بداخلاقی

بداخلاقی
منبع : آیت الله مکارم شیرازی؛ انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی، ص: 234
پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
یا عَلی، لِکلّ ذَنبٍ تَوبَةٌ الّا سوءُالخُلقِ فَإنَّ صاحِبَهُ کلَّما خَرَجَ مِن ذَنبٍ دَخَلَ فی ذَنبٍ.
ای علی، هر گناهی توبه ای دارد جز بداخلاقی، زیرا هرگاه انسان بداخلاق از گناهی خارج می شود (توبه می کند)، به گناه دیگری دچار می شود.[1]

پی نوشت

[1] بحارالانوار، ج 74، ص 48

شرح
در اینجا پیامبر صلی الله علیه و آله به خطر سوءِ خُلق اشاره کرده می فرماید: از همه گناهان می توان توبه کرد، امّا از بداخلاقی نمی توان توبه کرد، زیرا این صفت دست از انسان برنمی دارد و مهم این است که بدانیم انسان از عمل توبه می کند، در حالی که سوءِخُلق عمل نیست.

آثار سوءِخُلق
1- سوء خُلق سرچشمه گناهان بسیاری است. انسان می خواهد از گناهی توبه کند، به گناه دیگر می افتد. لذا حضرت می فرماید توبه ندارد. ازاین رو از جمله آثار سوءِخُلق، کثرت گناهان ناشی از آن است؛ مانند: اذیت و آزار مردم، دروغ، غیبت، ظلم.

2- از جمله آثار سوءِخُلق، آثار اجتماعی است. یعنی نفرت عمومی مردم را به همراه می آورَد. به عبارت دیگر، انسان با بدخُلقی، دوستان و جامعه و نفوذش را از دست می دهد. مثلًا کاسب است مشتری هایش را از دست می دهد. آقاست، مریدان را از دست می دهد. سوءِخلق باعث می شود که یاران و معاشران از دست بروند. حتّی گاهی زن و فرزندانش را از دست می دهد. منظور از «دست دادن» این است که آنان از او بیگانه می شوند تا جایی که بچّه دوست ندارد پدر را ببیند، چون پدر بداخلاق است. میان او و فرزندان فاصله می افتد. پس نفرت عمومی و جدا شدن مردم یکی دیگر از آثار سوءِخلق است.

3- اثر سوم سوءِخلق، شکنجه و عذاب روحی است که بر خود انسان تأثیر می گذارد. یعنی آدم بداخلاق پیش از هر کس خودش اذیت می شود. او با آتش بداخلاقی، اوّل درون خود را می سوزاند آن گاه برون دیگران را. البتّه این موجب بیماری انسان می شود و در کوتاهی عمر او بسیار مؤثّر است.

بنابراین سوءِخلق حدّاقل این سه اثر منفی را دارد: کثرت گناهان، از دست دادن دوستان و یاران و بستگان و آشنایان، شکنجه روحی.

عوامل و سرچشمه های بداخلاقی
1- توقّع بیجا:

کسانی که پرتوقّع اند و انتظار دارند مردم به آنها سلام کنند و احترام بگذارند، طبیعتاً با مواردی مواجه می شوند که مخالف انتظارشان است لذا از کوره در می روند و عصبانی می شوند، امّا اگر انسان سطح توقّع و انتظارش را حتّی در مورد خانواده و نزدیکانش کم کند، عصبانی نمی شود و در برابر اتّفاقاتی که پیش می آید آمادگی دارد. اگر چنین روحیه ای پیدا شد، از مشکلات نمی هراسد و افسرده نمی شود. برخی اشخاص وقتی از دوستانشان ضربه می خورند می گویند ما چنین چیزی را از دوستمان توقّع نداشتیم.

2- کبر و غرور:

انسان های متکبّر طبعاً می خواهند بالاتر از همه باشند و چون مردم فطرتاً با چنین افرادی ناسازگارند و به ایشان اعتنایی نمی کنند و اینان نیز وقتی می بینند کارها مطابق خواستشان انجام نشده است، عصبانی و بداخلاق می شوند.

3- عدم گذشت:

برخی در زندگی گذشت کمی دارند و لذا دچار عصبانیت می شوند، امّا انسان باید بکوشد کار خلاف را نادیده بگیرد و در برابر ناملایمات گذشت کند، چون اگر آن را فراموش کند اخلاقش هم خوب می شود ولی اگر فراموش نکرد هر وقت به ذهنش می آید ناراحت و در نتیجه بداخلاق می شود.

4- کم ظرفیتی:

انسان های کم ظرفیت یا بی ظرفیت نمی توانند مسائل را تحمّل کنند. به قول معروف «با مَویزی شیرین می شود و با غوره ای ترش» یعنی نسیمی در خانه او طوفان است. چنین کسانی همیشه کج خلق و بداخلاق و عصبانی اند.

امّا اگر انسان بلندنظر باشد، این گونه مسائل را به راحتی هضم می کند. اینها چهار عامل روحی روانی بود، اکنون به عوامل اجتماعی و جسمانی می پردازیم.

عوامل اجتماعی و جسمانی
1- انسانی که ضعیف المزاج است، گاهی کج خلق می شود. دیده اید بیماران معمولًا بداخلاق می شوند، زیرا بر اثر بیماری که تحمّل کرده اند باید ملاحظه حالشان بشود و از سر و صدا نزدشان پرهیز کرد و پرستارانشان باید با آنها مدارا کنند، برای اینکه بیمار در وضعی است که کج خلقی جزءِ طبیعت او شده.

یا مثلًا در بعدازظهر ماه رمضان، برخی مردم عصبانی و بداخلاق می شوند، چون براثر گرسنگی و تشنگی، خون غلیظ می شود و به مغز نمی رسد، اعصاب خسته است و سلول های مغزی تغذیه نمی شوند، طبعاً اعصاب تحت فشار قرار می گیرد در نتیجه نمی تواند خود را کنترل کند. لذا بهتر است در این هنگام در جایی باشد که عوامل عصبانیت کمتر است، زیرا می تواند سراغ عوامل عصبانیت نرود و در ساعاتی که زمینه ها آماده است روابطش را با مردم کم کند. یعنی به گونه ای باشد که کج خلقی خودش را نشان ندهد.

2- گاهی محرومیت از جایی، سبب بداخلاقی در جایی دیگر می شود. مثلًا در بازار ضررکرده، وقتی به خانه می رود زن و فرزندان را می آزارَد.

این بداخلاقی بلای بسیار بدی است، به خصوص کسانی که با مردم سر و کار دارند باید برای پیشبرد کارها در دل مردم نفوذ کنند و مصداق «لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک»[1] نباشند، بلکه مصداق «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ»[2] باشند. ولی کسانی که با مردم سرو کار ندارند زیاد از خود کج خلقی و بداخلاقی نشان نمی دهند.

خلاصه گاهی کج خلقی تمام برنامه های انسان را از بین می برد. ازاین رو باید علاوه بر از بین بردن زمینه ها و عوامل کج خلقی، تمرین خوش خلقی کرد.

حضرت علی علیه السلام آن قدر حُسن خلق داشت که دشمنانش او را متّهم به مزّاح می کردند و می گفتند علی علیه السلام- العیاذ باللّه- بذله گو است.

برای اینکه انسان به سوءِخلق مبتلا نشود باید نقطه مقابل آن را- که حسن خلق است- در خود بپرورد و به اهمّیت آن واقف شود. لذا برای اینکه متوجّه شویم حسن خلق تا چه اندازه نزد پیشوایان بزرگ اسلامی اهمّیت دارد احادیثی از معصومین علیهم السلام را درباره اهمّیت حُسن خلق برگزیده ایم که به آنها اشاره می کنیم:

نمونه ای از حسن خلق پیامبر صلی الله علیه و آله
پیروزی پیامبر صلی الله علیه و آله هرچند با تأیید و امداد الهی بود، ولی از نظر ظاهری عوامل متعدّدی داشت که یکی از مهم ترین آنها جاذبه اخلاقی آن حضرت بود. آن چنان صفات عالی انسانی و مکارم اخلاق در او جمع بود که دشمنان سرسخت را تحت تأثیرقرار می دادوبه تسلیم وا می داشت و دوستان را سخت مجذوب خود می ساخت.

حتّی اگر این را معجزه اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله بنامیم اغراق نگفته ایم، چنانکه نمونه ای از این معجزه اخلاقی در فتح مکه نمایان گشت، هنگامی که مشرکان خونخوار و جنایت پیشه- که سالیان دراز هر چه در توان داشتند بر ضدّ اسلام و شخص پیامبر صلی الله علیه و آله به کار گرفتند- در چنگال مسلمین گرفتار شدند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برخلاف تمام محاسبات دوستان و دشمنان، فرمان عفو عمومی صادر کرد و تمام جنایات آنان را به دست فراموشی سپرد و همین سبب شد که به مصداق «یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا» مردم گروه گروه مسلمان شوند.

درباره حسن خلق، عفو، مهربانی، ایثار، فداکاری و تقوای آن حضرت در کتاب های تفسیر و تاریخ داستان های زیادی آمده است ولی همین قدر باید بگوییم که در حدیثی از حسین بن علی علیه السلام آمده است که فرمود: از پدرم امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره ویژگی های زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و اخلاق او پرسیدم و پدرم مشروحاً به من پاسخ فرمود. در بخشی از این حدیث آمده است:

«پیامبر صلی الله علیه و آله با همنشینانش با خوشرویی و خنده برخورد می کرد و نرمخو و ملایم بود. هرگز خشن، سنگدل، پرخاشگر، بدزبان، عیب جو و مدیحه سرا نبود.

هیچ کس از او مأیوس نمی شد و هر که به در خانه او می آمد نومید بازنمی گشت.

سه چیز را از خود دور کرده بود: مجادله در سخن، پرگویی، دخالت در کاری که به او مربوط نبود. و دو چیز را در مورد مردم رها کرده بود: کسی را مذمّت نمی کرد، به جست وجوی لغزش ها و عیب های پنهانی مردم نمی پرداخت.

فقط در مورد اموری که ثواب الهی را امید داشت سخن می گفت. هنگام سخن گفتن به قدری کلماتش در دل ها نفوذ داشت که همه سکوت اختیار می کردند و هنگامی که ساکت می شد آنها به سخن درمی آمدند، امّا نزد او هرگز نزاع و مجادله نمی کردند. هرگاه مرد غریب و ناآگاهی با خشونت سخن می گفت و درخواستی می کرد، تحمّل می کرد و به یارانش می فرمود: هرگاه کسی حاجتی دارد به او عطا کنید. هرگز کلام کسی را قطع نمی کرد تا سخنش پایان گیرد».

آری، اگر این اخلاق نیکو و ملکات الهی نبود آن ملّت عقب مانده جاهلی و آن جمع خشن انعطاف ناپذیر به اسلام درنمی آمدند، بلکه به مصداق آیه «لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک» همه از گرد او پراکنده می شدند و همان راه و روش دوران جاهلیت را ادامه می دادند. و چه خوب است که این اخلاق اسلامی امروز زنده شود و در هر مسلمانی، پرتوی از اخلاق و خوی پیامبر صلی الله علیه و آله باشد.

اهمّیت حُسن خلق در روایات اسلامی
روایات اسلامی نیز در این زمینه- چه درباره شخص پیامبر و چه درباره وظیفه مسلمین- فراوان است که در اینجا به چند روایت اشاره می کنیم:

در حدیثی می خوانیم که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «انَّما بُعِثتُ لِاتَمّمَ مَکارِمَ الأخلاقِ؛ من برای این مبعوث شده ام که فضایل اخلاقی را تکمیل کنم».

به این ترتیب، یکی از اهداف اصلی بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله همین تکمیل اخلاق نیکوست.

در حدیث دیگری فرمود: «انَّ المُؤمِنُ لَیدرِک بِحُسنِ خُلقِهِ دَرَجةَ قائِمِ اللیلِ وَصائِمِ النَّهارِ؛ مؤمن با حُسن خلق خود به درجه کسی می رسد که شب ها به عبادت می ایستد و روزها روزه دار است».[3] و در روایت دیگری می خوانیم که فرمود: «ما مِن شَی ءٍ اثقَلُ فی المیزانِ مِن حُسنِ الخُلُقِ؛ چیزی در میزان عمل، سنگین تر از خلق خوب نیست». [4] و از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «احَبُّکم الَی اللّهِ احسَنُکم اخلاقاً المُوَطِئُونَ أکنافاً الَّذینَ یألَفونَ وَ یؤلَفونَ وَ أبغَضُکم الَی اللّهِ المَشَّؤونَ بِالنَّمِیمَةِ المُفَرّقونَ بَینَ الإخوان المُلتَمِسونَ لِلبُرَآءِ العَثَراتِ؛ از همه شما محبوب تر نزد خدا کسی است که اخلاقش از همه بهتر باشد، همان کسانی که متواضع اند، با دیگران آمیزش دارند و مردم نیز با آنها آمیزش دارند. و از همه شما مبغوض تر نزد خدا سخن چین است که در میان برادران جدایی می افکنَد و در جست وجوی لغزش افراد بی گناه است».[5] در حدیث دیگری از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که فرمود: «أکثَرُ ما یدخِلُ النّاسَ الجَنَّةَ تَقوَی اللّهِ وَ حُسنُ الخُلقِ؛ بیشترین چیزی که مردم را وارد بهشت می کند پرهیزگاری و و خوشخویی است». [6] در حدیثی امام باقر علیه السلام فرمود: «انَّ اکمَلَ المؤمِنینَ ایماناً أحسَنُهُم خُلقاً؛ از میان مؤمنان کسی ایمانش از همه بهتر است که اخلاقش نیکوتر باشد».[7] در حدیثی از امام علی بن موسی الرّضا علیه السلام آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«عَلَیکم بِحُسنِ الخُلقِ فَأنَّ حُسنَ الخُلقِ فِی الجَنَّةِ لا مَحالَةَ وَ ایاکم وَ سُوءَ الخُلقِ فَأنَّ سُوءَ الخُلقِ فِی النّارِ لا مَحالَةَ؛ بر شما باد به خوشخویی، زیرا خوش خلق سرانجام در بهشت است و از بدخلقی بپرهیزید که سرانجام در آتش است».[8] از مجموع این احادیث به خوبی استفاده می شود که خوشخویی کلید بهشت، وسیله جلب رضای خدا، نشانه قدرت ایمان، و هم عرض عبادت های شبانه و روزانه است.

بدخویی نقطه مقابل خوش خویی، در روایات اسلامی
در حدیثی رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «الخُلقُ السَّی ءُ یفسِدُ العَمَلَ کما یفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ؛ بدخویی عمل را تباه می کند چنانکه سرکه عسل را فاسد می سازد».[9] در حدیث یگری فرمود: «سُوءُ الخُلقِ ذَنبٌ لا یغفَرُ وَسُوءُ الظَّنّ خَطیئَةٌ تَفُوحُ؛ بدخویی گناهی نابخشودنی است و بدگمانی خطایی است که منتشر می شود».[10] و در روایتی فرمود: «انَّ العَبدَ لَیبلُغُ مِن سُوءِ خُلقِهِ اسفَلُ دَرَک جَهَنَّمٍ؛ بنده بر اثر بدخویی به پایین ترین طبقات دوزخ می رسد».[11] در حدیثی امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «رُبَّ عَزیزٍ أذَلَّهُ خُلُقُهُ وَ ذَلیلٍ أَعَزَّهُ خُلُقُهُ؛ بسا عزیزی که اخلاقش او را ذلیل ساخته و ذلیلی که اخلاقش او را عزیز کرده است».[12] و در روایت دیگری فرمود: «مَن ساءَ خُلُقُهُ فَأذّنوا فی اذُنِهِ؛ هر که اخلاقش بد شد در گوشش اذان بگویید».[13]

پی نوشت ها

[1] ترجمه: «اگر تندخو و سخت دل بودى مردم از گرد تو پراكنده مى‏شدند». سوره آل عمران، آيه 159.

[2] ترجمه: «رحمت خدا تو را با مردم مهربان و خوش‏خوى گردانيد». سوره آل عمران، آيه 159.

[3] بحارالانوار، ج 71، ص 382.

[4] عيون اخبار الرّضا عليه السلام، ج 1، ص 40.

[5] مستدرك الوسائل، ج 9، ص 150.

[6] بحارالانوار، ج 71، ص 373.

[7] همان، ج 1، ص 373.

[8] همان، ج 10، ص 369.

[9] همان، ج 73، ص 297.

[10] المحجّةالبيضاء، ج 5، ص 93.

[11] همان.