«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ» (دعای ابوحمزه ثمالی)
مناسبت: اولین روز ماه رمضان
دنیا میدان مسابقه است. خداوند متعال در چند آیه از قرآن کریم، هدف از خلقت انسان را تلاش برای موفقیت در این مسابقه اعلام کرده است: «الَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً[2]؛ آن کسی که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل مى کنید.»
در این مسابقه ما عضو تیم ملیِ عالم خلقت هستیم. خداوند این مسابقه را اداره می‌کند و شرایط مسابقه را هم او تعیین می‌نماید. زمان در این مسابقه بسیار مهم و محدود و غیر قابل برگشت است. لحظات آخر این مسابقه در آیات متعددی به تصویر کشده شده است: «حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ[3]؛ (آن‌ها همچنان به راه غلط خود ادامه مى دهند) تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد مى گوید: پروردگار من! مرا باز گردانید! شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم (به او مى گویند) چنین نیست، این سخنى است که او به زبان مىگوید (و اگر باز گردد برنامه اش همچون سابق است) و پشت سر آن‌ها برزخى است تا روزى که برانگیخته مى شوند.»
اى که دستت مىرسد کارى بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
اما یک فرصت مناسب با شرایط استثنایی برای سبقت گرفت در این میدان مسابقه، فرصت ماه مبارک رمضان است.
امام حسن (ع) در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان از کنار جماعتی که مشغول خنده و شوخی بودند عبور کردند، حضرت با ناراحتی به آن‌ها فرمود: «خدا ماه رمضان را میدان مسابقه بندگان قرار داده است. دسته‌ای گوی سبقت می‌ربایند و پیروز می‌شوند و تعدادی هم از دیگران عقب می‌مانند و سرافکنده می‌شوند. عجیب است در روزی که پیشی گیرندگان پیروز شده‌اند و عقب ماندگان زیانکار گردیده‌اند، جمعی به شوخی و خنده مشغولند. به خدا سوگند اگر پرده در افتد، امروز نیکوکار، مشغول پاداش خود و عقب افتاده، گرفتار بدی‌های خود است و برای احدی فرصتی جهت شوخی و لهو و لعب باقی نمی‌ماند.» [4]
این دهان بستی دهانی باز شد تا خورنده لقمه‌های راز شد
لب فروبند از طعام و از شراب سوی خوان آسمانی کن شتاب
پیامبر اکرم (ص) درباره فرصت رمضان می‌فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ ... شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ[5] ؛ ای مردم! ماه خدا به سوی شما رو آورده است... ماهی که در نزد خدا بهترین ماه‌ها است و روزهای آن بهترین روزها و شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعت‌هایش بهترین ساعت‌هاست.»
امام سجاد (ع) اینچنین درک فرصت ماه مبارک رمضان را از خداوند درخواست می‌کند: «أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَ إِجْلَالَ حُرْمَتِه[6] ؛ خدایا! به ما توفیق معرفت فضیلت ماه رمضان و تکریم و تجلیل از این ماه را عنایت کن!»
انسان‌ها در مسابقات زندگی به دو گروه تقسیم می‌شوند:
گروه اول: فرصت‌سوزها
برخی افراد دائما کار امروز را به فردا و کار فردا را به روزهای بعد می‌اندازند. در روایات اسلامى، از این موضوع با عنوان (تسویف) یاد شده است. امیر مؤمنان (ع) در نامه‌اى به یکى از یارانش مى‌نویسند: «فَتَدَارَکْ مَا بَقِیَ مِنْ عُمُرِکَ وَ لَا تَقُلْ غَداً أَوْ بَعْدَ غَدٍ فَإِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکَ بِإِقَامَتِهِمْ عَلَى الْأَمَانِیِّ وَ التَّسْوِیفِ حَتَّى أَتَاهُمْ أَمْرُ اللَّهِ بَغْتَةً وَ هُمْ غَافِلُونَ[7]؛ باقیمانده عمرت را تدارک کن و نگو فردا و پس فردا. همانا پیش از تو، کسانى هلاک شدند که روى آرزوهـا و تـأخـیـر انـداخـتن کارها توقف کردند، تا ناگهان امر خدا فرا رسید در حالى که آنان غافل بودند.»
همچنین امام باقر (ع) می‌فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْکَى[8]؛ از به تاخیر انداختن کار بپرهیز؛ زیرا دریایى است که هلاک شدگان، در آن غرق مى‌شوند.»
گروه دوم: فرصت‌سازها
کسانی که از موقعیت‌های زندگی به بهترین شکل برای رشد و پروش خودشان استفاده می‌کنند، حتی تهدیدهای زندگی را به فرصت مناسب تبدیل می‌کنند و بیشترین بهره را می‌برند.
حضرت آیت الله سبحانی کتاب ارزشمندی به نام «رمز پیروزی مردان بزرگ» تالیف نموده‌اند. این کتاب خصوصا! برای جوان‌ها بسیار مناسب است. در این کتاب یکی از مهم ترین عوامل موفقیت واقعی آدم‌های بزرگ «استفاده درست و بهینه از وقت» معرفی شده است. در کتاب آمده: دکتر «بورنى» زبان فرانسوى و ایتالیایى را در طى رفتن به اداره و بازگشت از آن یاد گرفت؛ فقید علم و ادب مرحوم «مدرس خیابانى» یکى از آثار گران‌بهاى خود را که درباره مترادفات زبان فارسى مى‌باشد، هنگام صرف صبحانه نوشته است؛ البته افراط و تفریط اصلاً مناسب نیست. زیرا بدن نیاز به استراحت و تفریح دارد؛ اما نباید همیشه مشغول تفریح و سرگرمی شد.
فرصت‌های ماه مبارک رمضان
در ماه رمضان فرصت‌ها استثنایی وجود دارد که از آن‌ها به عنوان فرصت‌های طلایی میتوان یاد کرد. کسی در این ماه مبارک به موفقیت می‌رسد که این فرصت‌ها را بشناسد و بهتر از وقتش استفاده کند. برخی از آن فرصت‌ها عبارتند از:
1.فرصت آشتی با خدا
رمضان، ماه آشتی با خداوند است. البته همیشه درهای رحمت الهی و توبه او همواره به روی انسان باز است: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنِیبُوا إِلى رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ [9]؛ اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مىآمرزد و به درگاه پروردگارتان بازگردید، و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید، سپس از سوى هیچ‌کس یارى نشوید.»
فرصت استثنایی ماه رمضان این است که هرکسی قهر بوده، زمینه و سراشیبی آشتی با خدا در سر او قرار داده می‌شود و خوشا به حال کسانی که در این فرصت با خدا آشتی می‌کند.
پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه می‌فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُغَلِّقَهَا عَلَیْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ وَ الشَّیَاطِینَ مَغْلُولَة ٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْکُم[10]؛ ای مردم! در این ماه درهای بهشت به روی شما باز است؛ از خدا بخواهید که آن‌ها را به رویتان نبندد و درهای جهنم بسته شده؛ از پروردگارتان طلب کنید تا آن‌ها را به رویتان باز نکند و شیاطین در زنجیرند؛ از خدایتان بخواهید تا آن‌ها دوباره بر شما تسلط نیابند.»
همچنین ایشان می‌فرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَکُفُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ وَ ظُهُورُکُمْ ثَقِیلَةٌ مِنْ أَوْزَارِکُمْ فَخَفِّفُوا عَنْهَا بِطُولِ سُجُودِکُم[11]؛ ای مردم! نفس شما گرو کردار شماست. آن را به استغفار رها کنید، دوش شما از گناهان شما بار سنگینی دارد، به طول سجود، آن را سبک کنید.»
ممکن است در این ماه غفران الهی شامل همه افراد بشود؛ اما بعضی از افراد فرصت سوز هستند. حضرت رسول خدا (ص) در مورد این افراد می‌فرمایند: «فَانَّ الشَّقی مَن حُرِمَ غُفرانَ اللهِ فی هذا الشَّهرِ العَظیمِ؛[12] شقی کسی است که در این ماه بزرگ از مغفرت خداوندی محروم بماند.»
آری ماه رمضان، ماه آشتی با خدا است و اگر کسی به هر دلیلی، ارتباطش با خدا کمرنگ شده، در ماه رمضان این فرصت طلایی را از دست ندهد.
خدا می‌داند که چه تعداد از انسان‌ها در این ماه با خدا آشتی کرده و آمرزیده شده‌اند.
2.فرصت تقویت اراده و تصمیمگیری
یکی از مشکلاتی که در جامعه امروز وجود دارد، «ضعف اراده و تصمیم گیری» است؛ گاهی برخی افراد میگویند: «من میدانم بد اخلاق هستم؛ اما نمی توانم بر بد خُلقی‌ام غلبه کنم، من نباید اعتیاد داشته باشم، نباید ناسزا بگویم، نمی توانم و نمی شود.» گاهی افراد برای گرفتاری‌های مختلف اظهار ضعف اراده می کنند.
ماه رمضان، ماه تقویت اراده است؛ یکی از نیازهای کاملا طبیعی و اولیه انسان یعنی غذا و آب هست. ما به این‌ها بسیار نیازمندیم؛ اما در این ماه، تمرین نخوردن و نیاشامیدن می‌کنیم؛ حتی یک نوجوان یا بچه‌های کم سن وسال خصوصاً در این هوای گرم نزدیک به 14 یا 15 ساعت تحمّل می کنند. کسی که سیگار را با سیگار روشن می‌کرده، اکنون 14 تا 15 ساعت خودش را کنترل می‌کند، این تقویت اراده است و این فرصت طلایی است که در اختیار انسان‌ها است.
امام صادق (ع) در تفسیر آیه شریفه: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»، فرمودند: صبر، همان روزه است.»[13]
آن حضرت در روایت دیگری فرمودند: «اَلصَّومُ جُنَّةٌ مِن آفاتِ الدُّنیا وَ حِجابٌ مِن عَذابِ الآخِرَةِ[14]؛ روزه سپری است از آفت‌های دنیا و پرده‌ای است از عذاب آخرت.»
روزی پیامبر اسلام (ص) به همراه اصحابش از بیابانی عبور می کردند، آن حضرت به اصحاب فرمودند: «توقّف کنید»، توقّف کردند. سپس ایشان فرمودند: «الان یک کسی به ما می‌رسد، از کنار ما عبور می‌کند، که سه روز است شیطان بر او نفوذ نکرده و بر او راه نیافته است.» تمام چشم‌ها به بیابان دوخته شد. یک وقت دیدند، یک عرب لاغر اندام، چشم‌ها به گودی افتاده، دارد با یک شتر نحیفی میآید، هنگامی که نزدیک اصحاب رسید، پرسید: پیغمبر کیست؟ گفتند: ایشان. و حضرت را به او معرفی کردند. عرض کرد: یا رسول الله! سه روز است تصمیم گرفته ام بیایم مسلمان شوم، سه روز است تصمیم گرفته ام، شرک و بتپرستی را کنار بگذارم، لذا در به در دنبال شما میگردم تا بیایم مدینه، حالا شما را توی این بیابان‌ها یافتم. شهادتین گفت و عرض کرد: آقا جان! چه کنم؟ فرمود: نمازت را بخوان، ماه رمضان روزه بگیر، حج بیت الله را یکبار در عمرت اگر مستطیع شدی به جای آور، زکات اموالت را بده، مالت را پاک نگهدار. این‌ها وظایفی است که به گردن تو است.»
عرض کرد: یا رسول الله (ص)! همین‌ها من را بس است. سپس خداحافظی کرد و رفت. حضرت هم به راهشان ادامه دادند. بعد از مدتی که راه رفتند، پیامبر ایستادند و فرمودند: «بر گردید، این شخص از دنیا رفت.» اصحاب علّت آن را پرسیدند، حضرت فرمود: «شترش توی یک چاله و گودالی گیرد کرد و او از روی شتر سقوط کرد، به سنگ بزرگی برخورد کرد و در دم جان داد.
نبی مکرم اصحاب را آوردند، کنار بدن این شخص خیمه زدند و فرمودند: «کسی وارد نشود.» بدن را داخل خیمه بردند، غسل دادند و کفن کردند. یکی از یاران می گوید: وقتی پیامبر آمد بیرون، دیدیم از تمام پیشانیاش عرق میریزد.
سؤال کردیم یا رسول الله (ص)! چه شده است؟ فرمود: «آنقدر فرشته آمده بود تا با او سلام و درود بدهد و با یک دنیا سلام و تحیت وارد بهشت شد.» [15]
این تصمیم و ارادۀ واقعی است که در این ماه رمضان تقویت می‌شود.
3.فرصت برنامهریزی و ایجاد نظم
یکی دیگر از مشکلاتی که در زندگی همۀ ما وجود دارد، «عدم برنامهریزی و نظم» است؛ ماه رمضان، دو ورود و خروج منظّم دارد که همه، آن را رعایت می‌کنند. ورود به ماه و خروج از ماه.
در ایام سحرهای این ماه، مشغول خوردن غذا می‌شوی، یک دفعه کنار می گذاری، می گویی اذان شد، و یا از تشنگی به خودت می پیچی؛ اما آب نمی خوری و می گویی باید افطار شود.
بیاییم توی این ماه برنامه ویژه داشته باشیم، حضرت امام (ره)، توجه ویژهاى نسبت به ماه رمضان داشته و بدین جهت، ملاقاتهایشان را در ماه رمضان تعطیل مى کردند و به دعا و تلاوت قرآن و... مى پرداختند.»[16]
از جمله برنامههاى ویژه حضرت امام (ره)، در ماه مبارک رمضان، عبادت و تهجد بود. یکى از محافظان بیت مىگوید در یکى از شبهاى ماه مبارک رمضان، نیمه شب، براى انجام کارى مجبور شدم از جلوى اتاق امام گذر کنم. حین عبور، متوجه شدم که امام، زار زار گریه مىگردند! هق هق گریه امام که در فضا پیچیده بود، واقعا مرا تحت تاثیر قرار داد که چگونه امام، در آن موقع. از شب، با خداى خویش راز و نیاز مىکند.[17]
در این وادی ار رفته باشی دمی و ز این باده گر خورده باشی کمی
بدانی که منظور و مقصود چیست عبادت چه و قرب معبود چیست
به گفته ساکنان بیت حضرت امام خمینی (ره)، آخرین ماه رمضان دوران زندگی امام، از ماه مبارک رمضانهاى دیگر متفاوت بود! به این صورت که امام، همیشه، براى خشک کردن اشک چشمشان دستمالى را همراه داشتند، ولى در آن ماه مبارک رمضان، حولهاى را نیز همراه بر مىداشتند تا به هنگام نمازهاى نیمه شبشان، از آن استفاده کنند![18]
امام خمینى (ره)، توجه خاصى به قرآن داشتند، به طورى که روزى، هفت بار قرآن مى خواندند! و در ماه رمضان یکى از همراهان امام در نجف، اظهار مى کرد که امام خمینى، در ماه مبارک رمضان، هر روز، ده جزء قرآن مى خواندند؛ یعنى، در هر سه روز، یک بار قرآن را ختم مىکند[19]
چه خوب است که زندگی ما نیز همینگونه باشد؛ سحرخیزی ما سر وقت انجام شود؛ نماز اول وقتمان روی نظم باشد. برنامۀ خانوادگی ما هم روی نظم باشد. در رمضان با این فرصت طلایی میتوان برنامه ریزی و نظم را در زندگی گسترش داد.
4.فرصت پیوند با ولایت
ماه مبارک رمضان فرصت‌های مناسبی برای پیوند و تقویت ارتباط با اهل بیت (ع) وجود دارد؛ چرا که تمام اعمال ما در گرو محبت و ارتباط با آن بزرگواران است. زراره از امام باقر (ع) نقل کرده که آن حضرت فرمودند: «بُنِیَ الإسْلامُ عَلی خَمْسَةَ أشْیاءَ عَلَی الصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ و الحَجِّ وَ الصَّومِ وَ الوَلایَةِ؛ اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت.»
زراره پرسید: کدام یک از این پنج پایه برتر است؟ فرمودند: «اَلْوَلایَةُ أَفضَلُ لِأنَّها مِفْتاحُهُنَّ وَ الْوالی هُوَ الدَّلیلُ عَلَیهِنَّ[20]؛ ولایت اهل بیت (ع) افضل است؛ زیرا ولایت کلید بقیه اعمال و برنامه‌های اسلام است و با راهنمایی ولّی [راستین] بقیه موارد به جای آورده می‌شود.»
در دعای روز بیست و پنجم ماه مبارک رمضان برای تکمیل عبادات خود از درگاه ربوبی خواستار تقویت محبت اهل بیت (ع) بوده، آرزو می‌کنیم که از دوستداران آن اولیاء الهی باشیم. «اَللّهُمَّ اجْعَلْنی مُحِبّاً لِأوْلِیائِکَ وَ مُعادِیاً لِأعْدائِکَ مُسْتَنّاً بِسُنَّةِ خاتَمِ أنْبِیائِکَ؛ خداوندا! مرا از دوستان اولیاء خودت و از مخالفین دشمنانت و از رهروان راه و روش خاتم پیامبرانت (ص) قرار بده!»
مؤمنان در شب‌های احیای ماه رمضان، اسامی ائمه (ع) را بر زبان جاری می‌کنند، در مجالس می نشینند، روضه می شنوند و اشک میریزند؛ این بهترین فرصتی است که می توان خود را به اهلبیت (ع) نزدیک کرد. ماه رمضان ماه امام زمان (عج) است.
اینکه در شب اول ماه رمضان، نیمه ماه رمضان، آخر ماه رمضان و در شب‌های قدر، زیارت امام حسین (ع) مستحب است و در روایات آمده که هر کس در ماه رمضان به زیارت امام حسین (ع) برود، گویا با همۀ انبیا مصافحه کرده است، این همان پیوند با ولایت است.
شهید مطهری(ره) ارادت ویژهای به مرحوم علامه طباطبایی (ره) داشت: وقتی علّت را از او پرسیدند در جواب گفت: علامه طباطبایی (ره) صفات برجستهای دارد، یکی از آن‌ها این است که ایشان هر افطار میآمد، اول ضریح حضرت معصومه (س) را میبوسید، بعد میرفت منزل و افطار می کرد، در تمام روزهای ماه رمضان دیدم، علامه افطارش را با بوسه به ضریح حضرت معصومه (س) قرار میداد. [21]
[1]. روش ابهامی.
[2]. ملک/2.
[3] . مومنون/99 و 100.
[4]. من لایحضره الفقیه، ج2، ص174.
[5] . امالی صدوق، ص 93.
[6] . صحیفۀ سجادیه، دعای 44.
[7] . کافی، ج2 ، ص 136.
[8] . تحف العقول عن آل الرسول (ص)؛ ص 285.
[9] . زمر/ 53 و 54.
[10] . امالی صدوق، ص 95.
[11] . همان، ص 94.
[12] . همان، ص 95.
[13] . تفسیر عیلشی، ج1، ص 44.
[14] . مستدرک الوسائل و مستنبط المسایل، ج۷، ص۳۶۹.
[15] . جلوههای اعجاز معصومین (علیهم)، ص69.
[16] . پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 286.
[17] . هزار و یک نکته، حسین دیلمى، نکته 104؛ جلوهاى از خورشید، ص 90.
[18] . برداشتهایى از سیره امام خمینى (ره)، ج 3، ص 126.
[19] . همان.
[20] . کافی، ج 2، ص 18.
[21] . سلسله سخنرانی‌های استاد رفیعی، ص 29.
