عید فطر یوم الجائزه
بسم الله الرحمن الرحیم
جابر از امام باقر (علیه السّلام) روایت کرده است که فرمود:
رسول خدا (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) چون به هلال ماه رمضان مى نگریست روى خود را به سوى قبله مى کرد، و آن‌گاه مى گفت: «خدایا این هلال را با امن و ایمان، و سلامت از آفات، و تسلیم در برابر اوامر و نواهى خود، و توأم با عافیتى فراگیر، و رزقى گسترده، و دفع دردها و بیماری‌ها، و با تلاوت قرآن، و یارى بر نماز و روزه در محیط ما طالع گردان، خدایا ما را در قیام به وظائف خود براى ماه رمضان و آن ماه را براى ما از اشتباه در روزهاى آن سالم بدار، و عبادات ما در این ماه را از ما بپذیر تا ماه رمضان به حالى سپرى شود که تو ما را آمرزیده باشى.»
سپس پیامبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) رو به مردم کرده، و مى فرمود: «اى گروه مردمان، چون هلال ماه رمضان طلوع کند، شیاطین سرکش به غل کشیده مىشوند، و درهاى آسمان و ابواب بهشت و درهاى رحمت گشوده مىشود، و ابواب دوزخ بسته مىگردد، و دعا به اجابت مىرسد، و خداى تبارک و تعالى را در هر عید فطرى آزادشدگانى هست که ایشان را از آتش آزاد مىسازد، و در هر شب منادیى ندا مىدهد که: آیا تائبى هست؟ آیا سائلى هست؟ آیا آمرزش خواهى هست؟ [و آن منادى ندا مىدهد که] خداوندا هر که در راه تو چیزى صرف نماید، او را عوض کرامت کن و هر که امساک کند او را تلف کن، و چون هلال شوّال طلوع کند، به مؤمنان ندا مىرسد که: به سوى جوائزتان بشتابید که امروز روز جائزه است.»[١]
اقناع اندیشه
عید فطر یکی از چهار عید بزرگ مسلمین است، چنانچه در روایت وارد شده:
قال ابی‌الحسن العسکری (علیه السلام): إنَّمَا الأعیادُ أربَعَةٌ لِلشّیعَةِ: الفِطرُ و الأضحى و الغَدیرُ و الجُمُعَةُ.[٢]
امام هادى (علیه السلام) می‌فرمایند:
شیعیان فقط چهار عید دارند: فطر، قربان، غدیر و جمعه.
البته روز عید برای مسلمانان با دیگر ادیان متفاوت است، چرا که عید برای مسلمین روزی می‌باشد که بیشتر اطاعت خداوند متعال نمایند و معصیت خداوند نکنند چنانچه در روایتی وارد شده است:
قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فِی بَعْضِ الْأَعْیَادِ: إِنَّمَا هُوَ عِیدٌ لِمَنْ قَبِلَ اللَّهُ صِیَامَهُ وَ شَکَرَ قِیَامَهُ وَ کُلُ یَوْمٍ لَا یُعْصَى اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَوْمُ عِید.[٣]
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در یکی از عیدها فرمودند:
همانا این روز برای کسی عید است که خداوند روزه‌اش را قبول نموده باشد و از نمازش تشکر نماید و هر روزی که خداوند در آن روز معصیت نشود، پس همان روز، عید است.
لذا در شب و روز عید فطر، اعمال عبادی زیادی وارد شده است و عبادت در این شب و روز ارزش بسیاری دارد، چنانچه در حدیث شریفی وارد شده است:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) مَنْ أَحْیَا لَیْلَةَ الْعِیدِ لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ.[٤]
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
کسی که شب عید را شب زنده‌داری کند، در روزی که قلب‌ها بمیرد، قلب او نمی‌میرد.
اهل‌بیت عصمت (علیهم السلام) نیز همین‌گونه عمل می‌نمودند، چنانچه از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است:
کانَ أمیرُ المؤمنینَ (علیه السلام) لایَنامُ ثلاثَ لیالٍ، لَیلةَ ثلاثٍ وعِشرِینَ مِن شَهرِ رَمَضانَ، ولَیلةَ الفِطرِ، ولَیلةَ النِّصفِ مِن شَعبانَ، وَ فِیها تُقسَمُ الأرزاقُ وَ الآجالُ وَ ما یَکونُ فی السَّنَةِ.[٥]
امیر المؤمنین (علیه السلام) سه شب را نمى خوابید:
شب بیست و سوم ماه رمضان، شب عید فطر و شب نیمه ماه شعبان؛ در این شب‌ها، روزی‌ها تقسیم و مدّت عمر و هر آنچه در آن سال رخ خواهد داد، تعیین مى شود.
عید برای چه کسانی؟
با توجه به این مطالب می‌توان گفت که عید فطر برای افرادی عید است که اهل عبادت و ریاضت هستند. این افراد با عبادات و تلاش خویش در ماه رمضان، لطف و رحمت خداوند متعال را به سمت خویش جلب می‌نمایند و خداوند با نزول رحمت خاصه‌ی خویش و بخشیدن خطای این دسته از بندگان، به آنها پاداش می‌دهد، چنانچه خود خداوند متعال وعده داده است:
وَ إِذا جاءَکَ الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ.[٦]
«و چون کسانى که به آیات ما ایمان دارند، نزد تو آیند، بگو: درود بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود مقرّر کرده که هر کس از شما به نادانى کار بدى کند و آن گاه به توبه و صلاح آید، پس وى آمرزنده مهربان است.»
این‌گونه می‌توان گفت، کسانی که اهل روزه و عبادت در ماه خدا باشند و سختی‌ها را به خاطر خداوند متعال و قرب به او تحمل کنند، در واقع به آیات و فرامین خداوند ایمان آورده و آنها را پذیرفته‌اند، لذا طبق آیه فوق، از رحمت خداوند نیز بهره‌مند می‌گردند.
گفتیم که برای مسلمین، روزی عید است که در آن، خداوند متعال بیشتر عبادت شود و معصیت او صورت نگیرد. لذا در روز عید فطر خداوند بر بندگانش منت نهاده و عملی را به عنوان واجبِ مخصوص این روز قرار داده است و این‌گونه، اسباب تقرّب سریع‌تر بندگان را به سوی خویش فراهم نموده است. این واجبِ مخصوص، همان زکات فطره است که مکمل روزه ماه رمضان می‌باشد. در روایت شریفی وارد شده است:
قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) إِنَّ مِنْ تَمَامِ الصَّوْمِ إِعْطَاءَ الزَّکَاةِ یَعْنِی الْفِطْرَةَ کَمَا أَنَّ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ لِأَنَّهُ مَنْ صَامَ وَ لَمْ یُؤَدِّ الزَّکَاةَ فَلَا صَوْمَ لَهُ إِذَا تَرَکَهَا مُتَعَمِّداً وَ لَا صَلَاةَ لَهُ إِذَا تَرَکَ الصَّلَاةَ عَلَى النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم).[٧]
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
همانا که از موجبات کمال روزه، زکات یعنى فطره است، همان طور که صلوات بر پیامبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) از موجبات کمال نماز است، زیرا کسى که روزه بگیرد و زکات نپردازد، در صورتى که در این کار متعمّد باشد، روزهاى در نامه عملش منظور نمىشود، و در صورتى که صلوات بر پیامبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) را ترک کند نمازى براى او محسوب نمىگردد.
طبق مطالب مذکور، عید فطر با اعمال مستحب متعدد و نیز زکات واجبی که خداوند مخصوص این روز قرار داده، یکی از اعیاد بزرگ مسلمین است و خداوند بعد از اتمام ماه رمضان، بهترین جایزه را به مؤمنین عطا می‌نماید چنانچه وارد شده است:
حسن بن راشد روایت کرده:
به امام صادق (علیه السلام) معروض داشتم که مردم می‌گویند کسى که ماه رمضان را روزه بدارد، در شب قدر مغفرت الهى بر او نازل مىشود، پس امام (علیه السلام) فرمود:
اى حسن، مزد کارگر را وقت فراغتش از کار مىپردازند، و مغفرت مزدى در برابر روزه است، و از این رو آن را در شب عید مىبخشند. گفتم: فدایت شوم، پس براى ما چه عملى در آن شب شایسته است؟ فرمود: چون خورشید غروب کند سه رکعت نماز مغرب را به جاى آور و هر دو دست را به سوى آسمان بردار، و بگو: اى صاحب تفضّل و عطا، و اى مالک قدرت و قوّت بىانتها، اى گزیننده محمّد و یار و یاور او، درود و رحمت فرست بر محمّد و آل محمّد و هر گناهى را که مرتکب شدهام، و من آن را از یاد بردهام، در صورتى که آن نزد تو در نامهاى بیانکننده محفوظ و مضبوط است. بر من بیامرز.[٨]
این جایزه از آن رو بهترین جایزه است که اگر مغفرت خداوند شامل حال بنده‌ی او نشود، این بنده از بهشت محروم و در دوزخ وارد می‌گردد، چنانچه در دعایی که در روز عرفه خوانده می‌شود آمده است:
یَا مَوْلَایَ حَاجَتِیَ الَّتِی إِنْ أَعْطَیْتَنِیهَا لَمْ یَضُرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی، وَ إِنْ مَنَعْتَنِیهَا لَمْ یَنْفَعْنِی مَا أَعْطَیْتَنِی، فَکَاکُ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ.[٩]
ای مولای من حاجتی که اگر به من عطا کنی و حاجات دیگر مرا به من ندهی مرا ضرری ندارد و اگر این حاجت مرا ندهی هرچه به من بدهی نفعی برای من ندارد، رهایی یافتن من از آتش دوزخ است.
البته باید بگوییم که درب خانه خدا همیشه برای بندگان باز است و حتی افرادی که در این ماه نیز دچار وسوسه نفس و معصیت شده‌اند نیز می‌توانند در این شب و روز بزرگ از رحمت خداوند بهره‌مند گردند و با توبه واقعی در زمره بندگان صالح خداوند متعال به شمار آیند اما طبیعی است که افرادی که بدون تکبر و ریا در ماه رمضان اعمال و عبادات خالصی انجام داده باشند، در پیشگاه خداوند متعال از تقرّب بیشتری برخوردار هستند.
پرورش احساس
أَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله و سلم) إِذَا کَانَ أَوَّلُ یَوْمٍ مِنْ شَوَّالٍ نَادَى مُنَادٍ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِکُمْ ثُمَّ قَالَ یَا جَابِرُ جَوَائِزُ اللَّهِ لَیْسَتْ بِجَوَائِزِ هَؤُلَاءِ الْمُلُوکِ ثُمَّ قَالَ هُوَ یَوْمُ الْجَوَائِزِ.[١٠]
امام باقر (علیه السلام) به نقل از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: هنگامی که اولین روز از ماه شوال شود، منادی ندا می‌دهد که ای مؤمنان، به سوی جوائزتان بشتابید. سپس فرمودند: ای جابر، جوائز خداوند مانند جوائز پادشاهان (از متاع‌های دنیوی) نمی‌باشد. سپس فرمودند: عید فطر، روز جایزه‌هاست.
از این کلام شریف معلوم می‌شود که خداوند متعال، جوایز فراوانی را در پرونده اعمال مؤمنینِ روزه‌دار ثبت خواهد کرد، اما از آنجایی که قرار نیست جوایزی از جنس متاع‌های دنیوی به افراد عنایت شود، جوایز این روز را می‌توان اموری از قبیل میل قلبی و توفیق در انجام عبادات و اعمالی بیش از گذشته، توفیق زیارت قبور ائمه و بزرگان، توفیق ترک گناهان و عادات بد، رهایی از تبعات گناهان گذشته، نعمات بهشتی و نزدیک‌تر شدن دعاها به اجابت، دانست.
از همین رو، در ماجرایی از امام حسن مجتبی (علیه السلام) آمده است که ایشان در روز عید فطر گروهى را دید که مشغول بازى و خنده بودند. پس در حالى که به آنان اشاره میکرد به اصحاب خویش فرمود: «همانا خداوند عزّ و جلّ ماه رمضان را میدان مسابقه براى بندگان خود قرار داده است تا با طاعت و عبادت خود براى رسیدن به رضوان و خشنودى خداوند از یکدیگر پیشى بگیرند. پس گروهى در این میدان تاختند و به خشنودى الهى فائز شدند و عدّهاى دیگر عقب افتادند و تقصیر کردند و زیان دیدند. پس شگفتا و بسیار شگفتا از آن که به خنده و بازى مشغول باشد در چنین روزى که نیکوکاران در این روز پاداش مى‌یابند و تقصیرکاران زیان مىبینند.» سپس فرمودند:
«وَ أیمُ اللَّهِ لَوْ کُشِفَ الْغِطَاءُ لَشُغِلَ مُحْسِنٌ بِإِحْسَانِهِ وَ مُسِیءٌ بِإِسَاءَتِه.»[١١]
یعنی به خدا سوگند که اگر پرده‌ها از جلوی چشمان مردم کنار رود، هر آینه افراد نیکوکار (با انگیزه‌ای مضاعف) به نیکوکاری خود و بدکاران (نیز با انگیزه‌ای مضاعف) به کارهای بد خود مشغول خواهند شد.
بنابراین اگر مؤمنین جایزه‌های ذخیره شده در نزد خداوند متعال را مشاهده کنند، با اشتیاق هر چه بیشتر به سوی کارهای خیر روانه می‌شوند؛ همان‌گونه که افراد بدکار و ستمگر اگر بفهمند که تنها تا زمان مرگ آزاد بوده و پس از آن به سوی عذابی دردناک رهسپار خواهند شد، با انگیزه‌ای مضاعف سعی می‌کنند تا در فرصت باقی مانده، از دنیا و نعمات مادی بهره‌مند شوند و در این مسیر به مانند گذشته از هیچ ظلم و گناهی إبا نخواهند کرد.
همچنین مقام معظم رهبری (حفظه الله تعالی) درباره تقوا و قدرت مبارزه با هوای نفس که یکی از بزرگترین جوایز عید فطر است، این‌گونه فرموده‌اند:
«انسانی که به برکت ماه رمضان، قدرتِ مبارزه با هوای نفس پیدا کرده، دستاورد بزرگی را به‌دست آورده است که باید آن را حفظ کند. انسانی که از عادت به هوس‌رانی و عادت زشت پاسخگویی مثبت به هوس‌ها و شهوات تا هرجایی که برای او مقدور است رنج می‌برد، در ماه رمضان می‌تواند بر این عادت فائق آید؛ باید این را برای خود حفظ کند. همه بدبختی‌های بشر بر اثر پیروی از هوای نفس است. همه ظلم‌ها، همه تزویرها، همه نامردمی‌ها و بی‌عدالتی‌ها، همه جنگ‌های ظالمانه، همه حکومت‌های فاسد، همه تسلیم شدن و ظلم‌پذیری در میان ملت‌ها، ناشی از همین پیروی از هواهای نفسانی و تسلیم شدن در مقابل خواهش نفس است. اگر انسان این قدرت را بیابد که بر خواهش نفس غلبه پیدا بکند، انسانِ رستگاری شده است. ماه رمضان این را در شما به وجود آورده است. عید امروز برای این است که محاسبه‌ای بکنید؛ پاداشی را که خدا در اوقات ضیافتِ خود به شما داده است، برای خودتان نگاه دارید و رابطه خود را با خدا محکم کنید.»[١٢]
از کلام ایشان این درس فهمیده می‌شود که خیرِ دنیا و آخرت در مبارزه با نفس و رعایت تقوای الهی در تمام امور و لحظات است و ماه رمضان فرصتی طلایی برای این بهره‌مندی بوده و هست.
رفتارسازی
یکی از نکات اساسی درباره عید فطر، که عید بندگی و مغفرت است، حفظ درجات و رحمت‌های جلب شده در این ماه شریف می‌باشد، تا بتوان از آن رشد معنوی در تمام طول سال بهره برد و در ماه رمضان سال بعد بر آن افزود. نه آنکه با پایان یافتن ماه مبارک رمضان، دوباره به اشتباهات و خدای نکرده گناهان گذشته بازگشت نماییم و این عید معنوی را به سرعت تبدیل به عزا کنیم.
مقام معظم رهبری (حفظه الله تعالی) نیز در توصیه‌ای از همین قبیل، در روز عید فطر خطاب به مؤمنین می‌فرمایند:
«برادران عزیز! خواهران عزیز! شما روزه‌داران مؤمن در سرتاسر ماه رمضان با روزه‌ی خود - برای کسانی که روزه بر آنها واجب بوده است- با عبادت خود، با دعای خود، با توسل خود، با احیای خود، با تلاوت قرآنی که کردید، با ذکر و خشوعی که به خرج دادید، این فرصت را برای خود به وجود آوردید که دل‌های خود را به خدای متعال نزدیک کنید؛ این فرصت را مغتنم بشمارید؛ این دستاورد را بزرگ بدانید و آن را برای خودتان حفظ کنید.»[١٣]
نکته دیگر آن است که
با توجه به ماهیت معنویِ این عید، لازم است تا مراسم‌ها و عاداتی که مؤمنین به مناسبت این روز شریف دارند، اصلاح گردیده و به جای آنکه رنگ و بوی دنیایی بگیرد، از صِبغة الله[١٤] برخوردار شود. زیرا عید فطر، عید بازگشت به سوی دنیا نیست، تا بخواهیم با اشتیاق به مظاهر خوراک و پوشاک رو آوریم. امام خامنه‌ای نیز با نقل داستانی از زندگی امام علی (علیه السلام)، این نکته را به مؤمنین متذکر می‌شوند. ایشان می‌فرمایند:
«در روایتی است از سُوید بن غَفَله که از دوستان امیرالمؤمنین است و درباره‌ی او این‌طور گفته‌اند که «مَن کَانَ مِن أولِیَاءِ أمِیرِالمُؤمِنِین (علیه السلام)»؛ یعنی از نزدیکان امیرالمؤمنین بوده است؛ که می‌گوید روز عید فطر در خانه‌ی امیرالمؤمنین بر او وارد شدم. «فَإذَا عِندَهُ فَاثُورٌ أی خِوَانٌ»؛ در مقابل او سفره‌ای گسترده شده بود و حضرت مشغول غذا خوردن بودند. «وَ صَحفَةٌ فِیهَا خَطِیفَةٌ وَ مِلبَنَةٌ»؛ غذای بسیار متواضعانه‌ای در مقابل حضرت گذاشته شده بود. «خطیفة» غذایی است که در حداقل امکان برای کسی تهیه می‌شود؛ مثلاً مقداری شیر و مقداری آرد مخلوط می‌کردند؛ غذای کاملاً فقیرانه. «فَقُلتُ یَا أمِیرَالمُؤمِنِینَ یَومُ عِیدٍ وَ خَطِیفَة؟»؛ عرض کردم یا امیرالمؤمنین! شما روز عید چنین غذای کم‌اهمیت و کم‌ارزشی می‌خورید؟ معمول این است که در روزهای عید، مردم بهترین غذاهای خود را می‌خورند؛ شما به این غذا اکتفا کردید؟ «فَقَالَ: إنَّمَا هَذا عِیدُ مَن غُفِرَ لَهُ»؛ فرمود امروز، روز عید است؛ اما برای کسانی که مورد مغفرت الهی قرار گرفته باشند.[١٥] یعنی عید بودنِ امروز به خوردن غذاهای رنگین و دل‌خوش کردن به شادی‌های کودکانه نیست؛ این عید واقعی است برای کسانی که بتوانند و توانسته باشند مغفرت الهی را برای خودشان تحصیل کنند. در یک جمله‌ی دیگر امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: «إنَّمَا هُوَ عِیدٌ لِمَن قَبِلَ اللَّهُ صِیَامَهُ وَ شَکَرَ قِیَامَهُ»؛ عید فطر، عید است برای کسی که خدا روزه‌ی او را مورد قبول قرار دهد و نماز و عبادت او را مورد شکر و سپاس خود قرار دهد. «وَ کُلُّ یَومٍ لا یُعصَی اللَّهُ فِیهِ فَهُوَ یَومُ عِیدٍ»؛ آن روزی که من و شما این توفیق را پیدا کنیم که هیچ معصیتی از ما سر نزند، روز عید و شادمانی است.
البته گفته شده است در عید فطر به یکدیگر تحیت بگویید؛ لباس‌های تازه‌ی خود را بپوشید؛ آن روز را روز عید و شادمانی بدانید؛ اما جوهر این عید عبارت است از توجه به معنویت و طلب مغفرت و درخواست رحمت پروردگار.»[١٦]
پس می‌توان کلمات ایشان را در این محورها خلاصه نمود:
١. دستاورد بزرگ ماه رمضان را که تقرب به خداوند با خشوع و عبادات است، باید حفظ نمود.
٢. به فرموده امیرالمؤمنین (علیه السلام) عید فطر برای کسانی واقعاً عید است که توانسته باشند مغفرت الهی را به دست آورند.
٣. ماهیت عیدِ فطر، توجه به معنویت و طلب مغفرت و رحمت پروردگار است، اگرچه به پوشیدن لباس نو و تهیه نمودن غذایی نیکو و امثال آن نیز توصیه شده.
پی نوشتها:
[١] من لا یحضره الفقیه، ج٢، ص: ٩٦
[٢] محمد باقر مجلسی، بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج٩٥، ص: ٣٥١
[٣] محمد بن حسین شریف الرضى، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص: ٥٥١
[٤]محمد بن على بن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص: ٧٦
[٥] محمد بن الحسن الطوسى، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج٢، ص: ٨٥٣
[٦] الأنعام، آیه ٥٤
[٧] محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج٢، ص: ١٨٣
[٨] محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج٢، ص: ١٦٧
متن اصلی دعا: «یَا ذَا الطَّوْلِ یَا ذَا الْحَوْلِ یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَ نَاصِرَهُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ نَسِیتُهُ أَنَا وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ وَ تَخِرُّ سَاجِداً وَ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ أَتُوبُ إِلَى اللَّهِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ وَ تَسْأَلُ حَوَائِجَکَ.»
[٩] محمد بن جعفر بن مشهدى، المزار الکبیر ، ص: ٤٥٣
[١٠] محمد بن یعقوب (شیخ کلینی)، الکافی (ط – اسلامیة)، ج ٤، ص ١٦٨
[١١] محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ١، ص ٥١١
[١٢] سخنان مقام معظم رهبری در خطبه های نماز عید فطر مورخ ١٨/١٠/٧٨
[١٣] سخنان مقام معظم رهبری در خطبه‌های نماز عید فطر ١٣/٨/٨٤
[١٤] رنگ الهی
[١٥] محمد بن على بن شهر آشوب مازندرانى، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام ، ج٢، ص: ٩٩
[١٦] سخنان مقام معظم رهبری در خطبه‌های نماز عید فطر ١٣/٨/٨٤
