عذرخواهی و قبول عذر
منبع : آیت الله مکارم شیرازی؛ انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی، ص: 223
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
یا عَلی، مَن لَم یقبَلِ العُذرَ مِن مُتِنَصّلٍ صادِقاً کانَ او کاذِباً لَم ینَل شَفاعَتی.
ای علی، کسی که عذرِ عذرخواه را نپذیرد چه در این عمل راستگو باشد و چه نباشد به شفاعتم نمی رسد.[1]

پی نوشت

[1] بحارالانوار، ج 74، ص 47

شرح
مسأله عذرخواهی و پذیرش عذر هر دو از ارزش های اخلاقی و اسلامی است. بسیارند کسانی که اعمال خلافی را مرتکب می شوند، امّا گویی عارشان می آید که عذر بخواهند و آن را عیب می دانند، بلکه گاهی به قول مردم: «دو قورت و نیم او هم باقی است» و طلبکار. این عیب بسیار بزرگی است. چه اشکالی دارد اگر انسان خلافی را مرتکب شد، همان گونه که پشیمان شده و در پیشگاه خداوند توبه و استغفار می کند، در پیشگاه خلق هم عذر بخواهد. اگر مردم واقعاً سعه صدر، شجاعت و شهامت عذرخواهی را داشته باشند بسیاری از مشکلات در همان مراحل اوّلیه پایان می پذیرد. گاهی بحث ها و جدال های بی سود بر سر مسائل کوچک و پیش پا افتاده، مشکلات بزرگی را به وجود می آورد. مثلًا در جادّه کسی در حال رانندگی است، اتّفاق می افتد که ناگهان راننده دیگری- عمداً یا غفلتاً- جلوی او می پیچد و بعد عذرخواهی می کند، هر که باشد قبول می کند.

امّا اگر سر بالا حرف بزند و بگوید: مگر حواس نداری، مگر خیابان ارث پدرت است، بعد هر دو پیاده شوند و یقه هم را بگیرند چه بسا در این میان قتلی هم واقع شود. می دانید که قتل خیلی ساده است و گاه از امور بی اهمّیت نشأت می گیرد. امّا اگر چیزی گفته و شما هم عذرخواهی کنید و در یک کلام، اگر شهامت و شجاعت عذرخواهی باشد خطاهای کوچک به خطاهای بزرگ تبدیل نمی شود و گویا از همان اوّل آبی روی آتش ریخته شده است.

همچنین در بین خانواده ها اگر عمل خلافی انجام شد هر کدام که عذرخواهی کنند تمام می شود وگرنه همین چیزهای کوچک به مسائل مهم تبدیل می شود و خانواده ای را متلاشی می کند.

کسی که حاضر نیست عذرخواهی کند آیا خودش را معصوم می داند؟ مسلّماً نه، چون هر انسانی خطا می کند. پس اگر خطایی از او سرزد، خود عذرخواهی دلیل بر بزرگواری اوست، دلیل بر سعه صدر انسان است. کسانی که تنگ حوصله اند و ضیق صدر دارند، گمان می برند با عذرخواهی از شخصیتشان کم می شود، در حالی که غافلند و نمی دانند عذرخواهی دلیل بر عظمت شخصیت و بزرگواری است. پیامبر در داستان «سواده» در مقابل کسی که معلوم نبود راست می گوید یا اشتباه می کند یا این کار مقدّمه ای برای برنامه های بعدی بود، بزرگواری خود را نشان دادند.

بنابراین اگر در کارها منصف باشیم و در چیزهایی جزئی از طرف مقابل، هر که می خواهد باشد- عوام یا باسواد- عذرخواهی کنیم این خود، کلید زندگی سالم است، پس اعتذار (پوزش طلبیدن) از ارزش های اخلاقی است.

امّا مسأله دوم که آن هم بزرگواری و سعه صدر می خواهد، قبول عذر است.

اگر کسی نزد شما آمد صادقانه عذر خواست حتماً باید آن را بپذیرید.

پیامبر صلی الله علیه و آله در این حدیث می فرماید: حتّی اگر عمداً کار خلافی کرده و می خواهد خودش را زیر حجاب اعتذار پنهان کند، شما بزرگواری کرده و به روی خودت نیاور، حتّی عذر دروغین را بپذیر که البتّه موارد استثنایی از بحث جداست، زیرا اگر عذر را نپذیری، پرده حُجب و حیا را دریده ای. مثلًا اگر شما در پاسخ او بگویی نه، دروغ می گویی. طرف مقابل هم بدتر می شود، او هم در جواب می گوید دلم خواست دروغ بگویم. حال شما از چه راهی می خواهی جلوی لجاجت او را بگیری؟

در دعای ابوحمزه آمده است: «امَرتَنا ان تَعفُوَ عَمَّن ظَلَمَنا وَانتَ اولی بِالعَفوِ وَقَد ظَلَمنا انفُسَنا؛ فرمان دادی از کسانی که به ما ستم کردند درگذریم، امّا ای خدا، تو بر عفو از ما- که بر خودمان ستم کردیم- شایسته تری».

در حقیقت مفهوم دعا این است که وقتی حاضر نیستی گناهی را ببخشی و عذری را بپذیری، همان طور که انتظار داری خداوند گناهان بسیارت را ببخشاید، تو هم حدّاقل یک گناه مردم را ببخشای و عذری را بپذیر.

یا در دعای ماه رجب می گوییم: «یعطی مَن سَأَلَهُ؛ به هر که درخواست و خواهش کند عطا می کند». در حالی که خداوند هم به خواهش کننده و هم به غیر آن بخشش می کند. علاوه بر آن، کسی را که در تمام عمرش خدا را نشناخته، مشمول رحمت گسترده خود می گردانَد. او خداوندی است که رحمتش فراگیر است و هیچ درخواست کننده ای را محروم نمی کند و به غیر درخواست کنندگان هم به مقتضای حال می بخشد.

«مُتِنَصّل» یعنی کسی که می خواهد از کاری که کرده خودش را تبرئه کند و در یک جمله، می خواهد عذر بخواهد.

حضرت فرمود: کسی که عذر شخصی را که می خواهد از خطای خودش خارج گردد- خواه راست باشد یا دروغ- نپذیرد شفاعت من به او نمی رسد، زیرا شفاعت من مخصوص خطاکاران است. تو درباره خطاکاران چگونه رفتار کردی که انتظار داری درباره خطای تو گذشت کنند، مگر پاداش های خداوند مطابق با اعمال نیست، اگر من هم خطایی کرده باشم انتظار گذشت دارم که با شفاعت از خطای من درگذرند.

به هر حال پوزش هنگام اشتباه و پذیرش آن از پوزش خواه، کلید خوشبختی، نفوذ در افکار و در دل مردم و از جمله عوامل پیشرفت در زندگی است.