باشد اما اگر مُكره يا مضطر يا بيمار يا حائض و ... باشد مانعى ندارد.[44]
4. خوردن عمدى برخى روزه ‏ها مانند روزه قضا، قبل از ظهر و نذر معين و روزه مستحبى كفاره ندارد.
كفاره مبطلات روزه‏
مبطلات روزه از نظر كفاره سه قسم است:
1. كفاره ندارد
همچون قى كردن‏[45] و بقاء بر جنابت غير عمدى.[46]
2. يك كفاره دارد
همچون سر به زير آب بردن عمدى‏؛[47] خوردن يا آشاميدن؛‏[48] مقاربت و نزديكى با همسر[49] و روزه خوارى عمدى و بدون عذر.[50]
مسأله: اگر روزه دار در روز استمناء كند يعنى كارى كند كه منى از او خارج شود، روزه ‏اش باطل است و يك كفاره دارد.[51]
3. كفاره جمع دارد
همچون افطار روزه با حرام مانند خوردن شراب يا انجام عمل حرامى چون زنا؛ نسبت دروغ به خدا، پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و ائمه علیهم السلام و جماع حرام (جماع در حال حيض).[52]
مصرف كفاره‏
برخى از مردم پول كفّاره را به فقير مى ‏دهند، در حالى كه پول دادن به عنوان كفّاره كافى نيست، بلكه بايد صرف غذا براى فقرا شود. مگر آن كه فقير مورد نظر، مورد اطمينان باشد و به او پول بدهد و او را وكيل كند كه با آن پول خودش طعام تهيه كند.[53] به عبارت ديگر مردم در مصرف‏ كفّاره و رد مظالم و زكات فطره فرقى نمى ‏گذارند، در حالى كه بايد كفّاره صرف طعام فقرا شود، رد مظالم به فقرا داده شود و زكات فطره همچون مصرف زكات است كه در رساله‏ ها مطرح شده است.
انواع كفاره روزه‏
كفاره روزه پنج نوع است:
1. كفّاره روزه خوارى عمدى در ماه رمضان و آن گرفتن دو ماه روزه و يا اطعام شصت فقير است.[54]
2. كفّاره خوردن عمدى روزه قضاى ماه رمضان در بعد از ظهر و آن اطعام ده فقير است و در صورت عدم تمكن، گرفتن سه روز روزه است.[55]
3. كفّاره‏ روزه نذر معين و آن همان كفاره روزه خوارى عمدى در ماه رمضان است.[56]
4. كفّاره‏ روزه ‏اعتكاف و آن همان كفّاره روزه خوارى عمدى در ماه رمضان است.
5. كفّاره جمع: عبارت است از جمع دو ماه روزه و اطعام شصت فقير، اين كفّاره در مورد باطل ‏كردن روزه با حرام است.[57] مانند افطار روزه با غذاى حرام يا نسبت دروغ دادن به خدا و پيامبر و ...
تفاوت كفاره افطار عمدى روزه‏ رمضان با كفاره‏ غير عمد
كفاره افطار عمدى روزه ماه رمضان با كفاره افطار غيرعمد دو تفاوت دارد:
1. در مقدار: در كفاره افطار عمدى، بايد براى هر روز شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مد طعام بدهد. و يا دو ماه روزه بگيرد اما در كفاره مريض بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد.[58]
2. در مصرف كفاره: در كفاره ‏عمدى اگر به شصت فقير دسترسى دارد، نمى ‏تواند به هر كدام از آنها بيشتر از يك مد طعام بدهد، ولى در كفاره غير عمد اين امر لازم نيست.[59]
رؤيت هلال شوال‏
از پنج راه رؤيت هلال ثابت مى ‏شود:
1. خود انسان رؤيت هلال كند.
2. دو عادل به رؤيت هلال شهادت بدهند.
3. عده ‏اى كه از گفتن آنها يقين پيدا مى ‏شود بگويند ماه را ديده ايم.
4. سى روز از اول ماه بگذرد.
5. حاكم شرع حكم به ديده شدن هلال ماه كند.[60]
چند نكته درباره فطريه‏
1. زكات دو گونه است، زكات مال و زكات بدن.[61]
2. زكات فطره بر هر كسى كه توانايى دارد واجب است.[62]
3. مقدار فطريه سه كيلو گندم يا ... و يا قيمت آنهاست.[63]
4. فطريه را بايد به فقير داد و فقير كسى است كه مخارج سال خود را نمى ‏تواند تأمين كند.[64]
5. مالى كه به عنوان فطريه كنار گذاشته مى ‏شود، نمى ‏توان از آن استفاده نمود.[65]
6. كسى‏كه فطريه چند نفر را مى‏دهد لازم ‏نيست همه را از يك جنس بدهد.[66]
7. كسى كه فطريه او بر ديگرى واجب است اگر خودش بدهد از ديگرى ساقط نمى ‏شود.[67]
8. اگر فطريه انسان بركسى واجب باشد و ندهد برخود انسان واجب نمى ‏شود.[68]
موارد عدم وجوب فطريه‏
در موارد زير فطريه بر ميزبان واجب نيست:
1. بعد از اذان شب عيد فطر ميهمان بر ميزبان وارد شود.[69]
2. اگر ميهمان با اجازه ميزبان خودش فطريه را بدهد.[70]
3. در جايى كه ميهمان نان خور ميزبان محسوب نشود.
4. كسى كه مخارج سال خود و عيالاتش را ندارد و كسبى هم ندارد كه بتواند مخارج سال خود را تأمين نمايد دادن زكات فطره بر او واجب نيست.[71]
به موارد زير نمى ‏توان فطريه داد
1. به پدر و مادر.
2. فرزند و نوه فقير.
3. متجاهر به فسق.[72]
4. غير سيد به سيد.[73]
5. به كسى كه فقير نيست.
6. كسى كه فطريه را در جهت معصيت مصرف مى ‏كند.[74]
مواردى كه روزه واجب نيست‏
بر چند دسته روزه واجب نيست:
1. پيرمرد و پيرزنى كه گرفتن روزه براى آنان مشقت دارد.
2. زن باردارى كه گرفتن روزه براى حمل يا خودش ضرر دارد.
3. زن شيردهى كه روزه گرفتن براى طفل او ضرر دارد.
4. بيمارى كه گرفتن روزه براى او ضرر دارد.
5. كسى كه بيمارى ‏اى دارد كه زياد تشنه مى ‏شود و نمى ‏تواند تشنگى را تحمل كند.
6. كسى كه به سن بلوغ نرسيده است.
7. زنى كه خون حيض و نفاس مى ‏بيند.
8. مسافرى كه بيش از حد مسافت شرعى مى ‏رود و قصد اقامت ده روز نمى ‏كند.
9. دخترى ‏كه به جهت ضعف بنيه، گرفتن روزه براى او مشقت و ضرر دارد.
10. كسى كه بى ‏هوش است و يا در كُما به سر مى ‏برد.
11. ديوانگان.[75]
نماز قبل از افطار
مستحب است روزه ‏دار نماز مغرب و عشا را پيش از افطار كردن بخواند، ولى اگر كسى منتظر اوست يا ميل ‏زيادى به غذا دارد كه نمى ‏تواند با حضور قلب نماز بخواند بهتر است اول افطار كند ولى به قدرى كه ممكن است نماز را در وقت فضيلت آن به جا آورد.[76]

[1] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 881، م 1552.

[2] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 887، م 1565.

[3] همان، ص 881، م 1553.

[4] عروة الوثقى، ج 2، ص 240 و 241؛ توضيح المسائل مراجع، م 1390.

[5] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 889، م 1568؛ تحريرالوسيله، ج 1، يوم الشك.

[6] همان، م 1568 و 1569.

[7] تحريرالوسيله، ج 1، يوم الشك؛ عروة الوثقى، ج 2، نية الصوم.

[8] استفتائات امام، ج 1، ص 321، س 52.

[9] همان، ص 320، س 50.

[10] همان، س 47.

[11] همان، س 50.

[12] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 926، م 1658.

[13] همان، ص 931، م 1666.

[14] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 926، م 1658.

[15] فرهنگ فقه، ج 1، ص 594.

[16] پرسش‏ها و پاسخ‏هاى دانشجويى، احكام روزه.

[17] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 938، م 1688.

[18] همان، ص 885، م 1563.

[19] توضيح المسائل مراجع، م 1688.

[20] همان، م 1745.

[21] همان، ص 938، م 1688.

[22] همان، م 1554.

[23] عروة الوثقى، ج 2، فى اقسام الصوم، فصل 15.

[24] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 938.

[25] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 310، م 532.

[26] همان، ص 908، م 1619.

[27] عروة الوثقى، ج 1، ص 612، فصل 19.

[28] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 956.

[29] تحريرالوسيله، ج 1، ص 293، م 1.

[30] استفتائات امام خمينى، ج 1، ص 307، س 11.

[31] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 961، م 1657؛ تحريرالوسيله، ج 1، ص 288.

[32] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 990، م 1721.

[33] عروة الوثقى، ج 1، ص 309، م 3.

[34] همان، ص 544، م 3.

[35] همان، م 1.

[36] استفتائات امام، ج 3، ص 619، س 157.

[37] اجوبة الاستفتائات، ص 172، س 831.

[38] عروة الوثقى، ج 2، ص 241.

[39] تحريرالوسيله، ج 1، ص 289، م 1.

[40] همان، ص 279، م 3.

[41] استفتائات جديد مكارم، ج 3، ص 539، س 1513.

[42] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 930، م 1663.

[43] همان، ص 929، م 1661.

[44] همان، ص 930، م 1664.

[45] تحريرالوسيله، ج 1، القول فيما يترتب على الافطار، م 1.

[46] توضيح المسائل مراجع، ج 1، م 1660.

[47] توضيح المسائل مراجع، م 1658.

[48] همان، م 1670.

[49] همان، ص 967، م 1667.

[50] همان، م 1710.

[51] همان، ص، م 1658.

[52] همان، م 1665 و 1667.

[53] تحريرالوسيله، ج 2، ص 132، م 20.

[54] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 926، م 1658.

[55] عروة الوثقى، ج 2، فيما يجب القضاء و الكفاره، م 1؛ توضيح المسائل مراجع، م 1687.

[56] توضيح المسائل مراجع، ج 2، ص 616، م 2654.

[57] همان، ج 1، م 1665؛ عروة الوثقى، ج 2، ص 39، م 1.

[58] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 947، م 1703.

[59] همان، م 1660 و 1703 و 1686 و 1708.

[60] همان، ص 959، م 1730.

[61] توضيح المسائل مراجع، ج 2، م 1853 و 1991.

[62] همان، م 1991.

[63] همان.

[64] همان، م 2014.

[65] همان، م 2032.

[66] همان، م 2028.

[67] همان، م 2007.

[68] همان، م 2006.

[69] توضيح المسائل مراجع، ج 2، ص 172، م 1997.

[70] همان، ج 2، م 2006؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 637.

[71] همان، م 1992.

[72] همان، م 2016.

[73] همان، م 2009.

[74] همان، م 2017.

[75] توضيح المسائل مراجع، م 1729 و 1725.

[76] توضيح المسائل مراجع، م 1750.