آداب و احكام قرآن
قرآن كلام خدا و معجزه جاويد پيامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم است. اين اثر عظيم، مقدسترين، برترين، محبوب ترين، جذاب ترين، جامع ترين، پرتيراژترين، شفابخش ترين و محترم ترين كتاب مسلمانان است. براى استفاده و بهره مندى بهتر از قرآن در منابع اسلامى آداب و احكامى وارد شده است.
فصل اول: آداب قرائت قرآن
قرائت قرآن
قرآن عهدنامه اى است از سوى خداوند تا بندگان، حدود الهى را بشناسند و از بيم كيفر كارهاى خود به رحمت واسعه او پناه برند.
تلاوت قرآن مستحب مؤكد است و در چندين آيه اين مسئله تصريح شده است:
«فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن»[1]
پس به اندازه اى كه براى شما ممكن است قرآن تلاوت كنيد.
افزون بر تصريح قرآن، در روايات فراوانى هم بر اين امر تأكيد شده است. پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم به سلمان فرمود:
«يَا سَلْمَانُ عَلَيْكَ بِقِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ قِرَاءَتَهُ كَفَّارَةٌ للذُّنُوبِ وَ سُتْرَةٌ مِنَ النَّارِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْعَذَاب»[2]
اى سلمان! بر تو باد كه قرآن تلاوت كنى، زيرا تلاوتش كفاره گناهان و حجابى ميان انسان و آتش جهنم و امان از عذاب الهى مى شود.
شخصى به پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم عرض كرد سفارشى به من نما، حضرت فرمود:
«عَلَيْكَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ عَلَى كُلِّ حَال»[3]
بر تو باد تلاوت قرآن در هر حال.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«الْقُرْآنُ عَهْدُ اللَّهِ إِلى خَلْقِهِ فَقَدْ يَنْبَغِي لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يَنْظُرَ فِي عَهْدِهِ وَ أَنْ يَقْرَأَ مِنْهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ خَمْسِينَ آيَة»[4]
قرآن مجيد سفارش نامه اى است از سوى خداوند كه به مردم ابلاغ شده است. پس شايسته است كه هر مسلمان در آن بنگرد و هر روز پنجاه آيه از قرآن را تلاوت كند.
زمان هاى فضيلت قرائت قرآن
خواندن قرآن درهمه حال ثواب دارد ولى تلاوت آن در زمان هاى خاصى بيشتر سفارش شده است كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
1. ماه مبارك رمضان
امام باقر عليه السلام فرمود:
«لِكُلِّ شَيْءٍ رَبِيعٌ وَ رَبِيعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَان»[5]
هر چيزى بهارى دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.
پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«مَنْ تَلَا فِيهِ آيَةً مِنَالْقُرْآنِ كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْخَتَمَ الْقُرْآنَ فِيغَيْرِهِ مِنَ الشُّهُور»[6]
هر كه يك آيه قرآن در ماه رمضان بخواند، مانند كسى است كه در ماه هاى ديگر يك ختم قرآن كرده باشد.
از جمله آداب ماه رمضان، آمادگى براى ورود به اين ماه با استغفار، توبه، تلاوت قرآن و اداى حق الناس است. همچنين به تلاش مضاعف در عبادت به ويژه تلاوت قرآن در شب هاى قدر و دهه آخر اين ماه سفارش شده است.[7]
2. در تعقيب نمازهاى واجب
مستحب است انسان بعد از نماز مقدارى به تعقيبات بپردازد يعنى ذكر بگويد و دعا و قرآن بخواند.[8]
3. سحرگاهان
تلاوت قرآن در دل شب آثار و بركات فراوانى دارد. خداوند در قرآن خطاب به پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مى فرمايد:
«يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ* قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَليلاً* نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً* أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً»[9]
اى جامه به خود پيچيده!* شب را، جز كمى، به پا خيز!* نيمى از شب، يا كمى از آن را كم كن* يا بر نصف آن بيفزا و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان.
امام على عليه السلام درباره صفات متقين مى فرمايد:
«أَمَّا اللَّيْلَ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِينَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ يُرَتِّلُونَهَا تَرْتِيلًا يُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُمْ وَ يَسْتَثِيرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِم»[10]
پرهيزكاران در دلِ شب به پا ايستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و با تفكّر و انديشه مى خوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروى درد خود را مى يابند.
3. شب و روز جمعه و ...
آداب قرائت قرآن
براى قرائت قرآن، آدابى ذكر شده كه بيشتر آنها بر اساس آيات قرآن و روايات است.
در اينجا به بعضى از اين آداب اشاره مى شود:
1. طهارت
مناسب است انسان با طهارت و وضو به تلاوت قرآن بپردازد.[11] امام على عليه السلام فرمود:
«لَا يَقْرَأُ الْعَبْدُ الْقُرْآنَ إِذَا كَانَ عَلَى غَيْرِ طَهُورٍ حَتَّى يَتَطَهَّر»[12]
هر گاه بنده اى وضو نداشته باشد، قرآن نخواند تا وضو بگيرد.
2. مسواك زدن قبل از قرائت
امام على عليه السلام فرمود:
«إِنَّ أَفْوَاهَكُمْ طُرُقُ الْقُرْآنِ فَطَهِّرُوهَا بِالسِّوَاك»[13]
همانا دهان هاى شما راه هاى قرآن است (با آن قرآن مى خوانيد)، پس آنها را با مسواك زدن پاكيزه كنيد.
3. تلاوت با صوت زيبا
پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«حَسِّنُوا الْقُرْآنَ بِأَصْوَاتِكُمْ فَإِنَّ الصَّوْتَ الْحَسَنَ يَزِيدُ الْقُرْآنَ حُسْنا»[14]
با آواز نيكو قرآن تلاوت كنيد، زيرا صوت نيكو، زيبايى قرآن را بيشتر مى كند.
همچنين فرمود:
«اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا»[15]
قرآن را با لحن ها و آواز عرب بخوانيد.
4. رعايت قبله
در حال تلاوت، با ادب و طمأنينه و رو به قبله[16] باشد، چه نشسته و چه ايستاده.
پرسش: آيا تكيه به ديوار در حال تلاوت قرآن مكروه است؟
پاسخ: كراهت ندارد.[17]
5. تلاوت از روی مصحف
نگاه به قرآن و تلاوت از روى آن ثواب بسيارى دارد و درروايات هم روى اين موضوع تأكيد شده است. رسول اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«لَيْسَ شَيْءٌ أَشَدَّ عَلَى الشَّيْطَانِ مِنْ قِرَاءَةِ الْمُصْحَفِ نَظَرا»[18]
چيزى براى شيطان سخت تر و كوبنده تر از تلاوت قرآن نيست، آن هم از روى مصحف و با نگاه كردن در آن.
اسحاق بن عمار مىگويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم من قرآن را حفظ هستم، آيا از روى آن بخوانم بهتر است يا از حفظ؟
حضرت فرمود: از رو بخوان! اين كار بهتر است. مگر نشنيده اى كه نگاه به كلمات قرآن عبادت است؟[19]
6. خواندن دعاها
خواندن دعاهايى قبل از تلاوت قرآن وارد شده است. امام صادق عليه السلام هنگامى كه قرآن به دست مى گرفت، مى فرمود:
«اللَّهُمَّ إِنِّي أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا كِتَابُكَ الْمُنْزَلُ مِنْ عِنْدِكَ عَلَى رَسُولِكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ كَلَامُكَ النَّاطِقُ عَلَى لِسَانِ نَبِيِّكَ جَعَلْتَهُ هَادِياً مِنْكَ إِلَى خَلْقِكَ وَ حَبْلًا مُتَّصِلًا فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عِبَادِكَ اللَّهُمَّ إِنِّي نَشَرْتُ عَهْدَكَ وَ كِتَابَكَ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ نَظَرِي فِيهِ عِبَادَةً وَ قِرَاءَتِي فِيهِ فِكْراً وَ فِكْرِي فِيهِ اعْتِبَاراً وَ اجْعَلْنِي مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَيَانِ مَوَاعِظِكَ فِيهِ وَ اجْتَنَبَ مَعَاصِيَكَ وَ لَا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرَاءَتِي عَلَى قَلْبِي وَ لَا عَلَى سَمْعِي وَ لَا تَجْعَلْ عَلَى بَصَرِي غِشَاوَةً وَ لَا تَجْعَلْ قِرَاءَتِي قِرَاءَةً لَا تَدَبُّرَ فِيهَا بَلِ اجْعَلْنِي أَتَدَبَّرُ آيَاتِهِ وَ أَحْكَامَهُ آخِذاً بِشَرَائِعِ دِينِكَ وَ لَا تَجْعَلْ نَظَرِي فِيهِ غَفْلَةً وَ لَا قِرَاءَتِي هَذَراً إِنَّكَ أَنْتَ الرَّءُوفُ الرَّحِيم»[20]
خداوندا گواهى مى دهم اين كتاب توست كه بر رسولت فرستاده شده و كلام توست كه به زبان محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم جارى گشته و آنها را هادى مردم و رشته پيوند خود و بندگانت قرار داده اى، خداوندا كتابت را باز كرده ام، خداوندا نگاهم را بر قرآن عادت و قرائت آن را توأم با تفكّر، و تفكّرم را وسيله عبرت قرار ده، و از كسانى قرارم ده كه مواعظ آن را بپذيرم و از گناهان كناره بگيرم، و در وقت خواندن آن بر گوش و دلم مُهر منه و بر ديدگانم پرده مكش و قرائت مرا قرائت بدون تفكّر قرار مده، بلكه چنان كن كه در آيات و احكامش تدبّر كنم و آنها را به خاطر بسپارم و نظرم را در قرآن نظر غفلت و خواندنم را لغو قرار مده كه تو رئوف و رحيم مى باشى.
7. استعاذه و بسم الله
بر قارى مستحب است قبل از شروع به تلاوت قرآن، بگويد: «أَعوذ بالله من الشيطان الرجيم» يا «أستعيذ بِاللهِ السَّميعِ العَليم مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم» يا «اعوذ باللّهِ السَّميعِ العَليم مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم» يعنى با بيان اين عبارات از شر شيطان به خدا پناه ببرد و سپس «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم» بگويد و به تلاوت بپردازد تا با عنايت خداى متعال از وسوسه هاى شيطان محفوظ بماند. خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:
«فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ»[21]
هنگامى كه قرآن مى خوانى، از شرّ شيطان مطرود، به خدا پناه بر!
8. ترتيل
ترتيل را مراعات كند. آن چنان تند نخواند كه حروف، كلمات، وقف ها و فاصله ها بهخوبى ادا نشود و نيز مكث زياد نكند به طورى كه حروف و كلمات جدا از هم و غير مرتبط شوند. بنابراين بايد حروف و كلمات را خوب، روشن و در عين حال، متصل و مرتبط به هم ادا كرد و وقف هاى آيات را هم مراعات نمود و طورى قرآن خواند كه قلوب را به حركت درآورد و دل ها را تكان داد. خداوند در قرآن خطاب به رسول اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم مى فرمايد:
«وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلا»[22]
و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان.
از رسول اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم در خصوص آيه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلا» سؤال شد، آن حضرت در توضيح و تفسير آيه فرمود:
«بَيِّنْهُ تِبْيَاناً وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لَكِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ وَ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَة»[23]
قرآن را شمرده و روشن بخوان، نه چندان تند بخوان مانند شعر، و نه چون ريگ افشان از هم، بلكه با خواندن قرآن دلهاى سخت شده خود را بكوبيد (تكان دهيد)، و به هنگام خواندن قرآن، نبايد همه توجّهتان به اين باشد كه سوره را (هر طور شده است) تمام كنيد. (زيرا در چنين حالتى از تأمل در قرآن و دقت در معانى آن باز مى مانيد).
امام صادق عليه السلام فرمود:
«إِنَّ الْقُرْآنَ لَا يُقْرَأُ هَذْرَمَةً وَ لَكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلًا فَإِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ سَلِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ وَ إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْ بِاللَّهِ مِنَ النَّار»[24]
هر آينه قرآن با سرعت و شتاب خوانده نشود، و بايد شمرده خوانده شود و هرگاه به آيه اى كه در آن نام بهشت برده شده است گذر كنى آنجا بايست و از خداى عز و جل بهشت را بخواه، و چون به آيه اى كه در آن ذكر دوزخ است، گذر كنى نزد آن نيز توقف كن و از دوزخ به خدا پناه ببر.
9. توجه به آيات
هنگام تلاوت قرآن به چيز ديگرى فكر نكند و متوجه آيات قرآن باشد.
قارى قرآن بايد قرآن را به گونه اى بخواند كه گويا با قرآن سخن مى گويد و لذا در حين قرائت قرآن بايد از خنده، گفتگو با ديگران و ... خوددارى كند.
10. تدبّر
در آيات قرآن تدبر كند[25] كه در اين صورت، از انوار و هدايت ها، حقايق و معارف و دقايق و اسرار قرآن كريم بهره مند خواهد شد.
امام على عليه السلام فرمود:
«لَا خَيْرَ فِي قِرَاءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّر»[26]
در قرائتى كه تدبر در آن نباشد، خيرى نيست.
بهره مندى كامل از معارف و بركات قرآن كريم مشروط به قرائت آيات با تدبّر و تأمل است. البته اين بدان معنا نيست كه اگر كسى اهل تدبّر نباشد، يعنى معانى آيات را حتى در حد ترجمه نداند از تلاوت قرآن نتيجه اى نخواهد برد؛ چنين كسى هم با مراعات آن قسمت از آداب تلاوت كه در توانش است، بهره خود را خواهد برد.
11. رعايت حق آيات
حق آيات را مراعات كند، به اين معنا كه به هنگام تلاوت قرآن، وقتى از رحمت و جنّت ياد مى شود، خويش را از رحمت محروم نبيند و از جنّت قرب، خود را دور نسازد و زمانىكه به آيات عذاب، آتش و غضب مى رسد، بترسد و به خداى متعال پناه ببرد كه از اهل عذاب و آتش نباشد و مشمول غضب او نگردد و از او بخواهد كه وى را از نجات يافتگان قرار دهد. هنگامى كه به آيات استغفار و طلب عفو و بخشش مى رسد، استغفار كند و طلب عفو و مغفرت نمايد و زمانى كه آياتى را در مورد صالحان تلاوت مى كند، از خدا بخواهد او را نيز از آنان و در جمع آنان قرار دهد.
12. خالص بودن از ريا
يكى از مسائل مهمى كه در آداب قرائت مطرح است اخلاص در قرائت است. اگر عملى بدون آن صورت گيرد، بى ارزش خواهد بود. اخلاص روح عبادت است. اگر قرائت براى اغراض غير الهى مثل اين كه مردم خوششان بيايد يا وسيله اى براى درآمد باشد ارزشى نخواهد داشت.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ لِيَأْكُلَ بِهِ النَّاسَ جَاءَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ وَجْهُهُ عَظْمٌ لَا لَحْمَ فِيه»[27]
هر كس قرآن را قرائت كند تا بدين وسيله چيزى از مردم كسب كند، روز قيامت در حالى وارد مى شود كه صورتش جز استخوان نيست و گوشتى در آن وجود ندارد.
13. فهم كامل و جامع
از مهمترين وظايف و آداب قرائت قرآن، فهم كامل و جامع قرآن است، نه فهم گزينشى و يك بعدى آيات. مثلاً فقط از قرآن به آيات سياسى، نظامى، بهداشتى يا اقتصادى توجه نمايد و از مفاهيم ديگر باز بماند.[28]
14. پيروى و به كار بستن دستورات قرآن
از مهمترين وظايف نسبت به قرآن، پيروى و به كار بستن دستورات قرآنى است. خداوند در قرآن كريم مى فرمايد:
«اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءَ ...»[29]
از چيزى كه از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده، پيروى كنيد! و از اوليا و معبودهاى ديگر جز او، پيروى نكنيد ...
و نيز مى فرمايد:
«وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُون»[30]
و اين كتابى است پربركت، كه ما (بر تو) نازل كرديم؛ از آن پيروى كنيد، و پرهيزگارى پيشه نمائيد، باشد كه مورد رحمت (خدا) قرار گيريد!
پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«مَا آمَنَ بِالْقُرْآنِ مَنِ اسْتَحَلَّ حَرَامَه»[31]
به قرآن ايمان نياورده كسى كه حرامش را حلال داند.
امام حسن عليه السلام فرمود:
«إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْقُرْآنِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ إِنْ لَمْ يَحْفَظْهُ وَ أَبْعَدَهُمْ مِنْهُ مَنْ لَمْ يَعْمَلْ بِهِ وَ إِنْ كَانَ يَقْرَؤُه»[32]
همانا سزاوارترين مردم كسى است كه به قرآن عمل كند، گر چه آياتش را حفظ نكند، و دورترين مردم از قرآن كسى است كه به قرآن عمل نكند، گر چه آن را بخواند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
«واحذر أن تقع من اقامتك حروفه، في إضاعة حدوده»[33]
بپرهيز از اين كه حروف قرآن را خوب ادا كنى، ولى حدود آن را تضييع نمايى.
در اينجا به چند نمونه از واجبات و محرماتى كه در قرآن آمده است، اشاره مى شود:[34]
اجراى حدود بقره/178
روزه بقره/183
اجتناب از بخشش با منّت و آزار بقره/264
اجتناب از ربا بقره/278
رازدارى آل عمران/118
عدم اطاعت از كفار آل عمران/149
اجتناب از مال حرام و نامشروع نساء/29
جهاد در برابر دشمن نساء/71
رعايت عدالت نساء/135
دورى از دوستى با نامحرم نساء/25؛ مائده/5
حج مائده/2
رعايت حلال و حرام مائده/87
دورى از شراب و قمار مائده/90
وصيت مائده/106
اسراف اعراف/31
امانت دارى انفال/27
صداقت توبه/119
دورى از زنا اسراء/32
نماز حج/77
اجازه گرفتن هنگام ورود به خانه ديگران نور/27
كنترل نگاه نور/30 و 31
نيكى به والدين عنكبوت/8
ازدواج روم/21
ياد خدا احزاب/41
حجاب احزاب/58
دروغگويى زمر/5
پرهيز از مسخره كردن مردم حجرات/11
دورى از عيبجويى حجرات/11
اجتناب از بدگمانى حجرات/12
دورى از تجسّس حجرات/12
پرهيز از غيبت حجرات/12
تبرّى از دشمن ممتحنه/1
عمل به گفتارها صف/2
نظارت بر خانواده تحريم/6
توبه تحريم/8
كم فروشى مطففين/1
15. خواندن دعاهاى وارد شده
هنگامى كه بخشى از قرآن را تلاوت كرد، دعاهايى كه وارد شده است را بخواند همچون دعاى 42 صحيفه سجاديه. يكى از دعاها، دعاى زير است:
«اللَّهُمَّ إِنِّي قَرَأْتُ ما قَضَيْتَ لِي مِنْ كِتابِكَ، الَّذِي أَنْزَلْتَهُ عَلى نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ رَحْمَتُكَ، فَلَكَ الْحَمْدُ رَبَّنا وَ لَكَ الشُّكْرُ وَ الْمِنَّةُ، عَلى ما قَدَّرْتَ وَ وَفَّقْتَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِمَّنْ يَحِلُّ حَلالَكَ، وَ يُحَرِّمُ حَرامَكَ، وَ يَجْتَنِبُ مَعاصِيكَ، وَ يُؤْمِنُ بِمُحْكَمِهِ وَ مُتَشابِهِهِ، وَ ناسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ، وَ اجْعَلْهُ لِي شِفاءً وَ رَحْمَةً، وَ حِرْزا وَ ذُخْرا اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لِي انْسا فِي قَبْرِي، وَ انْسا فِي حَشْرِي، وَ انْسا فِي نَشْرِي، وَ اجْعَلْ لِي بَرَكَةً بِكُلِّ آيَةٍ قَرَأْتُها، وَ ارْفَعْ لِي بِكُلِّ حَرْفٍ دَرَسْتُهُ دَرَجَةً فِي أَعْلى عِلِّيِّينَ، آمِينَ يا رَبَّ الْعالَمِينَ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ نَبِيِّكَ وَ صَفِيِّكَ وَ نَجِيِّكَ وَ دَلِيلِكَ، وَ الدَّاعِي إِلى سَبِيلِكَ، وَ عَلى أَمِيرِ المُؤْمِنِينَ وَلِيِّكَ وَ خَلِيفَتِكَ مِنْ بَعْدِ رَسُولِكَ، وَ عَلى أَوْصِيائِهما الْمُسْتَحْفِظِينَ دِينَكَ، الْمُسْتَوْدِعِينَ حَقَّكَ، وَ الْمُسْتَرْعِينَ خَلْقَكَ، وَ عَلَيْهِمُ أَجْمَعِينَ السَّلامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ»[35]
بارخدايا، همانا خواندم آنچه را كه فرمان داده بودى از كتابت كه بر پيامبر راستگويت نازل كرده بودى، پس اى خدا حمد و ستايش از آن توست. بار خدايا، مرا از كسانى قرار ده كه حلالش را حلال و حرامش را حرام مى شمارند و به آيات محكم و متشابه آن ايمان دارند و آن را در قبر و رستاخيز، مونس و همنشين من قرار ده و مرا در زمره افرادى قرار ده كه با خواندن هر آيه اى از آن، يك درجه در اعلا عليين بالا مى برى، دعايم را اجابت كن اى پروردگار جهانيان. پروردگارا درود بفرست بر محمد، پيامبر و برگزيده ات و نجات دهنده و راهنما و دعوتكننده به راهت و بر اميرالمؤمنين علیه السلام ولى و جانشينت بعد از پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و بر جانشينان آن دو كه حافظ دينت و امانتداران حقت و سرپرستان مخلوقاتت هستند. كه درود و رحمت و بركات الهى بر آنان باد.
اقسام قاريان قرآن
قاريان با انگيزه هاى متفاوتى كه دارند به چند گروه تقسيم مى شوند. امام صادق عليه السلام فرمود:
«إِنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِيُقَالَ فُلَانٌ قَارِئٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِيَطْلُبَ بِهِ الدُّنْيَا وَ لَا خَيْرَ فِي ذَلِكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ لِيَنْتَفِعَ بِهِ فِي صَلَاتِهِ وَ لَيْلِهِ وَ نَهَارِه»[36]
برخى از مردم قرآن مى خوانند كه گفته شود: فلان كس قارى قرآن است، و برخى قرآن مى خوانند براى (سودجوئى) و به دست آوردن دنيا و خيرى در اينها نيست. برخى قرآن مى خوانند تا از آن در نمازشان و در شب و روزشان بهره مند شوند.
امام باقر عليه السلام فرمود:
«قُرَّاءُ الْقُرْآنِ ثَلَاثَةٌ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَاتَّخَذَهُ بِضَاعَةً وَ اسْتَجَرَّ بِهِ الْمُلُوكَ وَ اسْتَطَالَ بِهِ عَلَى النَّاسِ وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَحَفِظَ حُرُوفَهُ وَ ضَيَّعَ حُدُودَهُ وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَوَضَعَ دَوَاءَ الْقُرْآنِ عَلَى دَاءِ قَلْبِهِ»[37]
قرآن خوانان سه دسته اند: مردى قرآن خواند و آن را كالاى خود سازد و شاهان را به خود جلب كند و بر مردم گردن فرازى نمايد، مردى كه قرآن خواند و آن را حفظ كند ولى به مقرراتش عمل نكند و مردى كه قرآن خواند و آن را داروى درد قلب خود سازد.
سخنى با قاريان قرآن
1. لازم است قاريان قرآن به دليل انتسابى كه به قرآن دارند شأن خود را حفظ كنند و اخلاق و رفتار و پوشش ظاهرى مناسب و اصلاح سر و صورت آنها متناسب با مجالس قرآن باشد. اجتناب از همه رذايل و اتصاف و آراستگى به همه فضايل اخلاقى شرط رعايت ادب قارى آيات نورانى كتاب خداست.
پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود:
«إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالتَّخَشُّعِ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ لَحَامِلُ الْقُرْآنِ وَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ لَحَامِلُ الْقُرْآن»[38]
سزاوارترين مردم به خشوع داشتن نهانى و آشكار در برابر خدا، قرآن دان است و سزاوارترين مردم به نماز خواندن و روزه گرفتن در آشكار و نهان، قرآن دان است.
و نيز فرمود:
«لَا يَنْبَغِي لِصاحِبِ الْقُرْآنِ أَنْ يَحِدَّ مَعَ مَنْ حَدَّ وَ لَا يَجْهَلَ مَعَ مَنْ يَجْهَلُ وَ فِي جَوْفِهِ كَلَامَ اللَّهِ»[39]
براى ملازم قرآن شايسته نيست با كسى كه نسبت به او تندى كرده است، تندى كند و كسى كه در اندرونش كلام خداست، با كسى كه رفتار جهالت آميز مى كند، جاهلانه رفتار نمى كند.
امام صادق عليه السلام به شقرانى فرمود:
«انَّ الحَسن مِن كُلِّ احَد حسن و انّه مِنكَ احسَن لِمَكانِكَ مِنّا وَ انَّ القَبيح مِن كُلِّ احَد قَبيح وَ انّه مِنكَ اقبَح»[40]
كار خوب را هر كس انجام دهد خوب است و از تو خوب تر است، زيرا به ما بستگى دارى وكار بد از هر كس باشد بد است و از تو بدتر.
2. قاريان قرآن لازم است مناعت طبع داشته باشند و براى اجراى قرائت قرآن اجرت تعيين نكنند.
3. قاريان قرآن بايد در رفت و آمد به مجالس شئون خود را رعايت كنند.
4. بر قاريان قرآن است كه به حدود و قوانين شرعى بيش از ديگران پايبند باشند.
5. بر زنان قارى است كه در برابر نامحرمان پوشش مناسب داشته باشند و در حين قرائت صداى خود را نازك نكنند.
[1] مزمل/ 20.
[2] بحارالانوار، ج 89، ص 17.
[3] بحارالانوار، ج 66، ص 392.
[4] كافى، ج 2، ص 609.
[5] امالى صدوق، ص 59؛ وسائل الشيعه، ج 4، ص 852.
[6] امالى صدوق، ص 95.
[7] فرهنگ فقه، ج 4، ص 144.
[8] توضيح المسائل مراجع، م 1122؛ عروة الوثقى، ج 1، ص 332، م 1.
[9] مزمل/4- 1.
[10] نهج البلاغه، خطبه 193.
[11] عروة الوثقى، ج 1، ص 152.
[12] بحارالانوار، ج 10، ص 105.
[13] من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 81.
[14] عيون اخبارالرضا عليه السلام، ج 2، ص 69.
[15] كافى، ج 2، ص 614.
[16] عروة الوثقى، ج 1، ص 548، م 3، فى ما يستقبل القبلة.
[17] مسائل جديد تبريزى، ج 2، ص 77، س 356.
[18] بحارالانوار، ج 92، ص 202؛ ثواب الاعمال، ص 103 ..
[19] محجة البيضاء، ج 2، ص 231.
[20] مكارم الاخلاق، ص 343.
[21] نحل/ 98.
[22] مزمل/ 3.
[23] بحارالانوار، ج 92، ص 215؛ اصول كافى، ج 2، ص 614.
[24] اصول كافى، ج 2، ص 617.
[25] سوره ص/ 29.
[26] بحارالانوار، ج 2، ص 49.
[27] ثواب الاعمال، ص 280.
[28] الفقه حول القرآن، ص 62.
[29] اعراف/ 3.
[30] انعام/ 155.
[31] بحارالانوار، ج 74، ص 161.
[32] ارشاد القلوب، ج 1، ص 79.
[33] الحياة، ترجمه احمد آرام، ج 2، ص 242.
[34] درباره واجبات و محرمات قرآن، كتاب هايى نوشته شده است كه مى توان به آنها مراجعه نمود از جمله:
- خدا از ما چه مى خواهد، احمد سعيدى، نشر مسجد مقدس جمكران
- اوامر و نواهى در قرآن، عبدالصمد اسلامى، نشر نصايح.
[35] مرآة الكمال، ج 3، ص 21.
[36] اصول كافى، ج 4، ص 410.
[37] امالى صدوق، ص 202.
[38] كافى، ج 2، ص 604؛ ميزان الحكمه مترجم، ج 9، ص 344، ح 16651.
[39] مجموعه ورام، ج 2، ص 11؛ ميزان الحكمه مترجم، ج 9، ص 344، ح 16653.
[40] دررالاخبار، ص 356.
