آفاق نیایش- تفسیر دعای سحر / آفاق نیایش - تفسیر دعای سحر
بخش بيست و سوم
تفسير جبروت‏
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 203
اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِما انْتَ فيهِ مِنَ الشَّأنِ وَ الْجَبَرُوتِ؛
وَ اسْئَلُكَ بِكُلّ شَأنٍ وَحْدَهُ وَجَبَروتٍ وَحْدَها.
همان طورى كه گفته شد «جبروت» به معناى «اصلاح» و «اكمال» و مبالغه در «جبر» است، و صفات جلال خدا،-/ مانند: عظمت و سلطنت تكوينى پروردگار عالم-/ از آن اراده شده است.
توبه و يقظه‏
اگر بخواهيم اين جمله را معنا كنيم بر مقدمه‏اى متوقف است، و آن مقدمه اين است كه همان طور كه از قرآن و روايات بر مى‏آيد سالك، يعنى كسى كه به درخانه خدا مى‏رود در سيرش نخست به چيزهايى كه عرفا به آن توبه و يقظه مى‏گويند احتياج دارد؛ يعنى بايد اول شست و شو كند آن‏گه به خرابات در آيد:
شست‏وشويى كن و آن‏گه به خرابات خرام‏

تا نگردد ز تو اين دير خراب، آلوده‏[1]

انسان بايد قبل، يا بعد و يا مقارن توبه به خود توجه داشته باشد و درك كند كه‏
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 204
مى‏تواند به جايى برسد كه به جز خدا نداند و نبيند. بايد بداند كه اين سير، توسل‏ها، عمل‏ها و توجه‏ها مى‏خواهد، و سرانجام آن رسيدن به خدا و مطلوب و مقصود است.
منازل سلوك‏
اول: تخليه‏
اولين منزل براى سالك و عارف «تخليه» است. سالك بايد تمام صفات رذيله را از خود دور كند و ديو را از درون خود خارج سازد. قرآن مى‏فرمايد:
«انّا جَعَلْنا فى اعْناقِهِمْ اغْلالافَهِىَ الَى الاذْقانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ ايْديهِمْ سَدّاً وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدّاً فَاغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ»؛[2] ما در گردن‏هاى آنان تا چانه‏هايشان، غُل‏هايى نهاده‏ايم به طورى كه سرهايشان را بالا نگاه داشته و ديده فروبسته‏اند و ما در جلوِ آن‏ها سدى و پشت سرشان هم سدى نهاده و پرده‏اى بر چشمشان انداخته‏ايم در نتيجه نمى‏توانند ببينند.
صفات رذيله، زنجير و غل‏اند كه انسان با وجود آن‏ها نه مى‏تواند سير كند و نه مى‏تواند سر بالا كند، آن صفات پست، هم چون سد محكمى است كه اطراف آدمى و نيز پيش و پس او را مى‏گيرد و انسان را از حركت باز مى‏دارد. صفات رذيله انسان را كور معنوى مى‏كند و وقتى كه كور شود امكانِ راه رفتن صحيح و بى دردسر براى او نيست.
دوم: تحليه‏
سالك و يا عارف، بايد به صفات انسانيت متزين شود و به خدا تشبه پيدا كند در غير اين صورت، مطرود است و به رحمت خدا نايل نمى‏شود.
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 205
سوم: تجليه‏
سالك اگر منزل اول و دوم را پيمود در منزل سوم خدا به او عنايت مى‏كند و دلش به نورانيت خدا منور مى‏شود.
چهارم: لقا و فنا
وقتى خدا بر دل سالك حكومت كرد ديگر در اين جهان چيزى جز خدا نمى‏بيند و بر دلش خدا حكومت مى‏كند و به چيزى و كسى جز خدا دل‏بستگى ندارد.
پنجم: بقاى بعد از فنا
در اين منزل، سالك به مقصود و هدف رسيده است. قرآن شريف اين منزل را «جوارالله» و «عندالله» نام مى‏نهد. خداوند در آخر سوره فجر به كسى كه به اين منزل رسيده، مى‏گويد:
«يا ايَّتُها النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعى‏ الِى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرضِيّةً فَادْخُلى‏ فى‏ عِبادى‏ وَ ادْخُلى‏ جَنَّتى»؛[3] اى نفسِ مطمئنه و خود ساخته، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد و به ميانِ بندگان من وارد شو، و در بهشت من داخل شو.
يعنى، اى كسى كه اين راه را پيمودى و به مقام لقا و فنا رسيدى و اى كسى كه خدا بر دلت حكومت دارد، ديگر بيا!
كجا بيايم؟ ...
اى كسى كه خدا از تو راضى است و تو از خدا راضى هستى، بيا!
بيا پيش اهل‏بيت! بيا در بهشتم!
واضح است اين «جنّتى» كه با «ياء متكلم» مشرف شده است آن جنت موعود نيست. اين همان «جوار اللَّه» و «عنداللَّه» است كه در قرآن و روايات بسيار تكرار شده است.
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 206
شرح عرفانى‏
عارف، يعنى كسى كه به درخانه خدا مى‏رود، وقتى كه به مقام وحدت بعد از كثرت برسد، مى‏گويد:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِما انْتَ فيهِ مِنَ الشَّأنِ وَ الْجَبَرُوتِ؛
خدايا! به درخانه‏ات آمده‏ام، و تو را به ذات مقدست قسم مى‏دهم، به آن ذات مقدسى كه صفات جمال و جلال دارد.»
«وَ اسْئَلُكَ بِكُلّ شَأنٍ وَحْدَهُ وَجَبَروتٍ وَحْدَها؛
خدايا! اكنون به مقام بقاى بعد از فنا رسيده‏ام و كثرت بعد از وحدت برايم پيدا شده است.»
ديگر در اين مقام مى‏توانم بگويم:
«اللَّهُمَّ انّى‏ اسْئَلُكَ بِكُلِّ صِفاتِ الْجَمالِ وَ بِكُلِّ صِفاتِ الْجَلالِ؛
خدايا به درخانه‏ات آمده‏ام، و صفات جمال و جلالت را مى‏بينم، و تو را به حق صفات جمال و جلالت قسم مى‏دهم.»
قرآن شريف درباره اين بنده مى‏گويد:
«تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»[4]؛ پهلوهايشان از خواب‏گاه جدا مى‏گردد و پروردگارشان را از روى بيم و طمع مى‏خوانند و از آن چه روزيشان داديم انفاق مى‏كنند.
عارف شب به پا مى‏خيزد، و خدا را مى‏خواند با خدا راز و نياز دارد و دلش مظهر صفات جمال و جلال خداست؛ يعنى بر دل او صفات جمال و جلال خدا حكومت دارد. در حالى كه وحشت و خوف بر دلش مستولى است اما رجا و اميداوارى بر او تسلط دارد.
آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 207
وى عالم وحدت، لقا و فنا را پيموده است. فى جوار اللَّه عنداللَّه است. در عالم كثرت بعد از وحدت، و بقاى بعد از فنا است.
قرآن مى‏فرمايد:
«فَلاتَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اعْيُنٍ»؛[5] هيچ كس از آن [مايه شادمانى‏] و مايه روشنى چشم‏ها خبر ندارد.
اين مقام را به همه كس نمى‏دهند و هيچ كس نمى‏تواند خدا را درك كند مگر آن كه به آن مقام برسد. هيچ كس نمى‏داند پروردگار عالم چه چيزى را براى انسان مهيا كرده است.
شاعر مى‏گويد:
برقى از منزل ليلى بدرخشيد سحر

وه كه با خرمن مجنون دل افگار چه كرد![6]

خوشا به حال كسى كه نور خدا در دلش بتابد. همه چيز را بسوزاند و دل را مظهر صفات جمال و جلال خدا كند. انسان با راز و نياز و توسل به قرآن و اهل‏بيت به جاهايى مى‏رسد كه:
رسد آدمى به جايى كه به جز خدا نداند
نه حتى بالاتر از اين:
رسد آدمى به جايى كه به جز خدا نبيند

بنگر كه تا چه حد است مكان آدميت‏
طيران مرغ ديدى تو، زپاى‏بند شهوت‏

به درآى تا ببينى طيران آدميت‏[7]

آفاق نيايش تفسيردعاى سحر، ص: 208
انسان به جايى مى‏رسد كه حاضر است براى يك ساعت راز و نياز با خدا، از دنيا آن چه در آن است اعراض كند. در روزهاى آخر ماه رمضان، مثل زنى كه عزيزش را از دست مى‏دهد گريه مى‏كند، چون عزيزش- ماه رمضان- كم كم رو به اتمام است. از تمام شدن نماز اندوهگين مى‏شود. اما اگر اين راه را نرفته باشد همه اين‏ها برايش سنگين مى‏شود و بر او تحميل است چنان كه قرآن كريم مى‏فرمايد:
«انَّ الصَّلوةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفحْشاءِ وِ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ اكْبَرُ.»[8] «وَ اْستَعينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلوة وَ انَّها لَكَبيرَةٌ الّاعَلَى الْخاشِعينَ.»[9]
تذكر اخلاقى‏
از اين جمله دعا مى‏توان فهميد كه خداوند دوست دارد انسان اين منازل را طى كند و به لقاءاللَّه برسد و در خدا فنا شود؛ يعنى وقتى به لقا رسيد فنا مى‏شود و بعد از لقا بقا مى‏يابد و در عين حال بقا، فنا فى‏اللَّه مى‏شود. انسان مى‏تواند اين منازل را پشت‏سر بگذارد. رسد آدمى به جايى كه به جز خدا نبيند.
از اين رو انسان اين فرصت را نبايد از دست بدهد؛ چرا كه عمر او كوتاه است و در اين مدت كوتاه بايد را اين منازل را طى كند، چنان كه خيلى‏ها از اين منازل گذشتند و به آنجايى كه بايد مى‏رسيدند، رسيدند.

[1]. حافظ، ديوان اشعار، غزليات، شماره 423.

[2]. يس، آيه 6- 9.

[3]. فجر، آيه 30.

[4]. سجده، آيه 16.

[5] سجده آيه 17

[6] حافظ ديوان اشعار غزليات شماره 141

[7] سعدى مواعظ غزليات شماره 16

[8]. عنكبوت، آيه 45.

[9]. بقره، آيه 45.