شبانى حضرت محمد (ص)

سيد ابراهيم سيد علوى

مقدمه
شبانى و دامدارى از روزگاران كهن از جمله اشتغالات و حرفه‏هاى رايج جامعه بشرى بويژه در اجتماعات بدوى و روستايى بوده است. هر خانواده به طور طبيعى تعدادى، هر چند اندك، دام (گوسفند، گاو، شتر و غيره) با مقاصد اقتصادى و معيشتى نگاهدارى مى‏كرده و معمولا نوجوانان و جوانان، آنها را به چراگاه و مراتع مى‏برده و شبانگاه به روستا برمى‏گردانده‏اند و حتى گاهى به سبب زيادى دام و فقدان نيروى انسانى كافى در درون خانواده، فرد و يا افرادى را به اجيرى و مزدورى مى‏گرفته‏اند و آنان در برابر دريافت دستمزد دامدارى و شبانى مى‏كرده و از گاو و گوسفند و شتر، مراقبت مى‏كرده‏اند.

يكى از موضوعاتى كه ناقلان اخبار و سيره‏نويسان، درباره زندگانى رسول‏اكرم‏صلى الله عليه وآله بدان پرداخته و سخنان نسبتا فراوان در آن باره گفته و احيانا در اين زمينه از حدود ادب خارج شده‏اند موضوع چوپانى و شبانى آن حضرت در دوره نوجوانى و جوانى و پيش از بعثت است. از آن احاديث چنان برمى‏آيد كه نقالان و قصه‏پردازان از اين موضوع، اصلى كلى ساخته و پرداخته‏اند كه بنابرآن، گويا، همه پيامبران و رسولان حق تعالى بايد دوره‏اى از عمر خويش را به شبانى بگذرانند تا براى تصدى امر خطير رسالت‏شايستگى يابند!

ما در اين مقال، موضوع شبانى پيامبران را در چهار عنوان بررسى مى‏كنيم: 1 - اصل شبانى و دامدارى به عنوان وسيله امرار معاش و زندگانى. 2 - اجير شدن براى ديگرى به همين هدف و مقصد. 3 - چوپانى پيامبران به طور عام و پيامبر اكرم صلوات‏الله عليه و عليهم اجمعين به طور خاص براى تمرين و يادگيرى مسؤوليت پيامبرى و تحصيل برخى كمالات روحى و نفسانى. 4 - شبانى پيامبر اكرم براى مكيان و اجير شدن او براى قريش به قصد تامين معاش و گذران زندگى.

اول: شبانى و دامدارى
ترديدى نيست كه انسان از بدو پيدايى خود در روى زمين براى آن كه زنده بماند به غذا و طعام نياز داشته و براى سير كردن شكم خود و تامين معيشت نيازمند كار و كوشش بوده است و طبيعى‏ترين كار در آن زمينه، كشاورزى و دامدارى و امثال آن بوده است وانگهى پيامبران خدا، بعد بشرى داشته و از اين نظر مانند ديگر آحاد انسان براى زنده ماندن، كار و تلاش مى‏كردند و احيانا از طريق كشاورزى و گوسفنددارى و شبانى، زندگى مى‏گذرانده‏اند. ابراهيم خليل الرحمان على نبينا و آله عليه‏السلام با ساره دختر خاله‏اش ازدواج كرد. او كه زنى ثروتمند و صاحب گوسفندان فراوان بود، همه آنها را در اختيار ابراهيم عليه السلام قرار داد و او با سر و سامان دادن به آنها و حسن نگهدارى، مال و منال فراوان به دست آورد و در شهر كوثا وضع هيچ كس بهتر از او نبود. (1)

درباره شبانى پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نيز روايات متعددى نقل شده است. جابربن عبدالله گويد: در مرالظهران نزد رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله بوديم در حالى كه گوسفند و قوچ مى‏چرانيد. پيامبر فرمود: بر شما باد گوسفند سياه كه پاكيزه‏تر است. پرسيدند: آيا شما گوسفند شبانى كرده‏ايد؟ فرمود: آرى، و هل نبى الا رعاها: آيا پيامبرى بوده كه گوسفندچرانى نكند؟! (2)

از عمار رضى‏الله عنه نقل شده كه گفت: روزى گوسفندان خانواده‏ام را به چرا برده بودم و محمدصلى الله عليه وآله هم شبانى مى‏كرد به آن جناب گفتم: آيا مايل هستيد تا به فخ برويم كه آن جا مرتع و سبزه‏زارى درخشنده و نيكو است؟ پيامبر فرمود: آرى برويم. فرداى آن روز به آن جا رفتم. محمدصلى الله عليه وآله پيش از من به آن جا رسيده بود اما گوسفندانش را از آن مرتع و علفزار دور نگاه داشته و نمى‏گذاشت وارد چراگاه شوند تا مرا ديد فرمود چون با تو قرار گذاشته بودم خوش نداشتم پيش از آمدن تو گوسفندان را بچرانم. (3)

طبرسى در تفسير آيه «و منهم من يلمزك فى الصدقات...» (توبه /58): «و برخى از آنان در خصوص صدقه‏ها و زكات، بر تو طعنه مى‏زنند و خرده مى‏گيرند» مى‏نويسد: رسول خدا غنايم جنگ حنين را قسمت مى‏كرد. مردى پيش آمد و گفت: مگر فرمان خدا آن نيست كه صدقات را به فقرا و بينوايان بدهيد؟ پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: آرى، چنين است. آن مرد گفت: پس چرا همه آنها را به شبان‏ها و گوسفندچرانان مى‏دهيد؟ پيامبر اكرم فرمود: «ان نبى‏الله موسى كان راعى غنم‏»: «پيامبر خدا موسى، گوسفندچران بود». وقتى آن مرد برگشت كه برود رسول‏الله فرمودند: از اين مرد برحذر باشيد. (4)

جابر از ابوجعفر باقرعليه السلام حكايت كرد كه رسول‏اكرم فرمود: پيش از بعثت‏به گوسفندان و شترانى كه به چراگاه برده بودم مى‏نگريستم - و هيچ پيامبرى نيست مگر آن كه شبانى كرده است - مى‏ديدم آن زبان‏بسته‏ها كه آرام و در جاى امن قرار داشتند و چيزى به ظاهر موجب رميدن آنها نبود ناگهان بدون سبب و علت معلوم، آن گوسفندان و شتران از جا مى‏پريدند و رم مى‏كردند و من هماره درشگفت‏بودم و با خود مى‏گفتم جريان چيست و سبب رميدن آن زبان‏بسته‏ها كدام است؟ تا اين كه جبرئيل حديث كرد كه آن در نتيجه ضربتى است كه در قبر بر كافر فرود مى‏آيد و جز انس و جن همه جانداران آن را احساس مى‏كنند و صداى آن ضربت را مى‏شنوند. پناه به خدا از عذاب و شكنجه قبر. (5)

در نقلى ديگر داستان‏گونه و در زمينه شق‏صدر پيامبرصلى الله عليه وآله چنين آمده است: داشتم گوسفندان را شبانى مى‏كردم كه گرگى پيدا شد گفتم تو در اين جا چه مى‏كنى؟ گفت: تو چه مى‏كنى؟ گفتم: من گوسفندان را شبانى مى‏كنم. گفت: تو راهت را بگير و برو، من گوسفندان را جلو راندم گرگ در ميان گوسفندان افتاد و ناگهان گوسفندى را بكشت... (6)

به مفاد حديث ديگر آن زمان كه پيامبر سى‏وهفت‏ساله بوده و در ميان كوههاى مكه شبانى مى‏كرده است مردى را مى‏ديده كه به وى نويد رسالت و پيامبرى مى‏دهد. (7) و براساس حديثى ديگر، آن وضع موقعى پيش آمده كه پيامبرصلى الله عليه وآله گوسفندان ابوطالب را به چرا مى‏برده است. (8)

ابوهريره روايت كرده كه رسول خدا فرمود: «ما بعث الله عزوجل نبيا الا راعى غنم...» (9) : خداوند عزوجل جز گوسفندچران را پيامبر نكرده است.!

اين است نمونه‏اى از نقل‏هاى تاريخى و حديثهاى داستان گونه مشعر بر اين كه پيامبران الهى و رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله همگى برهه‏اى از عمر شريفشان را به شبانى و گوسفندچرانى سپرى كرده‏اند و هر چند كه سند برخى از آنها محل كلام و احيانا متن آنها نيز آشفته است ليكن ما به لحاظ آن كه ناممكن نيست كه پيامبران و رسول گرامى ما در خانواده خود و براى اداره زندگى شخصى شبانى و گوسفندچرانى كرده باشند، از مناقشه در اين باب چشم مى‏پوشيم و به بحث ديگر كه مهمتر است و در ترسيم سيماى درست از پيامبران خدا مؤثرتر است مى‏پردازيم.

دوم: شبانى و اجيرى براى ديگران
بحث دوم، شبانى پيامبران و رسول گرامى خدا و اجير ديگران شدن است و در اين باب، سخن از پيامبران با كلام از زندگانى رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله تفاوت دارد. زيرا در قرآن كريم درباره شبانى موسى براى شعيب‏عليهماالسلام آياتى صريح و روشن داريم مبنى بر اين كه موسى‏عليه السلام مدت ده سال اجير شعيب‏عليه السلام شد تا براى او شبانى كند، و پس از انقضاى مدت مقرر با همسرش راهى وطن خود شد و در طور سينا به رسالت و نبوت برانگيخته گرديد. (10)

به زعم ما هر انسانى براى اداره زندگى خود، بايد كار و كوشش كند اعم از پيامبران و يا ديگران; و شبانى و گوسفنددارى براى خود و يا ديگرى از جمله راههاى تحصيل معيشت‏حلال است. و هيچ كار شرافتمندانه‏اى، ننگ و عار نيست ليكن اين مساله در محيط اشرافى مكه و درباره رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله فرق مى‏كند.

قرآن مجيد، پندار جاهلانه مشركان مكه و جز آنان را كه كار و كوشش را براى پيامبران عيب مى‏دانستند و انتظار داشتند كه آنان نخورند و براى زندگى روزمره خود تلاش نكنند به شدت محكوم كرده است.

گفتند: اين رسولان را چه شده كه طعام مى‏خورند و در بازارها راه مى‏روند...؟ ما پيش از تو رسولانى نفرستاديم مگر آن كه آنان طعام مى‏خوردند و در بازارها راه مى‏رفتند. (11)

سخن ويژه درباره رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله آن است كه اگر چه او ممكن است در خانواده خود و براى مادر رضاعى و يا جد و عمويش شبانى كرده باشد ليكن او براى احدى به عنوان اجير و مزدور شبانى و چوپانى نكرده است.

يعقوبى در اين باب كلامى شيوا و صريح دارد: «و لا كان اجيرا لاحد قط‏» (12) : او هرگز اجير و مزدور كسى نشده است.

به نظر مى‏آيد راز اين نكته آن باشد كه جاهليت‏بر پندارهاى واهى و تخيلات استكبارى، كار و كارگر را تحقير و توهين مى‏كند چنان كه يتيمان و مردمان بيكس در آن محيطها مورد بى‏توجهى و بى‏مهرى شديد قرار مى‏گرفتند. در نظامهاى جاهلى، ثروتمندان غالبا از راه رباخوارى و بهره‏كشى از زحمتكشان فربه‏تر مى‏شوند و در همان حال كار و كارگر را تحقير مى‏كنند. و خداوند متعال خواسته است دشمنان پيامبرصلى الله عليه وآله را پيشاپيش خلع سلاح كند و جلو ياوه‏سرايان مكه را بگيرد.

در اين جا ذكر اين نكته لازم است كه هر چند محمدصلى الله عليه وآله يتيم بوده ليكن خداوند متعال جدى مثل عبد المطلب كه وى را ابراهيم ثانى مى‏خواند (13) و نيز ابوطالب عموى بزرگوارش را به سرپرستى او گماشته است. و نيز اگر چه او از مال دنيا بهره زيادى نداشته است اما هرگز به مشركان مكه نيز محتاج نبوده است و اين همان نكته‏اى است كه خصم در طى قصه‏پردازى، آن را جاسازى كرده است.

ابوهريره مى‏گويد: خداوند با عزت و جلالت، جز چوپان و شبان را به پيامبرى برنينگيخت. از آن حضرت سؤال شد شما چطور يا رسول‏الله؟ فرمود: «انا رعيتها لاهل مكة بالقراريط‏»: من براى مردم مكه با دريافت قيراطهايى، چوپانى و شبانى كرده‏ام.» (14)

«قراريط‏» را جمع قيراط دانسته‏اند و آن، اجزايى از درهم و دينار، و پول سيم و زر است كه با آن اشياى ناچيز و ارزان قيمت مى‏خريدند. (15) و به قولى: قيراط در بيشتر بلاد، نصف يك درهم است و در شام، يك بيست و چهارم. (16)

و سويدبن سعيد گفت: رسول‏الله هر گوسفند را به يك قيراط شبانى مى‏كرد.! (17) ابراهيم حربى گفت: قراريط نام جايى است در مكه زيرا قراريط به عنوان پول سيم و زر در ميان عرب، شناخته شده نيست وانگهى در برخى احاديث آمده است كه آن حضرت فرمود: من براى خانواده‏ام به قيراطهايى شبانى كرده‏ام و عادتا هيچ فردى براى شبانى خانواده‏اش دستمزد نمى‏گيرد. در برخى احاديث‏به جاى «قراريط‏» «اجياد» آمده است و آن مؤيد اين است كه قراريط نام جايى است نه پول سيم و زر. و از سويى ديگر، عرب جايى به نام قراريط نمى‏شناسد پس قطعا مراد از آن واژه، پول زر و سيم است پس شبانى براى خانواده نبوده بلكه براى مردم مكه بوده است و مؤيد آن روايت‏بخارى است كه: «كنت ارعاها اى الغنم على قراريط لاهل مكه‏»: من گوسفندچرانى مى‏كردم بر قيراطهايى براى مردم مكه. (18)

ابن حجر، ميان آن احاديث كه در برخى «بقراريط‏» و در بعض ديگر «على قراريط‏» و در سومى «لاهل مكه‏» و در چهارمى «غنم اهلى‏» آمده است، به نحوى جمع كرده است. بدين بيان كه او براى خانواده‏اش بدون دستمزد و اجرت و براى ديگران با دريافت مزد و اجر، شبانى مى‏كرده است! و مقتضاى جمع ابن‏حجر آن است كه هر «نوع شبانى بى‏مزد و با دستمزد تحقق داشته است و چنين چيزى موقوف بر ثبوت نص و نقل در آن زمينه مى‏باشد. (19)

ابن جوزى مى‏نويسد روايت‏شبانى محمدصلى الله عليه وآله براى مردم مكه را فقط بخارى از ابن‏هريره نقل كرده است و او در اين باب منفرد است. و همان نكات مذكور درباره قراريط را آورده است. (20)

استاد مرتضى عاملى مى‏نويسد: مورخان نوشته‏اند: محمدصلى الله عليه وآله در بنى‏سعد، شبانى كرده است و براى خانواده خود نيز دامدارى فرموده است و نوشته‏اند براى مردم مكه هم چوپانى كرده است و حديث‏بخارى را شاهد آورده‏اند اما ما در صحت قصه ترديد داريم چون بعيد است پيامبر در برابر مزدى كه حتى پيرزنان بدان رغبت ندارند به شبانى بپردازد. اولا: يعقوبى، نص و روايتى صريح در نفى اجير شدن آن حضرت در طول زندگانى، آورده است. ثانيا: متن روايات، كه حكايت از يك واقعه مى‏كنند اختلال و تناقض دارند و همين، سبب شده كه علما در توجيه و تفسير آن حاديث‏به دست و پا بيفتند و اگر سند آن حديث‏هاى صحيح مى‏بود مى‏شد به آن توجيهات دل بست.

استاد عاملى، وجود واژه‏هايى على قراريط، بقراريط، لاهلى، لاهل مكه و اجياد را دليل اختلال و تناقض متن حديث دانسته است. (21)

بيهقى در اين جا به حديث ديگرى پرداخته است مشعر بر اين كه رسول اكرم به امر اجير شدن خود در جريان سفر شام اعتراف فرموده است.

«آجرت نفسى من خديجة سفرتين بقلوص‏»: (22) در دو سفر، خودم را اجير خديجه كردم به يك شتر جوان. (23)

اين حديث علاوه بر تعارضش با نقل يعقوبى مبنى بر نفى اجيرى رسول‏الله براى احدى به طور مطلق، تاريخ بيش از يك سفر با سرمايه خديجه را يادآورى نمى‏كند وانگهى در سند، ربيع‏بن بدر واقع است و دانشمندان رجالى او را به شدت محكوم كرده‏اند.

ابن‏حجر او را ضعيف دانسته است. ابن معين گفت: او چيزى نيست. قتيبه و ابوداود هم او را تضعيف كرده‏اند. نسايى حديث او را متروك دانسته و جوزجانى حديثش را سست‏شمرده است و ابوحاتم گفت: با حديث او سرگرم نشويد و آن را رها كنيد و ابن‏عدى گفت‏حديث‏هاى او و روايات كسانى را كه از او نقل حديث مى‏كنند پى نگيريد. (24)

اما راجع به ابوهريره، بحثى باز نمى‏كنيم و خواننده را به كتابهاى اضواء على السنة المحمديه و شيخ المضيرة ابوهريره هر دو از استاد ابوريه دانشمند و نويسنده مصرى، و كتاب ابوهريره از شرف‏الدين عاملى، ارجاع مى‏كنيم.

نكته جالبتر آن كه يعقوبى آن جمله طلايى را درباره پيوند خديجه با محمد صلى الله عليه و آله آورده است: «وانه ما كان مما يقول الناس انها استاجرته بشى‏» (25) : آنچه مردم گويند كه خديجه با مزدى، محمدصلى الله عليه وآله را اجير گرفته بود، واقعيت ندارد. نتيجه آن كه شبانى محمدصلى الله عليه وآله و ديگر انبياى الهى به اقتضاى محيط و شرايط زندگى، امرى عادى مى‏تواند باشد و حتى اجير شدن پيامبرى مثل موسى‏بن عمران كليم‏الله نيز پذيرفتنى است ليكن در خصوص حضرت محمدصلى الله عليه وآله به نص كلام يعقوبى و با ملاحظه ضعف‏ها و تناقض‏هاى موجود در حديثها، به ضرس قاطع مى‏توان گفت كه آن حضرت براى مردم مكه شبانى نكرده و اجير نشده است و چنان نقلها، ياوه‏هاى نقالان و قصاص عصر اموى است كه براى شكستن شخصيت محمدصلى الله عليه وآله توسط علم و دين به دنيافروشان جعل و وضع شده است.

سوم: شبانى و رسالت
سومين نكته در احاديث‏شبانى پيامبران و اساسى‏ترين ديدگاه ما در اين بحث، رابطه شبانى با رسالت و نبوت است كه گويا چنان چيزى از شرايط پيامبرى و از مقدمات ضرورى آن بوده است! و برخى نويسندگان معاصر در آن زمينه قلمفرسايى و سعى كرده‏اند ساختار شخصيتى پيامبران و رسولان حق تعالى را در پرتو شبانى، توجيه كنند. آنان امر شبانى و چوپانى را چه از نظر خلوت‏گزينى و انديشه و چه از جهت ابتلا به زبان بسته‏هايى كه گردآورى آنها و سر و كله زدن با آنها صبر و حوصله فراوان لازم دارد به حيات معنوى و اخلاقى پيامبران ربط داده‏اند.

حديث:
مروان‏بن مسلم از عقبه، از امام صادق‏عليه السلام روايت كرده است: «ما بعث الله قط نبيا حتى يسترعيه الغنم يعلمه بذلك رعية الناس‏»: (26) خداوند هيچ پيغمبرى برنينگيخت مگر آن كه او را به شبانى و چوپانى گوسفندان واداشت تا بدان وسيله رعيت‏دارى به ايشان بياموزد.

هيكل با در نظر گرفتن مجموعه احاديث‏شبانى مى‏نويسد: آنچه محمدصلى الله عليه وآله را بيشتر از هر چيز به تفكر وامى‏داشت اشتغال او به گوسفندچرانى در دوران صباوت است كه بعد از بعثت‏به غبطه از آن حالت‏ياد مى‏كرد و خود را همانند موسى و داودعليهماالسلام شبان مى‏دانست زيرا چوپان گوسفندان، دلى ذكى و روحى لطيف و با رافت دارد. در روزها به بيابانهاى گسترده مى‏نگرد و شبها به آسمانها نظاره مى‏كند و با نگرش به ستارگان فروزان مجالى براى انديشه مى‏يابد. او به اين عوامل و آيات مى‏نگرد تا پشت‏سر آنها را ببيند و براى اين جهان تفسيرى پيدا كند... (27)

در كتاب سيره حلبى در فلسفه شبانى، چنين مى‏خوانيم: حكمت الهى ايجاب مى‏كند كه مرد وقتى به شبانى گوسفندان مى‏پردازد از آن نظر كه گوسفند ضعيفترين و پراكنده‏ترين بهايم است اقدام به چنان كارى، مايه آرامش و سكون دل مى‏شود و قلب انسان مملو از لطف و مهر و رافت مى‏گردد و چنان شخصى اگر از شبانى گوسفند به مردم‏دارى و رعيت‏پرورى بپردازد اولا: حدت طبيعى در وجود او از بين مى‏رود و ثانيا: از ظلم و ستم غريزى فاصله مى‏گيرد! پس او در معتدلترين حالات و عادلانه‏ترين وضع قرار مى‏گيرد. (28)

استاد سبحانى با در نظر گرفتن سخنان پيش‏كسوتان سيره و تاريخ‏نگارى، در اين باب بيانى مفصلتر دارد. از جمله مى‏نويسد: پيامبران بخشى از عمر خود را پيش از رسيدن به مقام نبوت در چوپانى و شبانى مى‏گذراندند. مدتها در بيابان‏ها به تربيت‏حيوانان اشتغال مى‏ورزيدند تا در طريق تربيت انسان‏ها شكيبا و بردبار باشند و تمام مصايب و سختيها را آسان بشمارند زيرا اگر شخصى توانست دشوارى‏هاى تربيت‏حيوان را كه از نظر هوش و فهم با انسان قابل مقايسه نيست‏بپذيرد قطعا خواهد توانست گمراهان را كه شالوده فطرت آنان را ايمان به خدا تشكيل مى‏دهد برعهده بگيرد.

علت ديگر دورى از جامعه فاسد و منحط مكه و سومين دليل فرصت مطالعه صفحه زيباى آسمان و اوضاع ستارگان است كه براى او در شبانى ميسر بود. (29)

محمدباقر مجلسى در ضمن بحثى چنين مى‏نويسد: به حكمت الهى، شبانى در زندگى پيامبران مقدمه‏اى قرار داده شده است تا آنان بتوانند بعدا راعى و شبان مردم باشند و امت‏ها، رمه ايشان به حساب آيند. (30)

چنانت كه ملاحظه مى‏كنيد از قديمترين قرن اسلامى تاكنون غالب مورخان و سيره‏نگاران و نويسندگان هماوا با يكديگر شبانى را در زندگانى انبياى عظام و پيغمبران اسلام به همين ديدگاه نگريسته‏اند. برخى با ذكر متن حديث و برخى ديگر با توضيح و بيان در صحت و درستى آن ترديد نكرده‏اند و كمتر كسى بدين نكته توجه كرده كه اگر پيامبران الهى و بويژه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله صاحب خلق والا و صبر و شكيب و صلابت و استقامت و ديگر كمالات خلقى و رفتارى بوده‏اند همه آن كمالها در پرتو وحى و تعليم و تربيت آسمانى بوده است و بس و هرگز هيچ يك از آن كمالات نمى‏تواند به مساله شبانى مربوط باشد.

سوكمندانه بايد گفت: دشمنان و بدخواهان پيغمبر اكرم‏صلى الله عليه وآله از دورترين زمان يعنى عصر بعثت وقتى در ترور شخص آن حضرت ناكام ماندند به توهين و ترور شخصيت آن رسول عظيم‏الشان پرداختند و نسبتهاى جنون، يتيمى تحقيرآميز و آن جمله اشتغال به شبانى از آن قبيل تلاشهاى مذبوحانه است. اشراف جاهلى مكه با طرح شبانى و ربط دادن آن به رسالت و نبوت به زعم خود خواستند خدشه بر شخصيت آن بزرگوار وارد سازند ليكن وجود مورخانى همچون يعقوبى و حضور دانشمندان متعهد و تحليلگران آگاه در درازناى زمان كه مانند صرافان ناقد، اصل از بدل و سره از ناسره بازمى‏شناسند جاده را براى محققان دوره‏هاى بعد هموار كردند و چنان زمينه مساعدى به وجود آمد كه ما امروز مى‏توانيم به سهولت در پرتو آن منابع و نصوص صحيح، قاطعانه نظر دهيم و غبار از چهره گرد گرفته تاريخ و سيره بزداييم.

نتيجه آن كه: اولا: پيامبران به لحاظ با رسالت و پيامبرى، شبان نبوده‏اند اگر چه طبيعتا برهه‏اى از عمر شريفشان را در شبانى و چوپانى گذرانده‏اند. ثانيا: پيامبر اكرم ما به شبانى اجير كسى نشده و آن همه كمالات روحى و معنوى را در كلاس شبانى نياموخته است‏بلكه چنان كه در وصف امى بودن وى گفته‏اند او درس ناخوانده و استاد نديده تربيت‏شده آسمانى و وحيانى بوده است، «كان اميا يؤدب‏» (31) همچنين در زمينه اخلاق والا و صبر و حوصله او بايد گفت ادب و تربيت وحيانى كارساز بوده است و هر انسان شريفى از اين آبشخور مقدس و پربركت‏بايد سيراب گردد هر چند كه رسول و پيامبر نباشد.

براستى اگر دانشمندان، به جاى بال و پر دادن به آن احاديث ضعيف و سخنان شعرگونه و تخيلى، در آيات قرآن مى‏نگريستند منشا كمالات پيامبر را مى‏جستند.

«فبما رحمة من الله لنت لهم...» «(آل‏عمران /159): در اثر مهر و رحمت‏خداوندى تو براى آنان نرمخوى شدى.

«وانك لعلى خلق عظيم‏» (القلم /4): حقا كه تو صاحب خلقى بزرگ مى‏باشى و در تفسير آيه فوق گفته‏اند «كان خلقه القران يرضى برضاه و يسخط بسخطه‏»: (32) خلق و خوى محمدصلى الله عليه وآله، خلق قرآنى بود راضى به رضاى او و خشمگين به خشم و غضب قرآن بود. و اگر علاوه بر قرآن، آن زلال صافى معرفت و آگاهى، از نهج‏البلاغه اميرالمؤمنين بهره مى‏بردند آنچنان ره گم نمى‏كردند. «خداوند از دوران شيرخوارگى بزرگترين فرشته از فرشتگان خود را همراه و همدم رسول الله صلى الله عليه وآله كرده بود كه او را به راه بزرگوارى‏ها مى‏برد و اخلاق نيكوى جهانى به او مى‏آموخت...» (33)

بنابر آنچه گفته شد، چقدر اين سخن سست و واهى است كه پيامبران و رسول اكرم از رهگذر شبانى و گوسفندچرانى به مردمدارى رسيده و از آن طريق به صبر و حوصله و ديگر كمالات اخلاقى و رفتارى دست‏يافته‏اند!

به نظر نگارنده هر چند در اسرار آفرينش و تامل در آسمان و زمين و همه پديده‏هاى هستى، امرى است پسنديده و نكته‏اى است كه قرآن به آن دستور داده است و محمدصلى الله عليه وآله شخصا، نخستين عامل به فرمانهاى قرآن شريف بوده است ليكن رسالت و پيامبرى را معلول تفكر و انديشه بشرى دانستن همان خط سياه صهيونيسم و صليبيان كينه‏ورز است كه مستشرقان در اعصار اخير آن را دنبال كرده و غرب‏زده‏هاى عالم اسلام هم مرعوب آنان شده و اين چنين ياوه‏هايى را جعل كردند و مثل آنان مثل كسى است كه زهر كشنده‏اى را در كپسولى خوش‏رنگ و معطر به خورد انسان بدهد. به صراحت‏بايد گفت: رسالت محمدى‏صلى الله عليه وآله امرى وحيانى و آسمانى است و كمالات اخلاقى و رفتارى آن پيامبر بزرگ، ارتباط مستقيم با وحى و ادب قرآنى داشته است و از آن جمله: تفكر و انديشه و تعقل است و اين دو نكته را از هم تفكيك بايد كرد.

چهارم: محمدصلى الله عليه وآله اجير قريش!!
در زمينه برخورد ناجوانمردانه مكيان مشرك با محمدصلى الله عليه وآله و رسالت و دعوت توحيدى او، گسترده و مستقل سخن بايد گفت. اجمال قضيه آن است كه دعوت توحيدى پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله براى قريش بسيار سخت و سنگين بود زيرا كيان وجودى و شالوده نظام آنان را تهديد مى‏كرد. آنان كوششهاى فراوانى كردند تا محمدصلى الله عليه وآله را متقاعد كنند تا درباره بتهاى آنها سخنى نگويد و كارى نكند و در برابر هر چه بخواهد برايش فراهم كنند غافل از آن كه تكليف الهى و فرمان حق تعالى، قابل معامله نيست و محمدصلى الله عليه وآله با صلابت و استوارى به دعوت توحيدى خويش ادامه داد. قريش تا مرحله توطئه ترور شخص محمدصلى الله عليه وآله در دارالندوة، پيش رفتند ولى هجرت به مدينه آنان را در آن هدف شوم ناكام گذارد ليكن ترور شخصيتى همواره مورد توجه قريش بود. در اين خصوص افسانه غرانيق نمونه‏اى شايسته توجه است، كه مشركان از آن، طرفى نبستند و خداوند متعال طى آياتى، مشت آنان را باز كرد ولى سفيانيان و اخلافشان همان خط را دنبال كردند. بويژه، چنان كه خاطرنشان كرديم، در دوره شكل‏گيرى تاريخ مكتوب عالمان بدكردار و درباريان اموى و مروانى نهايت‏خدمت را به ولينعمتان خود كردند و در كنار اسناد جنون قصه‏هايى پرداختند و در واقع به بازسازى آن اقدامى مجدد كردند و موضوع يتيمى را برخلاف واقعيات، افسانه‏اى ساختند و دروغهايى در لابلاى قصه آوردند و از آن جمله، شبانى را به صورت اصلى موضوعى در رسالت، قلمداد كردند و سطح پيامبرى را پايين آوردند و تا آن جا پيش رفتند كه محمدصلى الله عليه وآله يتيم و بينوا بوده در هيات شبانى براى اشراف و ثروتمندان مكه چوپانى مى‏كرده تا زندگى خود را بگذراند! در حالى كه اولا: در مكه خشك و سوزان، دامدارى هيچ‏گاه به عنوان حرفه و شغل متداول نبوده و نيست. و ثانيا: عمده‏ترين كار مكيان تجارت بود كه در سال دو سفر به شام و يمن مى‏كردند يكى در تابستان و ديگرى در زمستان. و كار ابوطالب هم همين بوده و خود رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله هم پس از رشد و بلوغ دو سفر تجارتى به شام كرد، و همانند مكيان از راه دادوستد و بازرگانى اعاشه مى‏كرده است پس شغل شبانى در كجاى حيات محمدصلى الله عليه وآله قرار دارد؟ آن هم در خدمت مشركان مكه!

منشا اين داستان جز حقد و كين قريش مشرك نمى‏تواند باشد كه به بهانه يتيمى محمدصلى الله عليه وآله و ثروتمند نبودن او اولاد ابوسفيان خواستند شخصيت رسالى او را بشكنند و او را اجير و مواجب‏بگير خود قلمداد كنند. زهى تلاش مذبوحانه!

در نفى چنان امرى دو بيان صريح يعقوبى كه با اصول هم سازگار است كافى است علاوه بر آن كه روايات شبانى سخت آشفته است و قراين ديگر هم چنان امرى را به ويژه در بعد سوم و چهارم آن به شدت نفى مى‏كند.

والحمدلله و صلى‏الله على رسوله الامين وآله الميامين

پى‏نوشتها:
1- سعيدبن هبة‏الله قطب راوندى، قصص الانبياء، ص 106، چاپ نخست 1409ق مشهد.
2- همان، ص‏284.
3- محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج‏16، ص‏224. مؤسسة الوفاء، بيروت.
4- فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع‏البيان،ج‏5، ص‏41، داراحياء التراث العربى، 1379ق بيروت.
5- بحارالانوار، ج‏6، ص 226.
6- ابوجعفر محمدبن على، كمال‏الدين و تمام النعمة، ص‏542، دارالكتب الاسلاميه، تهران، و درباره قصه شق صدر نك: آينه پژوهش، شماره دهم، مقاله نگارنده.
7- بحارالانوار، ج‏18، ص‏184.
8- همان، ص‏194.
9- محمدبن اسماعيل، صحيح بخارى، ج‏3، ص 115، داراحياء التراث.
10- نك: سوره قصص، آيه‏هاى 23-29 و ايضا: قصص الانبياء ص 148-152.
11- نك: سوره فرقان، آيه‏هاى 7 و 20.
12- احمدبن ابى يعقوب، تاريخ يعقوبى، ج‏2، ص‏21، دار صادر، دار بيروت، 1379ق.
13- تاريخ يعقوبى، ج‏2، ص‏11.
14- بيهقى، دلائل النبوة، ج‏2، ص‏65، دارالكتب العلميه، بيروت.
15- ابن ماجه قزوينى، سنن، ج‏2، ص‏727.
16- همان، تعليقه محقق كتاب.
17- على‏بن برهان‏الدين، السيرة الحلبية، ج‏1، ص‏125.
18- صحيح بخارى، ج‏3، ص‏115.
19- السيرة الحلبية، ج‏1، ص‏126.
20- ابوالفرج عبدالرحمان ابن الجوزى، صفة الصفوة، ج‏1، ص‏23، حيدرآباد هند، 1388ق.
21- جعفر مرتضى العاملى، الصحيح من سيرة النبى الاعظم، ج‏1، ص‏108، چاپ نخست.
22- دلائل النبوة بيهقى، ج‏1، ص‏66.
23- نك: معجم وسيط، ماده قلص.
24- ابن حجر، تهذيب التهذيب، ج‏3، ص‏240 و 239.
25- تاريخ يعقوبى، ج‏2، ص‏21.
26- على‏بن محمد صدوق، علل الشرايع، ص 32، داراحياء التراث، 1385 هق، نجف. و نك: بحارالانوار، ج‏11، ص 65 و سفينة‏البحار، ج‏2، ص‏565.
27- نك: محمد حسنين هيكل، حياة محمدصلى الله عليه وآله، ص‏80، سال 1354، قاهره.
28- السيرة الحلبية، ج‏1، ص‏126.
29- جعفر سبحانى، فروغ ابديت، ج‏1، قم، 1363; ص 188; ناگفته نماند قسمت اخير سخنان استاد فشرده نقل شد.
30- بحارالانوار، ج‏64، ص‏117.
31- السيرة الحلبية، ج‏1، ص‏127.
32- ابوالفضل قاضى عياض، الشفا بتعريف حقوق المصطفى، ج‏1، ص‏96، دارالفكر، بيروت.
33- سيد شريف رضى، نهج‏البلاغه، خطبه قاصعه 192، صبحى صالح، بيروت.