آفاق نیایش- تفسیر دعای سحر / آفاق نیایش - تفسیر دعای سحر
بخش نهم
تفسير اسم‏
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 95
اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمآئِكَ بِاكْبَرِها
وَ كُلُّ اسْمآئِكَ كَبيرَةً؛
اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِاسْمآئِكَ كُلِّها.
تفسير ادبى‏
از نظر لغت «اسم» به معناى علامت و نشانه است. لكن در عرف، غلبه پيدا كرده و به آن چيزى كه «اسم» براى چيزى بگذارند اصطلاح شده است؛ يعنى علم براى چيزى است كه به آن «اسم» مى‏گويند.
يك حرف مشهور در ميان اصحاب است كه مى‏گويند: «اسماءُ اللَّه توقيفى است.» اين صحيح است؛ يعنى پروردگار عالم اسماى حسنايى دارد و اين اسما را خود خدا بايد براى خود انتخاب كند و اين‏كه ما به طور علمى براى خدا چيزى وضع كنيم جايز نيست، اما عرف، ذوق و دقت اين را مى‏پسندد، لذا اين كه مى‏گويند اسماء الله توقيفى است؛ يعنى مثلًا اگر بخواهيم به خدا «عِلَّةُ الْعِلَلْ» بگوييم و اين عِلَّةُ العلل يكى از اسماى خدا باشد، جايز نيست. اما اگر صفتى براى خدا بياورم، نه از باب عَلَميّت؛ براى مثال بگويم پروردگار عالم واجب الوجود، عِلّتُ العِلل و اسْطقسُّ فَوْقَ اسْطُقُسات‏[1] است، مانعى ندارد، چون صفت آوردن براى خدا- هر صفتى كه لايق‏
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 96
ذات مقدسش باشد- اشكالى ندارد؛ لذا بين اسما و صفات به اين اعتبار تفاوتى نيست چنان كه بين اسما و كلمات هم تفاوتى نيست، و براى اين كه در جملات تكرار لازم نيايد از اين اسما كه در اين جاست عَلَم‏هايى را كه براى ذات مقدس خداست، اراده مى‏كنيم؛ يعنى آن اسم‏هايى كه خود پروردگار عالم براى خود انتخاب كرده و به واسطه اهل‏بيت به اطلاع ما رسيده‏است.
«فيض مقدس» از اسماى خداست؛ يعنى علامت خداست، و عَلَم براى ذات مقدس خدا نيست؛ بنابراين مراد از اسما در
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمائِكَ»،
«رحمان»، «رحيم»، «قيّوم»، «قدّوس»، «سلام» و اسم‏هايى است كه در دعاها و قرآن شريف ديده مى‏شود. و صفات خدا در قرآن گاهى به طور علميت گفته شده، چنان كه در دعاها هم فراوان است:
«يا اللَّهُ يا رَحْمنُ يا رَحيمُ.»
اسم‏هاى يادشده، عَلَم است و خدا را به اين اسم‏ها كه از طرف ذات مقدس براى خودش گذاشته شده، مى‏خوانيم. گاهى هم به طور وصفى است:
«بسم اللَّه الرحمن الرحيم.»
در اين جا رحمان و رحيم، وصف براى اللَّه است، نه اسم.
شرح عرفانى‏
عارف، يعنى كسى كه به در خانه خدايش رفته است، گاهى به اسماى پروردگار عالم و صفات او توجه پيدا مى‏كند و مى‏بيند كه در ميان اسما اسمى به نام «اسم اعظم» و «اسم اكبر» داريم، لذا مى‏گويد:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمائكَ بِاكْبَرِها؛
اى خدا! به درخانه تو آمده‏ام، توجهم به اسماى توست به بزرگ‏ترين اسم‏هايت تو را قسم مى‏دهم.»
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 97
در همين حال توجه پيدا مى‏كند كه همه اسما و صفات عين ذات او هستند، لذا مى‏گويد:
«وَ كُلُّ اسْمآئكَ كَبيرَةً
اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِاسْمائكَ كُلِّها؛
اى خدا! همه اسمائت بزرگ‏اند، به در خانه تو آمده‏ام، و تو را به همه اسمائت قسم مى‏دهم؛ يعنى تو را به ذات مقدست قسم مى‏دهم.»
گاهى هم توجه مى‏كند كه فيض مقدس از اسماى خداست؛ بنابراين مى‏گويد:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمائكَ بِاكْبَرِها؛
خدايا! به درخانه تو آمده‏ام، نظرم به رحمت واسعه توست. خدايا! تو را به آن اسمى كه بزرگ‏ترين اسم‏هاى تو در اسماى افعال است و به حقيقت محمد صلى الله عليه و آله قسم مى‏دهم.»
گاهى توجه پيدا مى‏كند كه فيض مقدس بسيط است، در اين حال مى‏گويد:
«وَ كُلُّ اسْمآئكَ كَبيرَةً
اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِاسْمائكَ كُلِّها؛
اى خدا! به در خانه تو آمده‏ام، تو را به رحمت واسعه‏ات كه يك چيز بيشتر نيست، قسم مى‏دهم.»
درس ولايى‏
عارف گاهى توجه به اهل‏بيت دارد و اين كه اهل‏بيت اسماى حسناى خدا هستند، وى در حال كثرت است و چهارده نفر را مى‏بيند، لذا مى‏گويد:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمائكَ بِاكْبَرِها؛
اى خدا! به در خانه‏ات آمده‏ام، تو را به حقيقت محمد صلى الله عليه و آله كه بزرگ‏ترين اسماى توست قسم مى‏دهم.»
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 98
وى در همان حال توجه پيدا مى‏كند كه اهل‏بيت نور واحد، اسم واحد و كمال واحدند، در اين حال مى‏گويد:
«وَ كُلُّ اسْمآئكَ كَبيرَةً
اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِاسْمائكَ كُلِّها؛
اى خدا، به درخانه‏ات آمده‏ام، نظرم به چهارده معصوم است، چهارده معصوم را به در خانه‏ات شفيع آورده‏ام. اى خدا! تو را به اين چهارده معصومى كه نور واحدند، قسم مى‏دهم.»
تذكر اخلاقى‏
وقتى كه عارف در خانه خدا برود و بگويد:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمائكَ؛
اى خدا! به درخانه‏ات آمده‏ام، توجهم به اسماى توست.» اگر دل و زبان او هم بگويد:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ مِنْ اسْمائكَ.»
و دل او مظهر صفت جلال و جمال خدا باشد، خواه ناخواه به جايى مى‏رسد كه صفات و اسماى جمال و جلال خدا بر دلش حكومت پيدا مى‏كند: «يَدْعَونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً.»[2] عارف در اين حال به مقامى مى‏رسد كه جز وى نمى‏تواند آن را درك كند و گاهى اسما و صفات پروردگار عالم در دل رسوخ مى‏كند، و بالاتر از اين، گاهى پروردگار عالم بر دل انسان حكومت پيدا مى‏كند: «لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ و لابَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ.»[3]
حكومت خدا بر دل‏
حكومت خدا بر دل، موجب مى‏شود كه ديگر هيچ چيز و هيچ كسى انسان را مشغول نكند و دل به كسى جز خدا نبندد.
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 99
در اين حالت در خلوت و جلوت با خداست:
«الَذّينَ يَذْكُرونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنوبُهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فى خَلْقِ السَّمواتِ وَالارْض رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛[4] آنان كه خدا را [در همه احوال‏] ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مى‏كنند، و در آفرينش آسمان‏ها و زمين مى‏انديشند [و مى‏گويند كه‏] پروردگارا، اين‏ها را بيهوده نيافريده‏اى، منزهى تو، پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار.
- اين حالت از كجا پيدا مى‏شود؟
- برهان؟ نمى‏تواند.
- عقل؟ پايش لنگ است.
پاى استدلاليان چوبين بود

پاى چوبين سخت بى تمكين بود[5]

- چه چيزى مى‏تواند اين حالت را به انسان بدهد؟ چه وقت انسان مى‏تواند مصداق اين آيه شريفه بشود كه: «اللَّهُ وَلِىُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ الِىَ النُّورِ»؛[6] «ولىّ» در اين جا به معناى «سرپرست» است. وقتى خدا بر دل مؤمنين حكومت مى‏كند، تمام ظلمت‏ها و طاغوت‏ها از دل مى‏رود، و نور مى‏آيد: «يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظّلُماتِ الِىَ النُّورِ»؛- چه وقت خدا بر دل حكومت مى‏كند؟
- وقتى كه دل لياقت حكومت خدا را داشته باشد.
«ديو چو بيرون رود فرشته در آيد.»[7]- هر وقت كه صفات رذيله و قساوت‏ها از دل برود و رابطه با خدا محكم شود.

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 100
روزه ماه مبارك رمضان، روزه‏هاى مستحبى، شب زنده‏دارى، راز و نياز با خدا، نماز، به‏خصوص نماز اول وقت و از همه بهتر اجتناب از گناه، زمينه ساز حكومت خدا بر دل هستند. اين‏ها موجب مى‏شوند تا نور خدا و اسما و صفات وى تجلى پيدا كرده و ذات مقدسش بر دل حكومت كند.
يك تقاضا
در زندگى‏تان اگر «اجتناب از گناه» باشد به يقين نور خدا بر دل مى‏تابد. قرآن مى‏فرمايد: «هُدىً لِلْمُتَّقينَ.»[8] دست عنايت خدا بر سرآدم با تقواست. اما در آيات فراوانى مى‏فرمايد:
«انَّ اللَّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمينَ.»[9]، «انَّ اللَّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْفاسِقينَ.»[10] و «انَّ اللَّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الكافِرينَ.»[11] خدا بر دل گنه‏كار حكومت ندارد و دست عنايتش روى سر ظالم نيست. اگر خدا نباشد طاغوت و طاغوت‏ها و شيطان‏ها بر دل حكومت مى‏كند، و صفات رذيله يكى پس از ديگرى بر دل هجوم مى‏آورند: «والَّذينَ كَفَرُوا اوْلِيائُهُمُ الطَّاغُوُتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ الِىَ الظُّلُماتِ.»[12] اگر نور خدا نباشد ظلمت‏ها بر دل فرود مى‏آيد: «اوْ كَظُلْماتٍ فى‏بَحْرٍلُجّىٍ يَغْشهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ.»[13]

[1]. از تعبيرات مختص به فيلسوف مشهور ميرداماد- عليه الرحمه- است؛ به معناى مادة المواد، اصل عناصر.

[2]. سجده، آيه 16.

[3]. نور، آيه 37.

[4]. آل عمران، آيه 191.

[5]. مثنوى معنوى، دفتر اول« ناليدن ستون حنانه چون براى پيغامبر صلى الله عليه و آله ...» بيت 16.

[6]. بقره، آيه 257.

[7]. حافظ، ديوان اشعار، غزليات، شماره 232.

خلوت دل نيست جاى صحبت اضداد

ديو چو بيرون رود فرشته درآيد

[8]. بقره، آيه 2.

[9]. قصص، آيه 50.

[10]. منافقون، آيه 6.

[11]. مائده، آيه 67.

[12]. بقره، آيه 257.

[13]. نور، آيه 40.