براي افزايش صبر بايد چه كار كنم؟ حدود یک ساله كه خيلي حساس شدم، سريع عصبي مي شم، به طور كلي بي صبر شدم ... لطفا كمكم كنيد!
پرسشگر گرامي، خوشحاليم كه پاسخگوي شما هستيم. آگاهي از وجود مشكلي در زندگي قدم اول براي حل آن مشكل مي باشد. به شما بخاطر تفكر منطقي كه داريد آفرين مي گوييم. شما راه درستي را در پيش گرفته ايد. حل علمي مشكلات زندگي بهترين كاريست كه مي توانيد انجام دهيد. براي اينكار بايد عوامل خشم و پرخاشگري را در خودتان پيدا كنيد و ببينيد كه چه چيزي باعث گرديده است تا شما كنترل هيجاني خود را از دست بدهيد و آرامش زندگي تان برهم بخورد. خودتان را عذاب دهيد و ديگران نيز با شما روابط دوستانه نداشته باشند و آنگاه با برطرف نمودن آن شرايط و مشكلات، آرامش را به زندگي تان بازگردانيد.
شايسته بود كه توضيح مفصّلي از شرايطي كه داريد براي ما ارسال نماييد. از قبيل اينكه معمولا با چه كساني به مشكل برمي خوريد؟ آيا در اين چند وقت اتفاق خاصي در زندگي تان رخ نداده است كه موجب حالات فعلي شما شده باشد؟ راجع به خانواده تان و مسائلي كه موضوع تعارض بين شماست توضيح دهيد؟ راجع به صفات شخصيتي تان توضيح دهيد؟ تاريخچه اي از زندگي تان و نوع برخورد شما و ديگران با شما را بيان نماييد. به طور واضح به هر ميزان كه آگاهي ما از شرايط شما بيشتر باشد، راهنمايي بهتري به شما ارائه خواهيم داد. ولي با همه اين وجود ما سعي مي نماييم تا توضيحاتي راجع به خشم و پرخاشگري و زمينه هاي آن و نوع مهار آن به شما ارائه دهيم . شما با عمل به اين توصيه ها مي توانيد تا حد زيادي، خشم خود را مهار كنيد و صبر خود را بالا ببريد.
پرسشگر محترم، لازم است بدانيد؛ عصبانيت، جلوه خشم و غضب است و غضب در واقع يك حالت نفسانى و درونى است كه آدمى را وادار به رفتارى پرخاشگرانه وغلبه و انتقام نسبت به ديگرى مىكند. البته اصل «قوه غضب» در حفظ و بقاى انسان نقش به سزايى ايفا مىكند؛ اما اين قوه نيز مانند ساير قواى نفسانى بايد كنترل و در جهت صحيح از آن استفاده شود و از افراط و تفريط نسبت به آن اجتناب گردد؛ زيرا افراط در آن موجب ناكارآمدى فكر و عقل مىشود و خطرات و خسارات جبران ناپذيرى را در پى دارد. تفريط در آن نيز موجب جبن و خوارى مىشود و از پيامدهاى بد آن بىغيرتى و بىتفاوتى نسبت به مسئوليتهاى فردى و اجتماعى است. البته بحث ما در اينجا، بيشتر مربوط به جنبه افراطى غضب و (عصبانيت) است؛ از اين رو زيانهايى كه ناشى از شعلهور شدن غضب را به اختصار بيان مىكنيم، راهكارهايى به منظور كنترل آن بيان مىكنيم.
از آثار بد غضب اين است فرد غضبناك و عصبانى رفتارهاى نادرستى - مانند فحش دادن و پرخاشگرى كلامى، شماتت، مسخره كردن، فاش كردن اسرار و بدگويى از ديگران - را از خود بروز مىدهد. علاوه بر اين موجب دشمنى دوستان و شماتت دشمنان، انزواى اجتماعى، افسردگى و بيمارىهاى جسمانى و روانى مىشود. بنابراين كنترل عصبانيت امرى بايسته و اجتنابناپذير است؛ وگرنه موجب هلاكت انسان و خسارات جبران ناپذيرى مىشود.
غضب، فكر و عقل انسان را ناكار آمد و زمين گير مىكند؛ چنان كه پيامبر اكرم(صل الله و عليه و آله) فرمود: «غضب، دل مرد دانا را هلاك مىكند» خشم و غضب نابهجا، آتشى شيطانى است كه از درون انسان شعله كشيده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مىشود. امام باقرعليه السلام مي فرمايند:«ان هذا الغضب جمرة من الشيطان توقد فى قلب ابن آدم...»[1]«خشم پاره آتشى شيطانى است كه در قلب انسان شعلهور مىشود...»همچنين مي فرمايند:«ان الرجل ليغضب فما يرضى ابداً حتى يدخل النار...» «[گاه ]شخصى به خشم مىآيد و در آن پيش مىرود و راضى نمىشود تا آن گاه كه داخل آتش شود».[2]
در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگترين آرزوى سالكان الى اللَّه و رسيدن به رضوان الهى است. امام صادقعليه السلام مىفرمايد: «من كظم غيظاً، ولو شاء ان يمضيه امضاه، املأ اللَّه قلبه يوم القيامة رضاه» «هر كس خشم و غضب خود را بشكند - در حالى كه اگر بخواهد مىتواند آن را عملى كند - خداوند در روز قيامت قلب او را با رضوان خود پر مىسازد».[3]
آنچه مهم است اينكه شخص عزم راسخ و جدى بر پالايش نفس خويش از خشم و كژخلقى داشته و آن را به زيور حلم و بردبارى بيارايد. بنابراين براى تقويت حلم و بردبارى، بايد طبق برنامهاى جدى، به تقويت اراده پرداخت و همواره بر خود مسلط باشد. در اين رابطه راههاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است كه در راه درمان آن، مصمّم باشيد و مطالب پيشنهادى را بدون كمترين كاستى به اجرا گذاريد:
عوامل بسياري وجود دارد كه مي توانند زمينه خشم و پرخاشگري را ايجاد كنند از جمله: مشكلات زندگي مثل مشكلات مالي، بي توجهي اطرافيان، عدم امنيت رواني و اجتماعي، مشكلات جسمي و درد هاي بدني، حسادت به ديگران، شكست هاي پي درپي در زندگي، احساس حقارت، نداشتن استراحت و تفريح كافي در زندگي، نااميدي، ضعف باور هاي مذهبي و توكل به خداوند.
عواقب و پيامدهاي خشم و پرخاشگري
1. اضطراب و استرس مداوم: فردي كه با كوچكترين مشكل از كوره در مي رود، مدام اضطراب را تجربه مي كند و زندگي را براي خود به جهنمي سخت تبديل مي كند كه قبل از هر كسي خود در اين جهنم خواهد سوخت.
2. بيماري هاي روحي و جسمي: مسلّما با وجود چنين عذاب روحي و اضطراب زيادي كه فرد در زندگي دارد به بيماري هاي جسمي نيز مبتلا خواهد شد. دانشمندان امروزه دريافته اند كه ريشه بسياري از بيماري هاي جسمي ، حالات روحي و رواني مي باشد.
3. سست شدن روابط اجتماعي و برهم خوردن دوستي ها: بازخورد بدي كه يك فرد عصبي به دوستان خود مي دهد و برخورد بدي كه با آنها دارد، آنها را از خود مي راند و باعث انزوا و تنهايي خود مي گردد. چه بسا با اين نوع برخورد، ديگر روابط صميمي خانوادگي نيز از بين برود و افراد خانواده نتوانند درد و دل و مشكلات خود را با او مطرح نمايند.
4. از دست دادن فرصت هاي مناسب زندگي مثل ازدواج، فرصت هاي شغلي، دوستان خوب
5. تسريع در روند فرسودگي و پيري:
6. ضعف ايمان: همانطور كه قبلا گفتيم، خشم و غضب ايمان را از بين مي برد و ريشه بسياري از گناهان همچون تهمت و غيبت و آزار مومن مي گردد.
توصيه هايي براي حفظ آرامش در زندگي و عصباني نشدن
1. مطمئن باشيد كه مىتوانيد روحيه خود را تغيير دهيد؛ ولى براى نتيجهگيرى شتاب نكنيد. بينديشيد كه بايد مدتى طولانى، رفتارهاى خود را به دقت كنترل كنيد و اگر چنين كرديد، پس از آن حتماً دگرگونى رفتارى خواهيد داشت.
2. از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد.
3. در هر مسئلهاى، ابتدا از ديگران انتظار بدترين برخورد را داشته باشيد و خود را براى تحمل آن آماده كنيد. اين نكته باعث مىشود، برخوردهاى خوب بيش از انتظار، در شما ايجاد خشنودى كند. اگر هميشه انتظار برخورد خوب داشته باشيد، چه بسا نتيجه عكس خواهيد گرفت.
4. با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى، برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جريمه كنيد. براى مثال تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - اگر بر سر كسى فرياد زديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد. اين گونه جريمه معنوى نبايد نگاه انسان به عمل نيك را منفى كند؛ بلكه بايد آن را با يك تير دو نشانه زدن به حساب آورد؛ يعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و كسب تقرب مستقيم به سوى خدا و از طرف ديگر بازداشتن از بدىها و زشتىها. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ، بدين سان تمرين عملى و خودسازى كردهاند.
5. در تصميمگيرىها، با افراد عاقل و پخته مشورت كنيد و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.
6. با افراد خوش خلق و غير عصبى معاشرت كنيد.
7. از موقعيتهايى كه زمينه تندخويى در آن فراوان است، اجتناب كنيد و در موقعيتهايى حضور يابيد كه رفتار پرخاشگرانه در آنجا ديده نمىشود و از شرايطى كه شما را به رفتارهاى تند دعوت مىكند، دورى گزينيد.
8. قبل از هر عملى، در مورد پيامد آن بينديشيد و آن گاه اقدام كنيد. با تمرين به اين راهكار در تمام امور، اندك اندك كنترل خويش را بر تمام رفتارها توسعه بخشيد.
9. به رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مىزند و شما را عصبانى مىكند، بىتوجه باشيد. براى مثال اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مىافروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى بپرهيزيد و يا محيط را ترك كنيد. به گفتههاى او توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بىتوجهى و سهلگيرى را پيش گيريد.
10. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفكّر از زشتى، ناپسندى و جبران اعمال پرخاشگرانه بالا ببريد. روايات، آيات و داستانهايى را در اين زمينه، مطالعه و در مورد آنها فكر كنيد. در برخى از موارد، به آثار بد رفتار تند خود، توجه و زشتى آن را در ذهن مرور كنيد تا به يك حالت خود هشدارى از درون دست يابيد. همچنين آثار فردى و اجتماعى و پيامدهاى حيثيتى آن عمل زشت را در ذهن خود، حاضر و به زشتى آن توجه كنيد تا از درون از آن عمل متنفّر شويد.
11. از خواندن قرآن به مقدار زياد و در نوبتهاى متعدد در روز غفلت نورزيد. قرآن تأثير زيادى در رسيدن به حالت سكينه و آرامش درونى دارد. عبادتهاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب كامل به جا آوريد كه تأثير بزرگى در رسيدن به اطمينان خاطر دارد و آدمى را از درون به آرامش مىرساند.
12. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك، با آب سرد بشوييد.
13. ديگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را با تسلّط كامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهيد و آنها را آرام آرام تعقيب كنيد، تا نرمخويى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاكم شود.
14. شرح موارد ياد شده را در جدولى بنويسيد و موارد انجام شده و يا تخلّف از آن را يادداشت كنيد. همواره بكوشيد موارد تخلف را كاهش داده و بيش از پيش خود را به انجام آنها مقيد سازيد. حتى قبل از بروز آن موقعيتها و به صورت مستمر، اين راهكارها را سرلوحه اعمال خود قرار دهيد. از آن به بعد، بايد ميزان موارد پرخاشگرى شما كاهش يابد. آنها را نيز يادداشت كنيد و كم كم از ميزان آنها در طول روز، هفته و ... بكاهيد.
15. يك نفر محرم اسرار براى خود برگزينيد. اين رابطه نزديك و صميمانه، بايد به گونهاى باشد كه بتوان در مورد موضوعات بىاهميت با او درد دل كرد و حتى بدون اينكه احساس كنيد وقت او را تلف كردهايد به او تلفن بزنيد و موضوع را با وى درميان گذاريد. در اين صورت است كه با پديد آمدن هرگونه مشكل جسمى يا روانى، مىتوان با تكيه كردن به او و بيان مشكل خود، احساس آرامش كر
16. شوخ طبع باشيد و احساسات منفى و تندتان را نسبت به ديگران با تمرين به احساسات مثبت تبديل كنيد. البته نبايد شوخ طبعى حالت تهاجمى به خود گيرد و از طريق شوخى و خنديدن به شكستهاى ديگران، به گونهاى پرخاشگرى بروز داده شده و با شوخىهاى آزار دهنده و متلكهاى غيراخلاقى يا ضد اخلاقى به انتقام جويى از ديگران پرداخت. پس با شوخ طبعى مىتوان در برخورد با مسائل جدى، فشارها و مشكلات زندگى خود را كاهش داد؛ زيرا لذت بردن از شوخ طبعى، خنده سرگرم كننده و شادى آفرين، در فرد هيجان و احساس مثبت ايجاد كرده و در درازمدت بر كاهش ميزان عصبانيت مىانجامد.
17. پرهيز از محرك هاي عصبى؛ بعضى از مواد به طور طبيعى سيستم اعصاب و دستگاه قلبى - عروقى را تحريك مىكند. نوشابههاى گازدار، شكلاتها و برخى داروهاى غيرمجاز، محركهايى است كه سبب تشديد واكنش افراد حساس به محركهاى اطراف آنها مىشود؛ به طورى كه در مواقع لزوم نمىتوانند واكنش مناسب نشان دهند. آنها براى به دست آوردن آرامش قادر نيستند به موقع از سيستم پاراسمپاتيك خود استفاده كنند و براى مدت طولانى در حالت عصبى باقى مىمانند. بنابراين توصيه مىشود از مصرف چنين مواد تحريك كننده به حداقل ممكن اكتفا كنند.
18. چنانچه رفتاري از فرد مقابل شما را آزار مي دهد، بصورت مودبانه احساس ناراحتي خود را از آن رفتار بيان كنيد. بسياري از افراد زماني كه از رفتار فرد مقابل ناراحت مي شوند بجاي آنكه ناراحتي خود را اعلام كنند تا مشكل حل شود، اقدام به مقابله به مثل مي كنند و اين برخورد به يك روش غلط در برخود اجتماعي و روابط بين فردي آنها تبديل مي شود كه رفته رفته مشكل بيشتر و پيچيده تر مي گردد.بنابراين بصورت كاملا خونسرد و صادقانه ناراحتي خود را بيان كنيد تا علاوه بر تخيله هيجاني و راحت شدن، فرد مقابل به رفتار اشتباهش پي ببرد مثلا بگوييد دوست من فلان رفتار شما مرا ناراحت مي كند به قدري كه نمي توانم خودم را كنترل كنم. فقط بايد دقت كنيد كه اين كلام شما حاوي تحقير، توهين و تمسخر فرد مقابل نباشد. در اينصورت معمولا بازخورد خوبي از فرد مقابل خواهيد گرفت. البته ممكن است ابتدا در دفعات اول مورد پذيرش قرار نگيريد. ولي شما بايد مقداري صبر به خرج دهيد.
19. براى توجيه رفتارهاى خلاف انتظار ديگران، توجيه مناسبى داشته باشيد و آنها را مقصر تلقى نكنيد؛ مثلاً بگوييد: خودم از اين فرد بدتر رفتار مىكنم، او اشتباه گرفته و مقصر نيست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
20. هميشه خود و رفتارتان را درست و صحيح تلقى نكنيد و احتمال خطا در كارهاى خود را بدهيد.
21. به عنوان تمرين گاهى با افرادى كه سليقه آنها را نمىپسنديد، برخورد كوتاه مدت داشته باشيد.
22. با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى، برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد، خود را جريمه كنيد. براى مثال تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - اگر بر سر كسى فرياد زديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد اين گونه جريمه معنوى نبايد نگاه انسان به عمل نيك را منفى كند؛ بلكه بايد آن را با يك تير دو نشانه زدن به حساب آورد؛ يعنى از طرفى رشد و تعالى معنوى و كسب تقرب مستقيم به سوى خدا و از طرف ديگر بازداشتن از بدىها و زشتىها. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ، بدين سان تمرين عملى و خودسازى كردهاند.
23. از تفريحات سالم، آرامشبخش و تقويت كننده اراده - مانند كوهنوردى، شنا، دو پيادهروى و گردش در طبيعت و... استفاده كنيد.
24. به رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مىزند و شما را عصبانى مىكند، بىتوجه باشيد. براى مثال اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مىافروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى بپرهيزيد و يا محيط را ترك كنيد. به گفتههاى او توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بىتوجهى و سهلگيرى را پيش گيريد.
25. به مهارتهاى اجتماعى و ارتباطى خود بهبود ببخشيد. افرادى كه مهارتهاى ارتباطى بسيار ضعيف و نامناسبى دارند، سهم زيادى در عصبانيت و تندى در جامعه را به خود اختصاص مىدهند.[4] بنابراين قراردادن وقت كافى و مناسب براى ارائه خدمات نيكوكارانه به ديگران، نقش خوبى در كاهش آن ايفا مىكند و احساس ارتباط و همبستگى با ديگران را دو چندان مىكند. اين گونه مشاركتها، علاقه فرد را براى خدمت ايثارگرانه به ديگران افزايش مىدهد و با افزايش حس همدردى نسبت به ديگران، فرد قادر مىشود تا شناخت بيشترى از آنها به دست آورد. درك انگيزهها سبب كاهش بدبينى و قضاوت عادلانهترى در مورد رفتار آنان خواهد شد و در نتيجه به دور از افكار پرخاشگرانه و احساسات منفى، ستيزهجويانه و خشمآلو، با خود استدلال مىكند و خويشتن را آرام مىسازد؛ زيرا قضاوتهاى بدبينانه و غيرواقعى از ديگران نقش عمدهاى، در نحوه تعامل و برخورد منفى با آنان دارد.
26. در اين مسير از خداوند طلب ياري نماييد و به ائمه اطهار توسل جوييد.
توصيه هايي براي لحظه عصبانيت
1. هر گاه عصباني شديد اين مطلب را به خود متذكر شويد كه من الان عصباني هستم، در واقع خودآگاهي هيجاني مقداري از عصبانيت شما مي كاهد.
2. به هنگام بروز عصبانيت و تندخويى، سريع حالات خود را تغيير دهيد. براى مثال اگر ايستادهايد، بنشينيد و اگر نشستهايد، دراز بكشيد و صورت خود را با آب سرد بشوييد. يك ليوان آب خنك بياشاميد و خود را از آن موقعيت دور سازيد.
3. به هنگام عصبانيت چند نفس عميق بكشيد و سعي كنيد به چيزي فكر نكنيد.
4. يكي از راهكارهاي مفيد براي كاهش خشم و عصبانيت اين است كه در هنگام عصبانيت با دوستان ديگر ارتباط برقرار كرده و با آنها راجع به مسائل ديگري غير از مسئله خشم آور صحبت كنيد. شايد اين عمل در حين عصبانيت كار سختي باشد ولي اگر شما خواهان آرامش هستيد بايد اين كار را انجام دهيد صحبت كردن راجع به مسئله ديگر به شما كمك مي كند تا نتوانيد به موضوع خشم آور فكر نكنيد.
5. اگر امكان دارد، هنگام عصبانيت يا بىحوصلگى و كسالت، يك دوش آب ولرم بگيريد. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك، با آب سرد بشوييد.
6. وضو با آب سرد مي تواند تا حد زيادي از عصبانيت شما بكاهد.
7. چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچههاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا نماييد. فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است، منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.
8. به خودتان تلقين كنيد: كه اتفاق خاصى نيفتاده؛ مگر آسمان به زمين آمده است؟ ديگران در چنين مواردى چه مىكنند؟ آيا همه عزا مىگيرند؟ هر كس به كارى مشغول مىشود و به اين گونه موارد اعتنايى نمىكند.
9. اگر گاهى سريع سخن گفتيد و عجولانه تصميم گرفتيد و رفتار نابجا از شما سرزد؛ به سرعت خود را سرزنش و حتى در لفظ، اظهار پشيمانى كنيد و وعدهها و قولهاى خود را در ذهن خويش، حاضر سازيد.
ذكر «لا حول و لا قوة الا باللَّه» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره «والعصر» را زياد بخوانيد. تكرار اذكار «استغفراللَّه ربى و اتوب اليه» و «اعوذ باللَّه من الشيطان الرجيم» نيز مفيد است.
امام صادق(عليه السلام) فرمودند: «خداوند به برخى از انبيا وحى كرد،: اى فرزند آدم! در وقتى كه غضبناك گرديدى، مرا ياد كن تا من هم تو را در وقت غضبم ياد كنم و تو را هلاك نسازم» بنابراين ياد خدا علاوه بر اينكه آتش خشم را خاموش مىكند، موجب آرامش انسان مىشود و در قيامت نيز آثار مثبتى به دنبال دارد.
10. وقتى كه با امور عصبانيت آفرين مواجه هستيد، براى مدتى (حدود 10 تا 15 دقيقه)، راه دريافتهاى حسى خود را سد سازيد براى مثال جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خود را ببنديد و سر خود را پايين اندازيد تا دريافتهاى عصبانيت را تحت كنترل شما در آيند و موجب تحريك بيشتر شما نشوند.
اگر رفتار و يا صفتى كه در شخصى هست، موجب عصبانيت شما شده، آن را شوخى تلقى كنيد و به شكلى، خود را از تيررس او دور در نظر بگيريد. يعنى؛ از در نظر گرفتن خويش به عنوان مخاطب رفتارهاى ديگران پرهيز كنيد؛ مثلاً از مشاهده كسى كه فحش مىدهد با خود بگوييد مخاطب او من نيستم و در اين هنگام از صحنه دور شده و راه دريافتهاى حسى را سد سازيد تا بيشتر مورد هجوم قرار نگيريد.
از مكاتبه شما با اين مركز كمال تشكر را داريم.
منتظر مكاتبات بعدي شما هستيم.
پی نوشت:
[1] . الكلينى، محمد بن يعقوب، اصول كافى، تصحيح و تعليق: علىاكبر غفارى، (تهران: دارالكتب الاسلاميه)، ج 2، ص 304.
[2] . همان، ص 302.
[3] . همان، ص 110.
[4] . هافمن، كارل (و ديگران)، روانشناسى عمومى از نظريه تا كاربرد، ترجمه سيامك نقشبندى و ديگران، (تهران: ارسباران، 1378)، ص 309.
