دختران چه مى پرسند؟(بخش چهارم)

دختران چه مى پرسند؟

امروزه نياز به پرسش به مراتب از گذشته وسيع ‏تر است. نسل امروز از يك سو با پيشرفت دانش، با رشد انديشه و نوآورى و نوخواهى رو به رو است واز سوى ديگر اهل كاوش و تحقيق و پرسش و پاسخ و منطق و استدلال است.

بلوغ‏

سؤال 1: با اين كه اسلام دين سهل و آسان است، آيا تكليف براى دختر نه ساله سنگين و طاقت فرسا نيست؟

جواب: وجوب تكليف بستگى به توان مكلف دارد، اگر دختر يا پسرى توان انجام تكليفى را نداشته باشد، آن تكليف از او ساقط است، مثلاً دخترى كه به علت ضعف بدنى نمى ‏تواند روزه بگيرد، روزه از او ساقط مى ‏شود.[1]

سؤال 2: چرا دختران زودتر به تكليف مى ‏رسند؟

جواب: دختران از نظر ساختار روحى آسيب پذيرتر از پسران هستند. به همين دليل خداوند آنان را زودتر به تكليف دعوت نموده است تا در پرتو تكليف بتوانند خود را حفظ نمايند.

سؤال 3: چرا بلوغ شرعى دختران بر پسران تقدم دارد؟

جواب: اولاً با توجه به اين كه بلوغ جنسى دختران به طور طبيعى قبل از پسران است، بايد بلوغ شرعى آنان نيز مقدم باشد. اگر چه زمان بلوغ جنسى دختران و پسران در سراسر جهان يكسان نيست و عوامل طبيعى و شرايط محيطى در تقدم و تأخر آن مؤثر است، ولى در همه‏ مناطق جهان دختران زودتر به بلوغ طبيعى مى ‏رسند و فعاليت غدد جنسى در آنان قبل از پسران آغاز مى‏ گردد. زمان بلوغ جنسى معمولاً براى دختران بين 8 تا 16 سال و براى پسران بين 10 تا 17 سال تعيين شده است، ولى از نظر شرعى دختران در سن 9 سالگى و پسران در سن 15 سالگى به بلوغ مى ‏رسند. بيدار شدن غريزه‏ جنسى در دختران زمينه مساعدى براى گرايش به گناه و ناپاكى فراهم مى ‏كند. شارع مقدس با تقدم بلوغ دختران به وسيله‏ مقررات و اوامر و نواهى، آنان را قبل از پسران از بزه‏ كارى برحذر داشته است.

ثانياً انديشه و عقل دختران زودتر از پسران شكفته مى ‏شود، چون دختران زودتر از پسران آغاز به سخن مى ‏كنند. با توجه به رابطه‏ غيرقابل انكارى كه بين انديشه و سخن گفتن وجود دارد، اين نتيجه به دست مى ‏آيد كه دستگاه فكر دختران زودتر از پسران به كار مى‏ افتد و نيروى دركشان پيش از آنان شكوفا مى ‏گردد. تقدم دختران در هوش عمومى و اجتماعى و درك مسائل علمى و هم چنين برترى آنان در ارزش ‏هاى ذوقى و دينى نشانه آن است كه دختران به طور طبيعى پيش از پسران، واجد شرايط تكليف مى ‏گردند و زودتر از آنها براى پذيرش تعاليم دينى و مسئوليت ‏هاى قانونى آماده مى‏شوند.

مى ‏توان گفت شارع مقدس با اعلام تقدم ‏بلوغ دختران زمينه رشد و تعالى و برخوردارى آنان از حقوق اجتماعى را فراهم كرده است.

اگر گفته شود، دخترِ نه ساله ‏اى كه به سن بلوغ رسيده قادر به انجام تكاليف نيست، بنابراين غرض حاصل نمى ‏شود؛ در پاسخ مى‏ گوييم كه تكليف به مقدار توانايى است. اساس قوانين اسلام بر سختگيرى نيست و اگر در جايى تكليفى همراه با مشقت شديد و عسر و حرج باشد، موقتاً برداشته مى ‏شود؛ اما شكى نيست كه انجام بسيارى از تكاليف براى دختر نه ساله نيز سهل و آسان است. دخترى كه به سن بلوغ رسيده ولى قادر به روزه گرفتن نيست، فعلاً تكليفى ندارد، چون در پايان آيه ‏اى كه درباره روزه است، خداوند مى‏ فرمايد:

«يُرِيدُ الله بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»[2]

خدا بر شما آسان مى ‏گيرد و نمى‏ خواهد به زحمت بيفتيد.

حضرت امام قدس سره در رساله عمليه‏ خود، مسأله‏ 1583، مى ‏فرمايد:

«انسان نمى ‏تواند براى ضعف، روزه را بخورد ولى اگر ضعف او به قدرى‏ است كه معمولاً نمى ‏شود آن را تحمل كند، خوردن روزه اشكال ندارد. البته بديهى است كه هر وقت توانست بايد روزه ‏ها را قضا نمايد.»

بنابراين، تقدم بلوغ دختران، نشانه‏ لياقت و شايستگى آنان است و به قول يكى از بزرگان، بلوغ يك شرافت است. آنان كه اهل سلوك هستند مى ‏گويند: ما مشرَّف شديم نه مكلف، چون زحمت و مشقتى در كار نيست.

رشد «گياه نيلوفر» به مراتب سريع ‏تر از نموّ يك درخت است.

خلاصه اين كه هر موجودى كه لطيف ‏تر است رشد آن سريع‏ تر مى‏ باشد و هر موجودى كه خشن است، رشد آن كُندتر انجام مى ‏گيرد و به همين دليل بسيارى از دختران در سنين سيزده و يا چهارده سالگى آماده‏ بارورى و مادر شدن هستند. در حالى كه پسران در اين سن و سال معمولاً آمادگى پدر شدن را ندارند.[3] سؤال 4: اگر اين غرايزى كه در دوران بلوغ در انسان به وجود مى ‏آيد، بد است چرا خداوند آنها را در ما قرار داده است؟

جواب: خداوند از روى حكمت و علم، در هر دوره ‏اى در وجود انسان تمايلات و غرايزى قرار داده و هيچ كدام را بيهوده و يا مضرّ خلق نكرده است؛ از جمله اين غرايز، تمايلات و خواسته‏ هايى‏ است كه در دوران بلوغ براى انسان پيدا مى ‏شود. اگر اينها در وجود بشر نبودند، اساس خانواده از بين مى ‏رفت و هيچ زن و مردى حاضر نبودند كه خانواده‏ اى تشكيل دهند.

سؤال 5: به وظايف شرعى خود در سن بلوغ آشنا نيستم و از سؤال در مورد آن شرم دارم، تكليفم چيست؟

جواب: در سن بلوغ تغييرات روحى و جسمى در انسان پديد مى ‏آيد و انسان در پيشگاه خداوند مكلف مى ‏شود يعنى تكليف بر دوشش مى ‏آيد و بايد دستورات شرعى و واجبات و محرمات را دقيقاً عمل كند. به همين علت دختران بايد بدانند كه چه موقعى به سن تكليف مى ‏رسند. مخصوصاً اين كه بلوغ شرعى تنها به سن نيست و شايد قبل از شرط سنى بلوغ، به خاطر رشد جسمى به تكليف برسند.

به هر حال، بايد به كسى كه به مسائل شرعى واقف باشد مراجعه نموده و مسائلتان را سؤال كنيد. ضمناً اين را هم بدانيد كه شرم و حيا بسيار خوب است، ولى هنگام پرسش از مسائل و احكام شرعى نبايد انسان خجالت بكشد. شما مى ‏بايست با كمال ادب و حيا سؤالات شرعى خود را در مورد بلوغ و يا ديگر مسائل خصوصى، از افراد متخصص در مسائل دينى سؤال كنيد.

دوستى و عشق‏

سؤال 1: آيا ابراز عشق گناه است؟

جواب: با توجه به اين كه ابراز عشق به صورت غير اصولى و بى ‏ضابطه منجر به مفاسد و انحرافات متعدد مى ‏شود، گناه محسوب مى‏ شود. اگر زمينه‏ ازدواج را فراهم مى ‏بينيد مى ‏توانيد ازدواج كنيد در غير اين صورت لازم است با قاطعيت در مقابل هواهاى نفسانى به مقابله برخيزيد و آن را از بين ببريد؛ زيرا دامهاى شيطان خطرناك و وسوسه ‏انگيز است كه ابتدا به صورت محبت پاك جلوه مى ‏كند و كم كم انسان را به آلودگى سوق مى ‏دهد.

سؤال 2: با پسرى كه سه سال از خودم كوچكتر است آشنا شده‏ ام او از من مى‏ خواهد تا مدتى با او دوست باشم ولى احساس گناه مى ‏كنم، لطفاً راهنمايى‏ ام كنيد؟

جواب: تا چه اندازه او را مى ‏شناسيد؟ آيا درباره او تحقيق‏ كرده ‏ايد؟ آيا تحقيق‏ تان همه جانبه بوده است؟ آيا تحقيق شما به دور از هر گونه احساسات صورت گرفته است؟ آيا فكر نمى ‏كنيد بسيارى از جوان ‏هاى آلوده و هوسران براى رسيدن به اهداف پليد خود در ايجاد ارتباط با دختران از پوشش ‏هاى فريبنده استفاده مى ‏كنند. مانند گرفتن جزوه و كتاب، ارشاد و راهنمايى، استفاده از تجربيات و ... بايد به هوش باشيد و خود را از شگردهاى گوناگون هوسرانان حفظ نماييد.

سؤال 3: چت در اينترنت با جنس مخالف چه حكمى دارد؟

جواب: اگر بدون قصد لذت و ترس افتادن به حرام باشد، اشكال ندارد.[4]

سؤال 4: چه راه حل ‏هايى براى جلوگيرى از دوستى‏ هاى نامشروع بين دختر و پسرها در جامعه وجود دارد؟

جواب: در اين موارد اقدامات گوناگونى متناسب با وضعيت فرهنگى اخلاقى و اقتصادى افراد بايد انجام داد. آن چه به طور كلى مى ‏توان در اينجا يادآور شد اقدام به نكات زير است:

1. تلاش در جهت ايجاد فضاى معنوى و سالم در محيط جامعه به‏ طورى كه زمينه‏ پيدايش اين روابط را به حداقل ممكن برساند.

2. آگاه كردن جامعه از ضررهاى اين روابط نامشروع و غيراصولى.

3. انجام نصيحت مشفقانه و امر به معروف و نهى از منكر به گونه‏ اى جذّاب و مؤثر.

4. در جريان قرار دادن خانواده‏ هاى اين افراد با رعايت مصالح آنان و دقت در اين كه اين مسأله به آبروريزى و مفسده‏ بزرگتر نينجامد.

5. فراهم كردن زمينه‏ ازدواج براى آنان.

سؤال 5: هنگامى كه با مضرّات دوستى بين دختر و پسر آشنا شديم، چگونه اين رابطه را قطع كنيم؟

جواب: قطع اين دوستى ‏ها و رابطه‏ ها - بعد از اين كه فهميديم اين گونه روابط ضربه‏ هاى عاطفى و اخلاقى گوناگونى براى ما دارد - با يك نقشه‏ صحيح امكان‏ پذير است. هر چند ممكن است اين كار كمى مشكل باشد ولى يك تصميم منطقى مى‏ تواند همراه يك رنج كوتاه، يك شيرينى و لذت هميشگى را به ارمغان بياورد. همان طور كه يك كار احساسى و لذت كوتاه عاطفى ممكن است يك عمر پشيمانى و تلخى به بار بياورد. در هر صورت مى ‏توانيد مطالب را با او در ميان بگذاريد و يادآور شويد كه وقتى دوستى ما جنبه غيرشرعى داشته‏ و ضررهاى مختلفى به دنبال دارد؛ به طورى كه تجربه‏ هاى تلخ گوناگون اين موضوع را نشان مى ‏دهد و جامعه شناسان و روانشناسان بى ‏طرف غرب فريادشان از بى ‏بند و بارى بلند است و ... چرا ما به اين نوع دوستى ‏ها ادامه دهيم؟ در اين حالت چند راه در پيش روى شما است كه هر كدام را توضيح مختصرى مى ‏دهيم:

1. اگر موقعيت وصلت و ازدواج وجود دارد و شما در سن ازدواج هستيد، از خواسته ‏هاى غلط و تجملات بیجا، كم كنيد و ازدواج كنيد و در كنار يكديگر زندگى خوشى را داشته باشيد و مطمئن باشيد كه خداوند به زندگى شما بركت خواهد داد. مطرح شدن ازدواج، ضمناً خود نوعى امتحان است كه معلوم مى ‏كند آيا هدف فرد تشكيل زندگى بوده يا به دنبال هوا و هوس خود مى ‏باشد.

2. اگر فعلاً موقعيت ازدواج نداريد دوستى و رفت و آمدتان را قطع كنيد و تا موقعى كه امكان ازدواج داشته باشيد صبر كنيد. البته نبايد با خيال ازدواج با يكديگر سال ‏هاى طولانى صبر كنيد؛ زيرا چه بسا موقعيت ‏هاى مناسب تشكيل زندگى از دستتان برود و در نهايت، شايد آن ازدواج هم صورت نگيرد و به زندگى ‏تان صدمه بخورد و يا يكى از طرفين از قصد خود منصرف شده و به طرف ديگر ضربه‏ عاطفى شديدى وارد شود.

3. اگر اين عشق و علاقه صحيح نبوده و از نظر خانوادگى، اخلاقى‏ و سنى مناسب يكديگر نيستيد. مطمئن باشيد كه به فرض ازدواج هم موفق به تشكيل يك زندگى خوب نخواهيد شد و عشق زودگذرى كه با يك نگاه شروع شده، در هفته‏ هاى اول زندگى از بين مى ‏رود. پس هر دو كمر همت ببنديد و اين رابطه را با جديّت قطع كنيد و بدانيد كه پس از يكى دو هفته تلاش و كوشش توأم با ناراحتى از اين مسأله عاطفى خلاص مى ‏شويد. سعى كنيد ديگر دل خود را به اين طوفان هاى زودگذر احساسى ندهيد و همان گونه كه به دستور دكتر يك داروى تلخ را مى ‏خوريد و يا يك غذاى خوشمزه را كنار مى ‏گذاريد تا از نعمت سلامت برخوردار شويد؛ همان گونه اگر به دستورات خداوند و دين او عمل كنيد به سلامت و آرامش روحى مى ‏رسيد و در اين معامله با خدا ضرر نكرده‏ ايد و ان شاء الله! خداوند هم در زندگى شما آن چه به صلاح شما است، برايتان مقدر خواهد فرمود.

سؤال 6: آيا نبودن كلمه عشق در قرآن دليل بر اين نيست كه قرآن به عشق اهميتى نمى ‏دهد؟

جواب: درست است كه كلمه «عشق» در قرآن نيامده اما در قرآن آيات معادل آن وجود دارد مانند «وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لّلَّهِ»[5] كسانى‏ كه ايمان آوردند حب و محبت و علاقه شديدترى به خداوند دارند «يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ»[6] (خدا) آنان را دوست دارد و آنان خدا را دوست دارند.

البته در روايات واژه عشق به دو گونه مطرح شده است:

1. نكوهش از عشق‏ هاى مبتذل. امام صادق عليه السلام در پاسخ به سؤالى درباره‏ عشق فرمودند:

«قلوبٌ خَلَت عَنْ ذِكر الله فَاذاقَهَا الله حُبّ غيره.»[7]

دل‏ هايى كه از ياد خدا خالى گردد خدا محبت غير خود را به آنها مى‏ چشاند.

در جايى ديگر مى‏ فرمايد:

«مَنْ عَشِقَ فَكَتم وَ عَفَّ و ماتَ ماتَ شهيداً.»[8]

هر كه عاشق شود، پس آن را پنهان دارد و عفت بورزد و بميرد شهيد مرده است.

2. تجليل از عشق‏ هاى متعالى: «افْضَلُ النّاس مَن عَشِقَ العبادةَ و عانقها.»[9]؛ (برترين بندگان خدا كسى است كه به عبادت حق تعالى عشق بورزد و در عشق ورزى عبادت را در آغوش بگيرد و خود را به آغوش عبادت بسپارد.)

سؤال 7: يك دختر چگونه مى ‏تواند نظر كسى را كه احتمال مى‏ دهد به او علاقه دارد درباره‏ خود بداند؟

جواب: براى آگاهى از نظر نامبرده درباره‏ شما بهتر است به طور غيرمستقيم اقدام نماييد و از فرد واسطه ‏اى تقاضا كنيد نظر و ديدگاه او را درباره‏ شما جويا شود.

البته بايد واسطه متأهل و امين باشد و از جانب خودش پرس و جو كند و چنين وانمود كند كه براى فراهم آوردن مقدمات ازدواج او تلاش مى‏ كند و در صورت آمادگى وى براى ازدواج شما را به او معرفى نموده و نظرش را درباره شما جويا شود. در نهايت مقدمات خواستگارى رسمى را فراهم كند؛ زيرا شأن و منزلت يك دختر ايجاب مى ‏كند كه از طرف مرد تقاضا و اقدام براى ازدواج صورت گيرد و او آغازگر باشد.

سؤال 8: اگر كسى مطمئن باشد گناهى نخواهد كرد، آيا باز هم لازم است روابط او با جنس مخالف محدود باشد؟

جواب: شما خوب مى ‏دانيد جاذبه بين دو جنس مخالف زن و مرد بسيار زياد است، مخصوصاً در سنين جوانى كه اين جاذبه و حساسيت در اوج خود مى ‏باشد؛ در نتيجه هر چند جوان بخواهد رعايت مسائل شرعى و عرفى را در دوستى با جنس مخالف بنمايد، اما تمايلات نفسانى و وسوسه‏ هاى شيطانى قوى ‏تر از آن است كه‏ انسان گرفتار خطرهاى بزرگ نشود! به همين جهت عقل حكم مى‏ كند، انسان خود را در معرض خطرى كه بسيارى از خوش باوران را گرفتار كرده قرار ندهد. البته منظور ما اين نيست كه هيچ گونه ارتباطى نباشد، بلكه در حد عرف و شرع و احوال‏ پرسى با فاميل ‏ها و همسايگان و همكاران اشكال ندارد.

گر چه در همين موارد هر چه رعايت اختصار و احتياط گردد، براى سلامت روح مناسب است.

سؤال 9: صحبت كردن دختران با پسران نامحرم از طريق شبكه اينترنت چه حكمى دارد؟

جواب: اگر مستلزم مفسده نباشد، اشكال ندارد.

سؤال 10: در اثر كمبود محبت در خانواده با پسرى طرح دوستى ريخته ‏ام. براى نجات از اين مشكل مرا راهنمايى كنيد؟

جواب: مدعيان عشق جز براى هوس ‏هاى خود با كسى طرح مراوده نمى‏ ريزند و اگر روزى هم خيال ازدواج داشته باشند به سراغ كسانى كه قبلاً با آنها مرتبط بوده‏ اند، نخواهند رفت. پس از هم اكنون بيدار شويد و اين فكر شيطانى را از فكر خود دور نماييد.

سؤال 11: آيا يك جوان هيچ وقت نبايد كسى را دوست داشته باشد؟ مگر دوست داشتن جرم است؟

جواب: در پاسخ اين سؤال ابتدا چند سؤال مطرح مى ‏شود:

1. آيا انسان با هر كسى كه يك لبخند در خيابان به او بزند مى ‏تواند دوست شود؟

2. آيا با يك نگاه يا شنيدن يك جمله و يا ديدن يك چهره زيبا، انسان مى ‏تواند خود را درگير يك علاقه كند؟

3. فكر مى‏ كنيد افرادى كه چشم و دل خود را در اين گونه موارد كنترل مى ‏كنند، افرادى بى ‏ذوق و بى ‏احساس هستند و عشق را نمى ‏فهمند و يا اين كه آنها هم قلب و احساس دارند ولى نمى ‏خواهند خود را درگير يك علاقه و عشق خيابانى و آينده‏ مبهم كنند؟ بنابراين، اسلام با دوست داشتن مخالف نيست. با از دست رفتن سرمايه‏ حيا و عفاف مخالف است.

به همين علت اسلام روابط دختر و پسر و ايجاد علاقه بين آنها را بدون ازدواج، حرام كرده است.

سؤال 12: چه اشكالى دارد كه دختر و پسر دوستى عادى داشته باشند و مثلاً در درس خواندن به يكديگر كمك كنند؟ چرا هميشه از جنبه ‏هاى بد اين دوستى ‏ها صحبت مى ‏كنيد؟

جواب: ما هيچ گاه اين طور تصور نمى‏ كنيم كه هر صحبتى بين‏ دختر و پسر جنبه‏ منفى و حرام دارد. ولى هنگامى كه چيزى خطر دارد بايد از آن پرهيز كنيم. روى لبه‏ پرتگاه نبايد راه رفت. حال ممكن است كسى اين كار را انجام دهد و سقوط هم نكند، در آن صورت دليل نمى ‏شود كه بگوييم روى لبه‏ پرتگاه راه رفتن اشكالى ندارد و بى‏ خطر است. دختر و پسر آن هم در سنين جوانى در اين دوستى ‏ها بسيار آسيب ‏پذير هستند. چون زمينه‏ درونى و روحى آنها آماده است و با كوچكترين برخوردى ممكن است علاقه ‏اى شديد بين آنها به وجود آيد، كه چون حساب شده و منطقى نبوده، ضربات روحى و عاطفى زيادى را تحمل كنند.

اسلام، قرار گرفتن زن و مرد نامحرم در مكان خلوتى كه ديگرى در آن راه ندارد، حرام كرده است. حال ممكن است كه هزاران مورد پيش بيايد و هيچ گناهى انجام نگيرد، ولى براى اين كه انسان در معرض خطر نباشد بايد حكم شرعى فوق را رعايت كند. حكم فوق براى اين نيست كه اسلام همه زنان و مردان را بد و خلاف كار مى ‏داند، بلكه مى‏ خواهد از احتمال بروز گناه و سقوط اخلاقى جلوگيرى كند. دقيقاً به همين جهت است كه ما بايد از دوستى بين دختر و پسر با هر بهانه ‏اى پرهيز كنيم و البته صحبت عادى دختر و پسرى كه فاميل و يا آشناى نزديك هستند در حضور جمع اشكالى ندارد و يا اين كه يكى از نزديكان يا آشنايان انسان در خانه و در كنار پدر و مادر به ما آموزش‏ دهد، اشكالى ندارد.

منظور ما محيطهاى خصوصى و ارتباطات عاطفى است كه به بهانه دوستى سالم بين دختر و پسر مطرح مى ‏گردد و سرآغاز مشكلات و سلب آسايش در دنيا و آخرت است. حتى در همان مورد فوق نيز هر گاه احساس كرديد كه هنگام درس خواندن و مباحثه‏ علمى تمايلات خاص و علاقه عاطفى در شما ايجاد شده است؛ به نفعتان است كه زودتر خود را كنار بكشيد و خويشتن را گرفتار يك علاقه عاطفى نكنيد. براى همين هم سفارش شده است كه افراد نامحرم برخورد با يكديگر و صحبت و مذاكره را به حداقل لازم برسانند؛ زيرا ضرر آن بيش از نفعش مى ‏باشد.

سؤال 13: آيا دوست داشتن كسى از دوره‏ نوجوانى به خاطر ازدواج گناه است؟

جواب: اگر انسان كسى را براى زندگى آينده ‏اش در نظر بگيرد و ضمناً با او رفت و آمد و گفت و گوى خصوصى نداشته باشد، اشكال شرعى ندارد. چون به هر حال، در ذهن جوان اين گونه مسائل خطور مى ‏كند. ولى دو نكته را در اين مورد برايتان روشن مى‏ كنيم:

1. ممكن است اين گونه علاقه ‏ها به صحبت و رفت و آمد و دوستى بينجامد كه در آن صورت مسلّماً براى دو نفر نامحرم اشكال دارد.

2. بسيارى از اين علاقه ‏ها به ازدواج نمى ‏انجامد و در حقيقت براى مدتى طولانى قلب جوان را گرفتار و رنجور مى ‏سازد و در نهايت به نتيجه هم نمى ‏رسد. بنابراين، ما به دختران عزيز پيشنهاد مى‏ كنيم كه سعى كنند از اين گونه دلبستگى‏ ها پيدا نكنند و يا اگر مختصر تمايلى به فردى داشتند تا موقعى كه قضيه جدى نشده و مقدمات ازدواج فراهم نيست به آن علاقه پر و بال ندهند. در آن صورت اگر آن علاقه‏ ابتدايى به ازدواج منجر شد، كه چه بهتر و اگر نشد رنجى بيهوده گريبانگير طرفين نمى ‏شود.

حجاب و پوشش‏

سؤال 1: آيا براى حجاب تاريخچه‏ دقيقى وجود دارد؟

جواب: درك اين معنا كه قسمت ‏هايى از بدن، بايد پوشيده شود، از همان آغاز خلقت حضرت آدم، با او و همسر او بوده و آنان از برگ‏ هاى بهشتى، پوششى براى خود درست كردند و همين درك فطرى نسل بشر را واداشته تا خود را بپوشانند.

سؤال 2: فلسفه‏ حجاب در اسلام چيست؟

جواب: فلسفه‏ پوشش در مكتب اسلام چند چيز است. بعضى از آنها جنبه روانى دارد و بعضى جنبه‏ خانوادگى و بعضى ديگر جنبه‏ اجتماعى و بعضى مربوط است به بالا بردن احترام زن و جلوگيرى از ابتذال در اينجا به چند نمونه از آنها اشاره مى‏ شود:

1. ارزش و احترام زن مسلمان در جامعه مساوى با عفت و حيا است و داشتن پوشش، او را محترم داشته، از نگاه‏ هاى ناپاك و آلوده مصون‏ مى ‏دارد و مقامى ارزشمند و جايگاهى والا براى او به ارمغان مى ‏آورد.

2. حضور بانوان در محيط كار و فعاليت، همراه با پوشش مناسب، آنها را از تعرض نامحرمان حفظ كرده و سبب مى‏ شود با امنيت و آرامش خاطر به انجام وظايف بپردازند. در فضايى كه معاشرت زن و مرد آزاد باشد، فساد و بى ‏بند و بارى رشد كرده و به ضعف و ركود فعاليت ‏هاى اجتماعى مى ‏انجامد.

اسلام مى‏ خواهد اجتماع مركز كار و فعاليت باشد برخلاف سيستم غربى حاضر كه مى‏ خواهد كار و فعاليت را با لذت جويى ‏هاى جنسى همراه نمايد.[10]

3. امنيت و آرامش روانى و مصونيت در برابر طمع ‏ورزى‏ هاى هوس ‏بازان يكى ديگر از انگيزه‏ هاى حجاب است. در صدر اسلام بعضى از زنان بى‏ بند و بار بودند و نسبت به پوشش و حفظ حجاب اعتنا نمى ‏كردند، خداوند حكيم دستور داد كه زنان مؤمن و پاكدامن حجاب خود را كاملاً رعايت كنند تا بانوان با عفت و پاكدامن از زنان بد حجاب و آلوده مشخص گردند. وقتى زن كاملاً خود را بپوشاند و با پاكدامنى در جامعه ظاهر شود، ديگر چشم ‏ها به طرف او خيره نخواهد شد و از خطرات در امان خواهد ماند. قرآن درباره‏ پوشش كامل زنان مى ‏فرمايد:

«ذَلِكَ أَدْنَى‏ أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»[11]

حجاب خود را به طور كامل رعايت كنيد تا به خوبى شناخته شويد و كسى بهانه‏ مزاحمت و اذيت پيدا نكند.

اكنون بايد ديد چه عواملى در رساندن اين پيام و اثرگذارى آن مؤثر است:

1. حدود و ميزان پوشش، بدون شك هر اندازه بدن زن بيشتر پوشيده باشد، نقش نيرومندترى در دورسازى ديد‏گان نظاره‏ گر ايفا مى ‏كند. اگر نگاه ‏هاى آلوده را هم چنان كه در روايات آمده است، تيرهاى زهر آلود شيطان بدانيم؛ پوشش زن همانند قوسى است كه تير از آن كمانه مى ‏كند و منحرف مى‏ شود و از اصابت و نفوذ در هدف باز مى ‏ماند. بر عكس هر اندازه بدن زن برهنه‏ تر باشد، تيرهاى شيطانى را بيشتر متوجه خود ساخته و از آن آسيب خواهد ديد. از اين رو، علما و بزرگان دين، چادر را حجاب برتر شناخته ‏اند؛ زيرا با وجود شرايط ديگر، چادر بيشترين پوشش و مطمئن ‏ترين مصونيت را فراهم مى ‏آورد.

2. كيفيت پوشش، ضخامت و حتى كيفيت دوخت لباس، خود بخش مهمى از حجاب را تشكيل مى ‏دهد. بدون شك لباس ‏هاى نازك و تنگ و بدن نما فرودگاه نگاه‏ هاى مسموم شيطانى و موجب خيره‏ شدن چشم‏ هاى آلوده و به فساد كشاننده جامعه است. در مقابل لباس‏ هاى غير بدن نما ديده ‏ها را از خود دور مى‏ سازد و سلامت معنوى نفوس را تأمين مى ‏كند.

3. رنگ پوشش، ترديدى نيست كه برخى از رنگ‏ها ديده‏ ها را خيره مى ‏سازد و پاره ‏اى ديگر، نگاه‏ ها را از خود دور مى ‏سازد. اكنون سؤال مى‏ شود كه كدام يك از اين دو براى تأمين حجاب واقعى و بر نيفروختن آتش شهوت مفيدتر است. رنگ سياه، رنگى است كه زنان باحجاب آن را برگزيده ‏اند.

4. شيوه‏ هاى رفتارى، طرز صحبت و چگونگى راه رفتن نيز بخشى از حجاب به معناى وسيع كلمه است. حفظ وقار و متانت هم همان نقشى را دارد كه پوشش زن دارد و عدم رعايت آن نيز برآيندى چون برهنگى را در پى دارد از اين رو، قرآن يكى از صفات خوب زنان مؤمن را حيا و وقار مى‏ داند.

سؤال 3: آيا پوشيدن مانتو و شلوارى كه حجم بدن و يا برجستگى ‏هاى آن در مقابل نامحرم پيدا است، جايز است؟

جواب: از جهت حجاب و ستر كافى است، ولى چنان چه پيدا بودن حجم يا برجستگى ‏هاى بدن باعث مفسده باشد، بايد بپوشاند.[12]

سؤال 4: چرا خواستگار دختران بدحجاب بيشتر از افراد باحجاب است؟

جواب: اولاً هميشه چنين نيست كه خواستگار دختران بدحجاب بيشتر باشد؛ ثانياً خواستگار زياد هرگز دليلى بر خوب بودن افراد نمى‏ شود چه بسا افرادى كه خواستگاران زيادى داشته ‏اند و سرانجام همسر مناسبى نصيبشان نشده است.

قرآن مى ‏فرمايد: بسا شما چيزى را دوست نداريد، ولى خير شما در آن قرار دارد و بسا چيزى را دوست داريد، ولى براى شما شر باشد از كجا معلوم آن كه با بدحجابى و دلبربايى خواستگاران زيادى را براى خود جذب نموده در واقع براى او شر نباشد.

خداوند براى بندگان مؤمن و پاكدامن افرادى متناسب با آنها قرار داده است چنان كه قرآن مى ‏فرمايد: افراد پاكيزه براى افراد پاكيزه است و افراد خبيث براى افراد خبيث، بنابراين نبايد نگران بود؛ ثالثاً گاهى خواستگاران زياد برخى از دختران مربوط به شرايط خانوادگى و اجتماعى و امتيازات فردى آنها مى‏ شود نه به خاطر بدى حجاب آنان.

بنابراين، مى ‏توان با كسب امتيازات و صلاحيت ‏هاى فردى موقعيت ‏هاى بهترى را به دست آورد.

آخرين و مهمترين نكته اين است كه در تمام مراحل زندگى خدا را فراموش نكنيد و به او توكل كنيد؛ چرا كه سبب ساز اصلى او است و همواره اميد به لطف و رحمت او داشته باشيد.

سؤال 5: پوشيدن لباس در رنگ‏ هاى زننده و جلب توجه كننده در محيطهايى كه نامحرم هست، چه حكمى دارد؟

جواب: با فرض مهيج بودن حرام است.[13]

سؤال 6: بيرون گذاشتن موى سر از چادر و يا روسرى از سوى خانم ‏ها در انظار عمومى و در ديد نامحرمان چه صورتى دارد؟

جواب: حرام است.[14]

سؤال 7: چرا مقدار پوشش بدن زنان بايد بيشتر از پوشش مردان باشد؟

جواب: تحقيقات علمى درباره‏ تفاوت ‏هاى جسمى و روحى زن و مرد ثابت كرده است كه مردان نسبت به محرك ‏هاى چشمى حساس ‏تر از زنان مى ‏باشند.

تجربه ‏هاى علمى نشان مى ‏دهد كه آن اندازه كه مرد از نگاه كردن به‏ تن و اندام زن تحريك مى‏ شود، زن از مشاهده‏ مرد تحريك نمى‏ شود.[15] در روانشناسى جنسى نيز ثابت شده است كه تمامى سطح بدن زن براى مرد محرك است اما در زنان چنين نيست.[16] دين مقدس اسلام نيز متناسب با ويژگى‏ ها و تفاوت‏ هاى تكوينى زن و مرد، احكام و تعاليم نورانى خود را تشريع كرده است. مثلاً براى حفاظت مردان از مفاسد ناشى از حساسيت بيشتر آنان نسبت به محرك‏ هاى چشمى شهوت ‏انگيز؛ آنها را به مراقبت و كنترل بيشتر چشم در مواجهه با نامحرم مأمور كرده است. در حديثى از امام رضا عليه السلام نقل شده است:

«حَرَّمَ النَّظَرَ الى‏ شُعُور النِّساء لِما فِيِه مِنْ تَهْيِيجِ الرِّجال.»[17]

خداوند نگاه كردن به موهاى زنان را حرام كرده؛ زيرا نگاه شهوت ‏انگيز مردان باعث تهييج جنسى و فساد مى‏ شود.

و لذا خداوند آنها را به حجاب و پوشش بيشتر در مواجهه با مردان نامحرم دستور داده است و طبق فتواى مراجع تقليد، زنان بايد در مقابل نامحرم همه بدن به استثناى وجه و كفين‏[18] را بپوشانند، ولى اين مقدار پوشش براى مردان واجب نيست و به عبارت ديگر علت اين كه دستور پوشش كامل اختصاص به زنان يافته است اين است كه ميل به خودنمايى و خودآرايى مخصوص زنان است. از نظر تصاحب قلب‏ ها، دل مرد شكار است و زن شكارچى، هم چنان كه از نظر تصاحب جسم و تن، زن شكار است و مرد شكارچى. ميل زن به خودآرايى از نوع حس شكارچى‏ گرى او ناشى مى‏ شود. در هيچ جاى دنيا سابقه ندارد كه مردان لباس ‏هاى بدن نما بپوشند و آرايش ‏هاى تحريك ‏آميز انجام دهند، بلكه اين زنان هستند كه به حكم طبيعت خاص خود مى‏ خواهند دلبرى كنند و مردان را دلباخته و در دام علاقه‏ به خود اسير نمايند. لذا انحراف برهنگى از انحراف ‏هاى مخصوص زنان است و دستور پوشش هم براى آنان مقرر گرديده است.[19]

سؤال 8: رفت و آمد و صحبت كردن با فاميل ‏هايى كه حجاب را رعايت نمى ‏كنند، چه حكمى دارد؟

جواب: رفت و آمد با چنين فاميل ‏ها در حد صله رحم اگر موجب به گناه افتادن انسان نشود، مانعى ندارد.

سؤال 9: آيا در صورت بى ‏حجابى ارحام و خويشاوندان و عدم وجود شرايط نهى از منكر، باز هم صله‏ رحم واجب است؟

جواب: در صورتى كه سبب امضاى اعمال آنها نشود، بايد صله‏ رحم را به جا آورد و تا آنجا كه ممكن است با زبان خوش امر به معروف و نهى از منكر كرد.[20]

سؤال 10: آيا بهتر نيست حجاب در كشور ما اختيارى باشد نه اجبارى؟

جواب: برخى از دستورات را و لو از روى اجبار هم شده بايد اجرا گذاشت و نمى ‏توان تنها به عقيده و ميل مردم اكتفا كرد. اگر چنين باشد، لحظه ‏اى فكر كنيد چه قدر از مردم حاضرند با ميل و رغبت و از روى اعتقاد از رشوه گرفتن، شراب خوردن و ربا گرفتن احتراز نمايند.

در هر كشور يك سلسله دستوراتى است كه به اجبار به اجرا مى‏ گذارند و نمى ‏توان انتظار داشت همه‏ مردم با ميل و رغبت خويش وظايف خود را انجام دهند.

سؤال 11: آيا پوشش چادر مشكى در حال نماز و غير آن كراهت دارد؟

جواب: چادر مشكى در حكم عبا است و از نظر مراجع تقليد كراهت ندارد.[21]

سؤال 12: من فكر مى ‏كنم هنگامى كه با حجاب كامل به خيابان مى ‏رويم مورد توجه واقع نمى ‏شويم. پاسخ شما در اين مورد چيست؟

جواب: مورد توجه واقع شدن را ابتدا بايد توضيح داد و تفسير كرد. سپس جواب سؤال شما خود به خود داده مى‏ شود. وقتى كسى با چادر و به هر حال، حجاب كامل اسلامى و رفتار صحيح در اجتماع ظاهر مى‏ شود، افرادى كه قصد چشم ‏چرانى و بى ‏بند و بارى دارند، از او قطع اميد مى ‏كنند. يعنى از رفتار او درمى ‏يابند كه نمى ‏توانند طمعى در او داشته باشند. بنابراين، نا اميد شده و اين حالت خود را با سردى رفتار، بى ‏اعتنايى، بى ‏احترامى و چه بسا حرف ‏هاى ناپسند نشان مى ‏دهند. در عوض افرادى كه سلامت اجتماع را دوست دارند و براى زن شخصيت واقعى قائل هستند، هنگامى كه به زنان مؤمن و با حجاب و با شخصيت مى ‏رسند نسبت به آنها احترام و تكريم مى ‏كنند.

بله اگر مورد توجه واقع شدن و به اصطلاح تحويل گرفتن در اين باشد كه كسى بتواند بى‏ پروا صحبت، گفت و گو و خنده داشته باشد، حرف شما صحيح است؛ چون كه شخصيت واقعى را براى زنان با حجاب در اجتماع قائل مى ‏شوند و مى ‏دانند آنها هستند كه در پوششى از هيبت و وقار قرار دارند و نمى ‏توان به حريم آنان راه يافت.

بنابراين، انسان براى رضايت مخلوق ضعيف كه هيچ قدرتى در رساندن خير و شر به ما ندارد نبايد رضايت خداوند و دستورات او را نديده بگيرد. شما مطمئن باشيد دستورات شرعى علاوه بر سعادت آخرت در دنيا نيز مايه خير و خوشبختى مى ‏باشد. از هياهوى فرهنگ پوچ و فاسد غربى نهراسيد و عزت و سربلندى خود را در اطاعت از دستورات پروردگار محبوبتان جست و جو كنيد.

سؤال 13: اگر انسان حجاب كامل را رعايت كند ولى شبيه گروه‏ هاى بى ‏بند و بار لباس بپوشد و به اصطلاح طبق مُد آنها رفتار كند، ولى كارهاى مثل آنها را نداشته باشد، آيا گناه دارد و در پوشش چه نكته‏ هايى را بايد رعايت نمود؟

جواب: انسان و مخصوصاً جوان دوست دارد كه در اجتماع به شكلى ظاهر شود كه خوشايند و آراسته باشد. بنابراين، اگر يك مد خوب و زيبا را الگو قرار دهيد كه در آن معصيت و خلافى نباشد اشكال ندارد. ولى ذكر چند نكته لازم است:

1. در روايات به ما سفارش شده است كه لباس اهل معصيت را نپوشيم؛ زيرا در آن صورت خود را شبيه آنها كرده ‏ايم و اين كار ترويج گناه و اهل آن مى ‏باشد.

2. بايد اين گروه‏ ها را عميقاً بشناسيم و وقتى فهميديم كه آنها افكار و رفتار بد و زننده‏ اى دارند خود به خود از آنها و نوع لباس پوشيدنشان بیزار مى‏ شويم. فرض كنيد رسم بر اين باشد كه افراد معتاد به مواد مخدر يك گل طلايى روى يقه‏ لباسشان بزند، چون شما از كار آنها متنفريد هرگز گل طلايى را هر چه قدر هم كه زيبا باشد، روى لباستان نخواهيد زد. اگر شما به عمق كار و مرام اين گونه گروه‏ ها پى ببريد، هيچ گاه دوست نخواهيد داشت حتى به طور ظاهرى هم كه شده مثل آنها لباس بپوشيد.

اكنون به قسمت انتهايى سؤال مى ‏پردازيم و آن اين كه لباس مطلوب چگونه است؟ پاسخ اين است كه علاوه بر نكات فوق بايد به سه موضوع ديگر نيز توجه كنيم كه عقلاً و شرعاً نيز براى ما مورد قبول است.

1. بايد پوشيدن لباس شيك و زيبا همراه با حجاب شرعى باشد و به اصطلاح چه دختر و چه پسر نبايد از جذابيت ‏هاى خود براى جلب توجه نامحرم استفاده كنند كه اين كار مطمئناً گناه است.

2. در لباس و پوشش اسراف و زياده ‏روى نداشته باشيم؛ زيرا هر روز يك مد جديد به بازار مى ‏آيد و اگر ما بخواهيم پيرو آن باشيم هزينه‏ سنگين آن به خانواده تحميل مى‏ شود و آنها به رنج و عذاب مى ‏افتند و در حقيقت به دست خودمان كانون خانواده را با مشكل روبرو كرده‏ ايم و اين مشكلات به نوعى به خودمان برمى ‏گردد و صدمه مى‏ زند.

3. در پوشيدن لباس زيبا و شيك زياده ‏روى نكنيد كه موجب حسرت‏ ديگران شود، در آن صورت به جاى اين كه در دلها جا باز كنيد نسبت به شما بدبين شده و حسادت مى‏ ورزند و از شما فاصله مى ‏گيرند. چه فايده ‏اى دارد كه يك نفر در يك مجلس چنان ظاهر شود كه همه دوستان و هم سنهاى او آه بكشند و حسرت بخورند. اصولاً اين براى انسان ضعف است كه زيبايى خود را فقط در آرايش و لباس ببيند. بلكه انسان زيبايى ‏هاى روحى بسيارى دارد كه نبايد از آنها غافل شود. ساده پوشى، حيا، تواضع و اخلاق خوب، زيبايى روح شما هستند كه شما را در پيشگاه خدا و مردم، عزيز مى ‏كنند.

سؤال 14: آيا حجاب از ضروريات اسلام است؟

جواب: اصل حجاب از ديدگاه علما و مراجع تقليد از ضروريات است و منكر آن، حكم منكر ضروريات را دارد.[22]

سؤال 15: دل بايد پاك باشد و گرنه زنان بسيارى هستند كه در ميان چادر خود را پيچيده‏ اند و شايسته نيستند.

جواب: ما انكار نمى ‏كنيم كه بسيارى از زنانى كه پوشش اسلامى ندارد، پاكدامن هستند و به عكس زنانى هم هستند كه با اين كه چادرى هستند، ناپاك مى ‏باشند، ولى وجود چنين افرادى دليل بر جواز بى‏حجابى نخواهد شد. همان زنان پاكدامن اگر پوشش اسلامى نداشته باشند، نقش مؤثرى در فساد جامعه دارند؛ زيرا اگر آنها خود را پاك نگه بدارند، چشمان جوانان را نمى ‏توانند پاك نگه دارند.

بنابراين، بايد براى پاكى اجتماع نيز كوشا باشند و در مورد زنان چادرى آلوده دامن، بايد گفت كه اينها در حقيقت ناپاكند و چادر را به عنوان پوششى به گناهان خود قرار داده ‏اند و نبايد مسأله‏ آنها را با نقش پوشش اسلامى در حفظ عفت اجتماعى خلط كرد.

سؤال 16: آيا در قرآن آيه‏ اى در زمينه‏ حجاب و پوشش بانوان وجود دارد؟

جواب: قرآن در دو سوره‏ احزاب و سوره‏ نور، آياتى در زمينه‏ حجاب و پوشش اسلامى بانوان دارد.[23]

سؤال 17: چرا حجاب و بعضى محدوديت ‏ها فقط براى زنان است و براى مردها وجود ندارد؟

جواب: اگر با عينك بدبينى به احكام شرعى نگاه كنيم همه آنها را به عنوان محدوديت تلقى مى ‏كنيم. مثلاً نماز صبح براى مسلمانان به نوعى محدوديت محسوب مي شود، چون حتماً بايد از خواب ناز سحرگاهى بلند شوند. ماه رمضان محدوديت است، چون بايد روزه بگيرند و رنج گرسنگى و تشنگى را تحمل كنند. در صورتى كه اگر با عينك خوش ‏بينى به احكام الهى نگاه كنيم در دستورات خداوند كه از همه براى ما دلسوزتر است، محدوديت نمى ‏بينيم بلكه در آنها حكمت و فايده و دليل مى ‏بينيم. بنابراين، اولين نكته در احكام اين است كه انجام آنها براى خداوند هيچ سودى ندارد و او بى ‏نياز از عبادت و اطاعت ما است و اين دستورات فقط به درد خود ما مى ‏خورد. اكنون پس از مقدمات فوق مى‏ پردازيم به سؤال شما:

خداوند مرد و زن را بر اساس وظايف مختلف آفريده، يكى را براى پدر شدن و تأمين معاش و امنيت خانواده و يكى را براى مادر شدن و افشاندن بذر محبت در خانه خلق كرده است. به مرد، صلابت، استحكام و ايستادگى و به زن ظرافت و نرمش داده است و متناسب با خلقت هر كدام برايشان تكليف جداگانه‏ اى معين كرده است. حجاب اسلامى را براى حفاظت زن از ديد نامحرم قرار داده تا هم جامعه گرفتار تحريك و تهييج نشود و هم براى خودِ زن مزاحمت فراهم نشود و بساط خانواده از هم نپاشد.

البته مرد هم نمى ‏تواند با پوشش نامناسب در جامعه حاضر شود ولى به هر حال، در اين مورد آزادتر است. خداوند خالق ما است و به تمام نكات روحى و روانى زن و مرد عالم است. در زن جذابيت هايى است كه در مرد نيست و عدم رعايت حجاب توسط زن در جامعه بسيار تأثير منفى دارد، در حالى كه، در مورد مرد اين طور نيست.

سؤال 18: آيا حجاب فقط چادر است؟ ميزان حجاب كامل چيست؟

پاسخ: حجاب فقط چادر نيست. البته چادر يكى از كامل ‏ترين حجاب‏ ها است و اگر خانمى درست از آن استفاده كند وقار و هيبت خاصى مى ‏يابد كه هم خود او را بهتر حفظ مى ‏كند و هم جامعه آرامش بيشترى پيدا مى ‏كند. ولى اختيار با شما است كه چادر و يا مانتو و روسرى را انتخاب كنيد. اما در مورد حداقل حجاب كامل اسلامى اگر چند نكته ذيل رعايت شود، از نظر شرعى صحيح است:

1. لباس و پوششى باشد كه همه‏ بدن به جز گردى صورت و مچ دست‏ ها را بپوشاند.

2. لباس آن قدر نازك نباشد كه بدن پيدا شود.

3. لباس آن قدر تنگ نباشد كه به بدن بچسبد و حجم آن را نشان دهد.

در پايان اين پاسخ ذكر دو نكته براى حجاب كامل اسلامى لازم است: اولاً اين كه رنگ و فرم لباس به نحوى نباشد كه در خيابان جلب توجه كند؛ يعنى ممكن است كه شما موارد مذكور را رعايت كنيد، ولى رنگ مانتو و لباس شما جلب توجه كند و يا فرمى داشته باشد كه به جاى اين كه شما را از نگاه‏ هاى آلوده حفظ كند همه‏ نگاه‏ ها را متوجه شما كند و مسلّم است كه اين كار مورد رضاى خداوند نيست.

ثانياً اين درست است كه اگر گردى صورت پوشيده نشود اشكال ندارد، ولى نبايد همراه با آرايش و زيبا كردن چهره باشد كه آن هم به جاى محفوظ داشتن شما و آرامش جامعه، باعث مى‏ شود كه نگاه‏ هاى نامحرمان به شما جلب شود و خداى ناكرده خشم خداوند را براى خود فراهم كنيد.

سؤال 19: پوشيدن لباس ‏هاى مبتذل، يا لباس‏ هاى تنگ و مهيج، يا مدل ‏هايى كه موجب ترويج فرهنگ غربى است، چه حكمى دارد؟

جواب: پوشيدن اين گونه لباس ‏ها اشكال دارد و بر دختران و زنان مسلمان لازم است موازين عفت اسلامى را كه مايه‏ سعادت دنيا و آخرت آنها نيز مى ‏باشد، رعايت نمايند.[24]

[1] 110 پرسش و پاسخ، محمدى اشتهاردى، ص 66، نشر موعود اسلام.

[2] بقره/ 185.

[3] پاسخ به پرسش ‏هاى مذهبى، آيت الله مكارم، ص 423، مدرسه اميرالمؤمنين علیه السلام.

[4] استفتائات جديد آيت الله مكارم، ج 1، س 819؛ اجوبة الاستفتائات آيت الله خامنه ‏اى، س 1145.

[5] بقره/ 165.

[6] مائده/ 54.

[7] بحارالانوار، ج 70، ص 158.

[8] شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 20، ص 233.

[9] مستدرك، ج 1، ص 120.

[10] مسأله‏ حجاب، شهيد مطهرى، ص 77.

[11] احزاب/ 59.

[12] احكام روابط زن و مرد، سيد مسعود معصومى، ص 77.