احكام ارتباط با قرآن
مكروهات ارتباط با قرآن
* خواندن و همراه داشتن قرآن بر جنب مكروه است.[1]
* خواندن قرآن بر حائض و نفساء مكروه است، اگر چه كمتر از هفت آيه باشد.[2]
* همراهداشتن، نوشتن وخواندن قرآن بدون وضو مكروه است.[3]
* ترك قرائت قرآن مكروه است.[4]
* خواندن و همراه داشتن قرآن و رساندن جايى از بدن به حاشيه و مابين خطوط قرآن براى حائض مكروه است.[5]
پرسش: با توجه به اينكه در ماه مبارك رمضان خواندن قرآن فضيلت بسيار دارد و نيز خواندن قرآن كريم براى زن حائض مكروه است، آيا حائض بودن مانع از خواندن قرآن است؟
پاسخ: در غير چهار سوره سجده دار، مانع ندارد.[6]
* بر قارى مكروه است براى سخن گفتن با كسى، قرائت قرآن را قطع كند.[7]
* بردن قرآن به دستشويى و حمام كراهت دارد.[8]
* قرآن خواندن در ركوع و سجده نماز مكروه است.[9]
* نگاه كردن به خط قرآن يا كتاب يا خط انگشترى در نماز مكروه است.[10]
احكام قرائت قرآن
* تلاوت قرآن بدون وضو اگر خط قرآن مس نشود اشكال ندارد.[11]
* مستحب است اهداى ثواب قرائت قرآن به پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و ساير معصومين عليهم السلام.[12]
پرسش: كسى كه علاقه زيادى به تلاوت قرآن دارد ولى نمى تواند آن را كاملاً صحيح بخواند و سعى در تصحيح آن مى كند، آيا قرآن خواندن او بهتر است يا ترك آن؟
پاسخ: بهتر است بخواند و سعى در اصلاح آن نيز بكند.[13]
پرسش: كسى كه مى داند قرآن را غلط مى خواند، آيا جايز است بخواند و چنانچه روزه باشد، موجب بطلان روزه او مى شود يا خير؟
پاسخ: غلط خواندن قرآن حرام نيست و موجب بطلان روزه نمى شود (گر چه لازم است مؤمنين سعى كنند قرآن را صحيح بخوانند) بلى چنانچه علم اجمالى دارد قسمتى را كه مى خواهد بخواند، به طورى غلط مى خواند كه معناى آن تغيير كرده و بر خلاف واقع مى شود و قصدش هم اين باشد كه معناى خلاف واقع و كذب را به خدا نسبت دهد در اين صورت خواندن حرام است و اگر بداند كذب بر خدا مبطل روزه است، روزه او نيز باطل مى شود و علاوه بر قضا بنا بر احتياط كفاره هم بر او واجب مى شود، بلكه اگر بداند كلمه اى را غلط مى خواند، گر چه غلط به گونه اى نباشد كه معنا تغيير كند ولى قصد كند آن را خداوند آن گونه نازل فرموده است در اين فرض هم خواندن حرام است و از جهت روزه نيز حكم فرض سابق را دارد.[14]
پرسش: بعضى افراد از خواندن قرآن به اين عذر كه ما غلط مى خوانيم خوددارى مى كنند آيا به خاطر غلط بودن قرائت بايد آن را ترك كرد؟
پاسخ: اگر غلط بخواند و كوشش داشته باشد كه كلمات را صحيح بخواند غلط خواندن اشتباهى حرام نيست.
پرسش: آيا تلاوت قرآن در مجلس ترحيم تارك الصلوة و يا منكر الصلوة جايز است؟
پاسخ: تقاضاى عفو و بخشش و انجام اعمال خير براى همه مسلمانان هر چند كه گناهكار باشند، جايز است.[15]
پرسش: خواندن قرآن و دعا به زبان غير عربى چه حكمى دارد؟
پاسخ: قرائت سوره ها، آيات قرآن و ادعيه مأثوره، به نيت تحصيل ثواب، مخصوص به قرائت متن عربى است.[16]
پرسش: اينجانب مى توانم عربى بخوانم ولى معنى آن را درك نمى كنم ولى انگليسى را به خوبى متوجه مى شوم. بر اساس حديث نبوى كه هر كس يك آيه از قرآن در ماه مبارك رمضان بخواند مانند مطالعه تمامى قرآن است. آيا اگر به انگليسى هم خوانده شود. همين طور است؟ اگر كسى قرآن به عربى بخواند و معنى آن را نفهمد باز هم ثواب خواهد داشت؟
پاسخ: ثواب قرآن منوط به درك معانى آن نيست اگر چه خوب است سعى شود تا معنى آن را درك نمايد تا از ارشاد و علوم آن بهره مند گردد.[17]
* كودك مميز را مى توان براى قرائت قرآن اجير كرد.[18]
پرسش: آيا تلاوت قرآن براى كسى كه چشم درد دارد و مطالعه براى چشم او ضرر دارد ولى به جهت علاقه به قرآن، هر روز مقدارى قرآن تلاوت مى كند، جايز است؟
پاسخ: كارى كه موجب ضرر باشد انجام ندهد، ولى مى تواند به مقدارى كه ضرر ندارد همه روزه بخواند و اگر از روى قرآن نمى تواند بخواند، آنچه را حفظ دارد بخواند.[19]
پرسش: آيا شخص مى تواند سوره اى از قرآن را بخواند و ثواب آن را به چند نفر اهدا كند؟
پاسخ: آرى.[20]
* مستحب است هر روز بعد از نماز، پنجاه آيه قرآن تلاوت شود و زياد تلاوت كردن قرآن مستحب است.[21]
پرسش: آيا مى توان بر خلاف قرائت رايج حفص از عاصم، از قرائت مجاز ديگرى استفاده كرد؟
پاسخ: اكثر فقها قرائت قرآن را مطابق قرائت يكى از قراء سبعه جايز مى دانند، چه قرائت حفص و چه غير آن.[22]
پرسش: آيا تلاوت قرآن به صورت سرود و همراه با آهنگ جايز است؟
پاسخ: جايز نيست.[23]
پرسش: آيا جايز است قرآن با آواز و بهصورت غنا خوانده شود؟
پاسخ: اگر به صورت غنا باشد، جايز نيست.[24]
پرسش: آيا به كارگيرى ادوات موسيقى در تلاوت قرآن جايز است؟
پاسخ: به كارگيرى آلات موسيقى و تلاوت آيات قرآن گناهى بزرگ و اهانت به كلام خداست و حتماً بايد از آن جلوگيرى شود.[25]
پرسش: در برخى از قسمت هاى يك شركت، جلسات قرائت قرآن در اول وقت به مدت نيم ساعت تشكيل مى گردد و كاركنان از آن بهره مى برند، با توجه به اين كه از نظر زمانى اين جلسات در وقت كارى برگزار مى گردد، حكم چنين جلساتى چيست؟
پاسخ: چنانچه جلسات مذكور با اجازه مؤمنين ذيربط شركت باشد يا كارفرما يا كارگر شرط برگزارى اين جلسات را كرده باشد، اشكال ندارد.[26]
پرسش: آيا در قرائت قرآنى كه براى اموات خوانده مى شود، تفاوتى در با تجويد خواندن و بدون تجويد و با صدا و بى صدا خواندن وجود دارد؟
پاسخ: خير، مهم صحيح خواندن و مخلصانه خواندن قرآن است.[27]
پرسش: آيا خواندن همه آيات حزب ها و شصت پاره هاى قرآن كه در مراسم ختم رايج است واجب مى باشد يا اينكه تلاوت چند آيه كفايت مى كند؟
پاسخ: واجب نيست.[28]
پرسش: در وسط قرائت قرآن كه قرائت قطع مى شود، براى ادامه آن بايد بسم الله بگوييم يا «اعوذ بالله»؟
پاسخ: نيازى به گفتن نيست، ولى اگر هر كدام را بگوييد اشكال ندارد.
پرسش: در جلسات قرآنى، اگر كسى آيه اى را غلط بخواند، آيا واجب است برگردد و صحيح بخواند؟
پاسخ: مناسب است برگردد و صحيح بخواند.
پرسش: آيا رعايت حجاب در تلاوت قرآن لازم است؟
پاسخ: خير لازم نيست.[29]
پرسش: تشويق قاريان قرآن با گفتن تكبير و تهليل چه حكمى دارد؟
پاسخ: جايز است ولى دليلى بر سنت بودن آن نيست.[30]
خواندن قرآن در برابر نامحرم
* خواندن قرآن با صوت در برابر نامحرم اشكال ندارد مگر آن كه موجب تحريك و مفسده شود.[31]
* استماع صداى زنان نامحرم به هنگام تلاوت قرآن اگر موجب تهييج شود اشكال دارد.[32]
* شنيدن صداى زن در قرائت قرآن، در صورتى كه تحريك آميز و خوف فساد نباشد، اشكال ندارد.[33]
پرسش: آيا قرآن خواندن خواهران در مراسم صبحگاهى با صوت بلند با توجه به اين كه دبيران مرد هم صداى ايشان را مى شنوند اشكال دارد يا نه؟
پاسخ: اشكالى ندارد مگر آن كه موجب تحريك و مفسده باشد.[34]
پرسش: آيا خواهران مى توانند در جلساتى كه با برادران تشكيل مى دهند به طور معمول قرآن بخوانند؟
پاسخ: قرآن خواندن در مجالس مزبور مانع ندارد ولى نبايد طورى باشد كه جلب توجه نامحرم كند.[35]
پرسش: قرآن خواندن خانم ها با صوت زيبا جهت يادگيرى در مقابل استاد مرد چگونه است؟
همه مراجع به جز آيت الله مكارم: اگر مفسده نداشته باشد اشكال ندارد.[36]
آيت الله مكارم: جايز نيست.[37]
نذر
* نذر آن است كه انسان ملتزم شود كه كار خيرى را براى خدا به جا آورد، يا كارى را كه نكردن آن بهتر است براى خدا ترك نمايد.[38]
* در نذر بايد صيغه خوانده شود و لازم نيست آن را به عربى بخوانند، پس اگر بگويد: «چنانچه مريض من خوب شود، براى خدا بر من است كه هزار تومان به فقير بدهم»، نذر او صحيح است.[39]
* اگر كسى نذر كرده باشد كه جايى از بدن خود را به خط قرآن برساند، واجب است وضو بگيرد.
پرسش: شخصى كه نذر كرده قرآن بخواند، آيا اگر نخواند كفاره بر او لازم است؟
پاسخ: در صورتى كه نذر او صحيح بوده، كفاره لازم است.[40]
پرسش: اگر كسى نذر كرد هر گاه مشكلش حل شود، روزى سه جزء قرآن بخواند ولى اكنون كار او به گونه اى است كه ممكن نيست، چه كند؟
پاسخ: هر مقدارى كه مى تواند تلاوت كند و لو در ساعات فراغت از كار و آن زمانىكه نمى تواند همراه با كاركردن تلاوت كند، مانعى ندارد.[41]
پرسش: كسى كه نذر كرده كل قرآن يا قسمتى از آن را حفظ كند و نتوانسته حفظ كند، آيا كفاره دارد؟
پاسخ: در صورتى كه به صورت صحيح نذر كرده باشد، بايد به نذرش عمل كند و در صورت عدم توانايى كفاره ندارد.
حفظ قرآن
حفظ قرآن جايگاه خاصى در روايات دارد.
پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«عَدَدُ دُرَج الجَنَّةِ عَدَدُ آيِ القُرآنِ؛ فَاذَا دَخَلَ صَاحِبُ القُرآنِ الجَنَّةَ قيلَ لَهُ: اقرَأ وَ ارقَأ، لِكُلِّ آيَةٍ دَرَجَةٌ؛ فَلا تَكُونُ فَوق حافِظِ القُرآنِ دَرَجَةً»[42]
تعداد درجات بهشت به تعداد آيه هاى قرآن است، هنگامى كه اهل قرآن وارد بهشت شود، به او گفته مى شود قرآن بخوان و بالا برو، براى هر آيه اى درجه اى است، بنابراين بالاترين درجه از آنِ حافظان قرآن است.
* حفظ كردن قرآن و تحمل مشقت جهت آن مستحب است.[43]
پرسش: آيا واجب است بر كسى كه قسمتى از قرآن را حفظ كرده، مداومت نمايد تا فراموش نكند؟
پاسخ: واجب نيست ولى سهل انگارى مكروه است.[44]
آيات سجده
* در هر يك از چهار سوره: «نجم، علق، فصلت و سجده» يك آيه سجده است كه اگر انسان بخواند يا گوش به آن دهد بعد از تمام شدن آن آيه بايد فوراً سجده كند و اگر فراموش كرد هر وقت يادش آمد بايد سجده نمايد و لو قارى به شوخى آيه سجده را بخواند.[45]
* آيات داراى سجده مستحب يازده تاست: اعراف/206؛ رعد/15؛ نحل/49 و 50؛ اسراء/109؛ مريم/58؛ حج/18 و 77؛ فرقان/60؛ نمل/26؛ انشقاق/21.[46]
پرسش: شنيدن آيه سجده در حال رانندگى چه حكمى دارد؟
پاسخ: هر گاه امكان پياده شدن هست، بايد پياده شود و سجده كند و در غير اين صورت، با اشاره و گذاردن پيشانى بر پشت دست سجده كند.[47]
* اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى خواند از ديگرى هم بشنود چنانچه گوش داده بايد دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورده يك سجده كافى است.[48]
* افرادى كه غسل واجب بر عهده آنهاست چنانچه آيه سجده را تلاوت كرده و يا بشنوند، مى توانند بدون غسل سجده كنند.[49]
* در صورتى كه سبب وجوب سجده، پشت سر هم تكرار شود (مثلاً مكرّر خوانده شود) و براى دفعه قبلى سجده كرده باشد، بايد سجده هم تكرار شود، و اگر پشت سر هم تكرار شود و براى دفعات قبل سجده نكرده باشد، تكرار سجده براى دفعات بعدى لازم است.[50]
* در غير نماز، اگر در حال سجده، آيه سجده را بخواند و يا گوش دهد، واجب است سر از سجده بردارد، سپس به سجده رود، و ادامه دادن همان سجده به قصد سجده واجب قرآن، كفايت نمى كند و همچنين است در جايى كه بدون قصد سجده، پيشاني اش روى زمين باشد و آيه سجده را گوش كند يا آن را بخواند (بايد سر بردارد، سپس سجده نمايد).[51]
* ظاهر اين است كه در وجوب سجده بر كسى كه تلاوت آيه سجده را گوش مى كند، شرط است كه آنچه را شنيده است به قصد تلاوت و به نيت قرآن بودن انجام گرفته باشد بنابراين، اگر آيه سجده را از بچه غيرمميز يا شخص خواب يا از ضبط صوت بشنود سجده كردن واجب نيست، اگر چه احتياط آن است كه سجده نمايد خصوصاً در مورد شخص خواب.[52]
* اگر آيه سجده از بلندگو يا راديو و تلويزيون شنيده شود، چنانچه صداى انسان به صورت زنده پخش مى شود، سجده واجب است.[53]
* در سجده واجب قرآن نمى شود بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده كرد ولى ساير شرايط سجده را كه در نماز است لازم نيست مراعات كنند.[54]
* لازم است هنگام شنيدن آيه سجده، كلمات و حروف آيه را از هم تميز دهد، بنابراين شنيدن همهمه (براى وجوب آن) كافى نيست، اگر چه موافق احتياط است.[55]
* در سجده واجب قرآنى علاوه بر انجام اصل سجده، نيت و مباح بودن مكان آن نيز معتبر است و احتياط آن است كه مواضع هفتگانه سجده را بر زمين بگذارد و نيز پيشانى را بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و در اين سجده رو به قبله بودن و طهارت از حدث و خبث و طهارت جاى پيشانى و ستر عورت لازم نيست.[56]
* در سجده واجب قرآنى، تشهد و سلام و «الله اكبر» در اول آن نيست،[57] اما وقتى كه سر از سجده برمى دارد، گفتن «الله اكبر» مستحب است و در اين سجده ذكر گفتن واجب نيست، بلكه مستحب است، و هر نوع ذكرى باشد كفايت مى كند و بهتر آن است كه بگويد:
«لا الهَ الّا اللّهُ حَقّاً حَقّاً، لا الهَ الّا اللّهُ ايماناً وَ تَصديقاً، لا الهَ الّا اللّهُ عُبودِيَّتاً وَ رِقّا، سَجَدتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّا لا مُستَنكِفاً وَ لا مُستَكبِراً بَل انَا عَبدٌ ذَليلٌ خائِفٌ مُستَجيرٌ»[58]
* خواندن هيچ يك از سوره هاى سجده در نمازهاى واجب جايز نيست، پس اگر از روى فراموشى شروع به خواندن يكى از آنها نمود، تا اين كه آيه سجده را خواند، يا اين كه آيه سجده را در حال نماز شنيد، بنا بر احتياط بايد در حال نماز با اشاره سجده نمايد، سپس بعد از نماز هم سجده نمايد. اگر چه مى تواند به همان اشاره اكتفا نمايد.[59]
* در وجوب سجده هنگام شنيدن آيات سجده، تفاوتى بين شنيدن آن به صورت حضورى يا از طريق تلفن نيست.[60]
پرسش: آيا با شنيدن آيات سجده از بچهها، سجده واجب است؟
پاسخ: بلى واجب است.[61]
پرسش: براى انجام سجده واجب قرآن، رعايت حجاب براى خانم ها لازم است يا خير؟
پاسخ: در سجده واجب قرآن اگر مواضع هفتگانه سجده بر زمين باشد و پيشانى بر مهر يا چيزى كه سجده بر آن قرار گيرد كافى است و رعايت قبله و حجاب و وضو داشتن لازم نيست.[62]
پرسش: آيا با مرور ذهنى يا نگاه به آيات سجده دار، سجده واجب مى شود؟
پاسخ: كسى كه به آيات سجده دار گوش فرا مى دهد يا خودش مى خواند، بعد از تمام شدن آيه بايد فوراً سجده كند، ولى با نگاه به آيات سجده دار و مرور آنها، سجده واجب نمى شود.[63]
* خواندن سوره اى كه سجده واجب دارد بر جنب و حائض و نفساء حرام است و اگر يك حرف از اين چهار سوره (سجده، علق، فصلت، نجم) را هم بخواند، حرام است. البته بنا بر نظر آيات عظام خامنه اى، سيستانى، صافى و مكارم خواندن آيه اى كه سجده واجب دارد بر شخص جنب و حائض جايز نيست اما خواندن ساير آيات اين سوره ها اشكال ندارد.[64]
* خواندن سوره اى كه سجده واجب دارد، بر زن مستحاضه اگر غسل هاى واجب خود را به جا آورد، اشكال ندارد.[65]
پرسش: آيا تلاوت سهوى آيات سجده بر جنب و حائض اشكال دارد؟
پاسخ: خير.[66]
* شخص جنب اگر بخواهد دعاى كميل بخواند حرام است اين قسمت از دعا را بخواند: «أَفَمَن كَانَ مُؤْمِناً كَمَن كَانَ فَاسِقاً لَا يَسْتَوُونَ»[67] يا در دعاى ندبه، خواندن اين بخش «ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى* فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى[68]؛ سپس نزديك و نزديك تر شد* تا آنكه فاصله او (با پيامبر) به اندازه فاصله دو كمان يا كمتر بود» جايز نيست. زيرا اين جملات جزئى از سوره «سجده و نجم» هستند.[69] در هر دعاى ديگرى نيز آيه اى از سوره هاى سجده آمده باشد، جنب، حائض و نفساء طبق نظر برخى از مراجع تقليد نمى توانند بخوانند.
* براى كسى كه بعد از مس ميت، غسل نكرده خواندن سوره هايى كه سجده واجب دارد، مانعى ندارد.[70]
پرسش: وقتى قارى قرآن در جلسات قرآنى آيه اى را كه سجده واجب دارد تلاوت مى كند و ما هم همزمان آن را مى خوانيم، آيا يك سجده كافى است يا بايد دو سجده (جهت استماع و قرائت) انجام داد؟
پاسخ: آيات عظام سبحانى و نورى: يك سجده كافى است.
آيت الله فاضل: در فرض سؤال بايد دو بار سجده انجام شود و يك سجده كفايت نمى كند.[71]
شرايط سجده واجب
1. بايد خواندن يا شنيدن آيه سجده به طور كامل باشد.
* اگر كسى بخشى از آيه سجده را بخواند يا بشنود سجده بر او واجب نيست، ولى اگر بخشى از آن را بخواند و بقيه را از ديگرى بشنود سجده واجب است.
* اگر كسى آيه سجده را بنويسد يا با چشم مرور كند يا از ذهن خود بگذراند چون مشغول خواندن آن نيست سجده بر او واجب نمى باشد.
2. به قصد خواندن قرآن باشد.
* اگر كسى بدون قصد خواندن قرآن آيه سجده واجب را بخواند سجده بر خواننده و شنونده واجب نيست و همچنين است اگر آيه سجده را از كسى كه در خواب يا در حال بي هوشى است بشنود، اگر چه بهتر است كه در تمام موارد سجده كند.
3. شنيدن حروف و كلمات آيه سجده به طور واضح و روشن باشد.
* اگر كسى به جهت سر و صدا، كلمات آيه سجده را مبهم و نامشخص بشنود، سجده بر او واجب نيست.
* اگر گروهى به صورت همخوانى آيه سجده را بخوانند براى شنونده يك بار سجده كافى است.
مواردى كه سجده تلاوت واجب نيست
1. خواندن ترجمه آيه سجده
2. نگاه يا نوشتن آيه سجده
3. ناتمام خواندن آيه سجده
4. شنيدن آيه از ضبط صوت (به صورت غير مستقيم)[72]
تبرّك به قرآن
يكى از سنت هاى پسنديده در جامعه اسلامى، تبرّك جستن به قرآن در موقعيت هاى مختلفى چون آغاز جلسات و مراسم ها، سفره عقد، ورود به خانه جديد، آغاز سفر و ... است.
* تبرّك جستن به چيزهايى كه از نظر شرع از قداست برخوردارند، جايز، بلكه راجح و مستحب است.[73] مانند تبرّك به نام هاى خداوند، پيامبران، جانشينان ايشان و ... يا به جهت انتساب به چيزهاى مقدس و با عظمت مانند جلد و قاب قرآن و مشاهد مشرفه معصومان عليهم السلام.
* تبرك جستن به قرآن با نوشتن آن بر كفن و مسّ كلمات و حروف آن مستحب است.[74]
نكته: مناسب است در ابتداى مجالس، قرآن خوانده شود چرا كه بهترين و نيكوترين سخنان است و مناسب است آياتى كه خوانده مى شود متناسب با مجلس باشد.
[1] همان، ج 1، فيما يكره علىالجنب؛ توضيح المسائل مراجع، م 356؛ تحريرالوسيله، ج 1، ص 35.
[2] عروة الوثقى، ج 1، احكام حائض، م 6؛ امام صادق عليه السلام فرمود:
«سَبْعَةٌ لَا يَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ الرَّاكِعُ وَالسَّاجِدُ وَفِي الْكَنِيفِ وَفِي الْحَمَّامِ وَالْجُنُبُ وَالنُّفَسَاءُ وَالْحَائِض» (بحارالانوار، ج 73، ص 74).
[3] توضيح المسائل مراجع، م 356.
[4] مرآة الكمال، ج 3، ص 29؛ كشف الغطاء، ج 1، ص 33.
[5] توضيح المسائل مراجع، م 477؛ رساله آية الله تبريزى، م 483.
[6] استفتائات امام خمينى قدس سره، ج 1، س 171.
[7] دانشنامه قرآن، بهاء الدين خرمشاهى، ج 1، ص 21.
[8] سلسلة ينابيع الفقهيه، مرواريد، ج 1، ص 49؛ كشف الغطاء، ج 3، ص 462.
[9] توضيح المسائل مراجع، م 1902؛ رساله آية الله فاضل لنكرانى، م 1113.
[10] همان، م 1157.
[11] صراط النجاة، ج 5، م 2671.
[12] الفقه حول القرآن الحكيم، ص 170.
[13] استفتائات جديد، مكارم، ج 2، س 1704.
[14] استفتائات امام، ج 1، ص 309، س 18؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، س 548 و ج 2، س 163.
[15] استفتائات جديد مكارم، ص 513، س 1679؛ استفتائات جديد تبريزى، ص 442، س 1936؛ استفتاء از دفتر آية الله صافى.
[16] استفتائات امامخمينى قدس سره، ج 3، ص 624، س 169 و ج 1، ص 337، س 104؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، ص 631، س 2208.
[17] استفتائات امام خمينى قدس سره، ج 1، ص 337، س 103.
[18] عروة الوثقى، ج 2، ص 536.
[19] استفتائات جديد مكارم، ص 520، س 1702.
[20] تحريرالوسيله، ج 1، ص 91؛ مفاتيح الجنان، ص 942.
[21] مرآة الكمال، ج 3، ص 15.
[22] تحريرالوسيله، ج 1، ص 168.
[23] استفتائات مكارم، ج 1، س 532.
[24] تحريرالوسيله، ج 1، المكاسب المحرمه، س 13؛ اجوبة الاستفتائات، س 1132؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، س 978؛ استفتائات جديد مكارم، ج 2، س 701.
[25] استفتائات سبحانى، ج 1، ص 375.
[26] استفتاء از دفتر آية الله صافى.
[27] استفتاء از دفتر آية الله صافى.
[28] همان.
[29] 6300 مسأله فقهيه، آية الله سيستانى، ج 2، ص 339.
[30] استفتائات آية الله روحانى، ج 2، ص 240.
[31] استفتائات امام خمينى قدس سره، ج 3، ص 65؛ اجوبة الاستفتائات، س 1145؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، س 1722.
[32] جامع المسائل فاضل، س 1721.
[33] استفتائات سبحانى، ج 2، ص 503، س 1524؛ استفتائات جديد تبريزى، ج 1، ص 440، س 1922.
[34] استفتائات امام خمينى قدس سره، ج 3، س 65.
[35] استفتائات امام خمينى قدس سره، ج 3، ص 273، س 62.
[36] همان، س 65؛ جامع المسائل فاضل، ج 1، س 1721؛ اجوبة الاستفتائات، س 1145.
[37] استفتائات جديد مكارم، ج 1، س 785.
[38] توضيح المسائل مراجع، م 2640.
[39] همان، م 2641.
[40] مجمع المسائل گلپايگانى، ج 2، ص 318، س 900.
[41] مسائل جديد تبريزى، ج 1، س 1737.
[42] بحارالانوار، ج 92، ص 22؛ الحياة با ترجمه احمد آرام، ج 2، ص 227.
[43] فرهنگ فقه، ج 3، ص 317.
[44] الفتاوى، سيد محمدسعيد حكيم، ص 396، س 1249.
[45] توضيح المسائل مراجع، م 1093؛ استفتائات سبحانى، ج 2، س 265.
[46] فرهنگ فقه، ج 1، ص 156.
[47] استفتائات سبحانى، ج 2، ص 94، س 662.
[48] توضيح المسائل مراجع، م 1094.
[49] همان، م 1097؛ عروة الوثقى، ج 1، ص 530، م 16.
[50] تحريرالوسيله، ج 1، ص 321، القول فى سجدتى التلاوة و الشكر، م 2.
[51] تحريرالوسيله، ج 1، القول فى سجدتى التلاوة و الشكر، م 3؛ توضيح المسائل مراجع، م 1095.
[52] همان، م 4؛ توضيح المسائل مراجع، م 1096.
[53] توضيح المسائل مراجع، م 1096؛ صراط النجاة، ص 85، س 203؛ تحريرالوسيله، ج 4، ص 485، م 4.
[54] توضيح المسائل مراجع، م 1097.
[55] تحريرالوسيله، ج 4، ص 485، م 5.
[56] همان، م 6.
[57] استفتائات جناتى، ج 2، ص 226، س 1113.
[58] تحريرالوسيله، ج 1، القول فى سجدتى التلاوة و الشكر، م 7؛ توضيح المسائل مراجع، م 1099.
[59] همان، القول فى القرائة و الذكر، م 4.
[60] مستند العروة، ج 4، ص 231؛ فرهنگ فقه، ج 2، ص 618.
[61] استفتائات جديد تبريزى، ص 447، س 1967.
[62] توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 618.
[63] همان، م 1093.
[64] همان، م 355؛ استفتائات مقام معظم رهبرى، س 199.
[65] همان، م 428.
[66] استفتائات بهجت، ج 1، س 1039.
[67] سجده/ 18.
[68] نجم/ 8 و 9.
[69] عروة الوثقى، ج 1، ص 288، م.
[70] توضيح المسائل مراجع، م 532.
[71] مسائل جديد، محسن محمودى، ج 6، ص 145.
[72] آية الله خامنه اى: شنيدن آيات سجده از طريق نوارهاى قرآنى از ضبط صوت يا راديو و تلويزيون واجب مى شود. اجوبة الاستفتائات، س 500.
[73] فرهنگ فقه، ص 336.
[74] جواهر، ج 4، ص 227؛ عروة الوثقى، ج 1، ص 195؛ فرهنگ فقه، ص 335.
