جایگاه والدین مخصوصاً مادر در اسلام

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد الله رب العالمین و الصلوة و السلام علی أشرَف الأنبیاء و المُرسَلین و عَلی آله الطیبین الطاهرین و اللَعنُ الدائِمِ عَلی اعدائِهِم مِنَ الان الی قیام یوم الدین.

جایگاه پدر و مادر بسیار عظیم است که فقط خداوند متعال از آن آگاه است. همان طور که کسی نمی­تواند شکر پروردگار را به جا آورد. شکر والدین نیز چنین است. در مورد مقام والای پدر و مادر همین بس که در قرآن پس از مقام توحید، به مقام والای والدین پرداخته شده است.

قرآن کریم در موارد بسیاری، احسان وشکر گزاری از والدین را بعد از توحید و نفی شرک از ذات ذوالجلال الهی قرار داده و به آن تصریح کرده است و در سوره مبارک انعام می فرماید:[1] قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرّمَ رَبّكُمْ عَلَیكُمْ أَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَیئًا وَ بِالْوالِدَینِ إِحْسانًا بگو:« بیایید تا آنچه راپروردگارتان بر شما حرام کرده برای شما بخوانم: چیزی را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید.

و در سوره اسراء آیه 23 خداوند می فرماید:

وَ قَضى‏ رَبّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْسانًا[2]و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدرو مادر [خود] احسان کنید.

در این آیه قرآن کریم، بعد از حکم و توصیه به توحید، احسان به والدین توصیه شده است همچنین قرآن از زبان لقمان نقل می کند:)[3]

وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یعِظُهُ یا بُنَی لا تُشْرِكْ بِاللّهِ إِنّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ(13) وَ وَصّینَا اْلإِنْسانَ بِوالِدَیهِ [ به خاطر بیاور] هنگامی را که لقمان به فرزندش [ درحالی که او را موعظه می کرد] گفت پسرم! چیزی را همتای خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگی است و ما به انسان در مورد پدر و مادرش سفارش کردیم.

خداوند در کنار توحید به اکرام والدین امر می فرماید:

وَ قَضى‏ رَبّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْسانًا إِمّا یبْلُغَنّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَریمًا، وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذّلّ‏ِ مِنَ الرّحْمَةِ وَ قُلْ رَبّ‏ِ ارْحَمْهُما كَما رَبّیانی صَغیرًا[4]پروردگارت فرمان داده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از دو یا هر دوی آنها، به سن پیری رسیدند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار و بر آنها فریاد مزن و با رعایت کامل احترام و اکرام با آنها سخن گوی و بال های تواضع و فروتنی خویش را از روی محبت و فروتنی، در برابر آنها فرود آور و بگو: پروردگار! همان گونه که در کوچکی به من لطف و مرحمت کردند، آن ها را مورد لطف و مرحمت قرار بده.

با تأمل در آیه ی فوق چند نکته اساسی که اجرایش بر انسان لازم می شود و روشن می شود.

نکته ی اول : وجوب نیکی و احترام به پدر ومادر.

نکته ی دوم: تأکید بر ضرورت این نیکو کاری به خصوص در دوران کهولت.

نکته ی سوم ترک کوچکترین سخنی که معنایش انزجار و تألم است و موجب رنجش آنها می شود.)[5]

نکته چهارم: سخن گفتن با والدین در نهایت اکرام و رعایت کامل احترام.

وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَریمًا بر آنها فریاد مزن و لطیف و سنجیده و بزرگوارانه با آنها سخن بگو.

وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذّلّ‏ِ مِنَ الرّحْمَةِ بال های تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آور.

نکته ی پنجم: هم در دوران حیات و هم بعد از وفات، برای آنها از درگاه الهی، رحمت و آمرزش طلب کند.

وَ قُلْ رَبّ‏ِ ارْحَمْهُما كَما رَبّیانی صَغیرًادر آیات و احادیث احترام و حق مادر بیش از پدر دانسته شده است.

همچنین در قرآن کریم سوره مریم مقام مادر به طور صریح از زبان حضرت عیسی (ع) بیان شده که حضرت عیسی می فرماید:

قالَ إِنّی عَبْدُ اللّهِ آتانِی الْكِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیا، وَ جَعَلَنی مُبارَكًا أَینَ ما كُنْتُ وَ أَوْصانی بِالصّلاةِ وَ الزّكاةِ ما دُمْتُ حَیا،وَ بَرّا بِوالِدَتی وَ لَمْ یجْعَلْنی جَبّارًا شَقِیا [6][کودک] گفت :«منم بنده خدا، به من کتاب داده و مرا پیامبر قرار داده است، و هرجا که باشم مرا با برکت ساخته ، و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است، و مرا نسبت به مادرم نیکو کار کرده و زورگو و نافرمانم نگردانیده است.

گرچه حضرت مسیح(ع) به فرمان نافذ پروردگار از مادر بدون پدر تولد یافت ولی همین اندازه که در آیه فوق از زبان او می خوانیم در مقام بر شمردن افتخارات خود نیکوکاری نسبت به مادر را ذکر می کند دلیل روشنی بر اهمیت مقام مادر است.

در اسلام روایات شگفت انگیزی در این زمینه داریم که اهمیت فوق العاده ای مقام مادر را به مسلمانان توصیه می کند، تا در عمل، نه تنها در سخن، در این باره بکوشند در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: مردی نزد پیامبر(ص) آمد و عرض کرد:

« یا رسول الله من ابر؟ قال امک ، قال ثم من؟ قال امک! قال ثم من قال امک! قال ثم من قال اباک!»[7]

ای پیامبر به چه کسی نیکو کنم؟ فرمود: به مادرت، عرض کرد بعد از او به چه کسی؟ فرمود: به مادرت، با رسوم عرض کرد بعد از او به چه کسی؟ فرمود: به مادرت، در چهارمین بار که این سئوال را تکرار کرد فرمود پدرت.

در حدیث دیگری می خوانیم: جوانی نزد پیامبر(ص) برای شرکت در جهاد آمد، پیامبر(ص) فرمود:

«الک والدة قال نعم قال فالزمها فان الجنة تحت قدمها»[8]

آیا مادری داری عرض کرد آری، فرمود: در خدمت مادر باش که بهشت زیر پای مادران است.

در حدیثی می خوانیم:

« ام سلمه خدمت پیامبر(ص) رسید و عرض کرد: همه افتخارات نصیب مردان شده، زنان بیچاره چه سهمی از این افتخارات دارند؟ پیامبر(ص) فرمود:

«بلی اذا حملت المرئة کانت بمنزلة الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فی سبیل الله فاذا وضعت کان لها من الاجرما لا یدری احدما هو لعظمته، فاذا ارضعت کان لها بکل مصة کعدل عتق محرر من ولد اسماعیل، فاذا فرغت من رضاعه ضرب ملک کریم علی جنبها و قال استأنفی العمل فقد غفر لک!»[9]

آری (زنان هم افتخارات فراوانی دارند) هنگامی که زن باردار می شود .در تمام طول مدت عمل به منزله روزه دار و شب زنده دار و مجاهد در راه خدا با جان و مال است. و هنگامی که وضع حمل می کند آنقدر خدا به او پاداش می دهد که هیچکس در آن را از عظمت نمی داند، و هنگامی که فرزندش را شیر می دهد در برابر هر مکیدنی از سوی کودک خداوند پاداش آزاد کردن برده ای از فرزندان اسماعیل را به او می دهد و هنگامی که دوران شیر خواری کودک، تمام شد یکی از فرشتگان بزرگ خداوند بر پهلوی او می زند و می گوید: برنامه اعمال خود را از نو آغاز چرا که خداوند همه گناهان تو را بخشیده است.

در این حدیث شریف زن وقتی مادر می شود و در مدتی که حامله است خداوند توجه ویژه ای به او دارد و ثواب بسیار بزرگی را برایش عنایت می فرماید که کسی حد آن را نمی داند و مجاهد در راه خدا که با جان و مالش است قرار داده شده است و تمام گناهانش بخشیده می شود. این عنایت الهی در بزرگی و مقام مادر را می رساند.

باز رسول خدا(ص) می فرماید:

« الجنة تحت اقدام الامهات»[10]

بهشت زیر پای مادران است.

و در حدیث دیگری می فرماید:

« الجنة تحت اقدام الامهات و روضة من ریاض الجنة »[11]

بهشت زیرپای مادران است و باغی از باغهای بهشتی است.

مردی که مادری کهن سالش را خدمت کرده بوده و از او مانند یک نوزاد پرستاری می نمود خداوند در همین دنیا ثواب خدمتی مادر را برایش عنایت فرمود و این واقعه را خدمت رسول خدا حکایت نمود رسول خدا (ص) از شنیدن این جریان قطرات اشک از دیده فرو ریخت و فرمود:

« ای پسر! موفقیت شایانی پیدا کرده ای ؛ زیرا تو از خداوند با قلبی پاک و نیتی خالص درخواستی کرده ای و خدای دعای تو را مستجاب نموده است» مرد عرض کرد: « یا رسول الله !آیا زحمات و حقوق او را جبران کرده ام ؟» حضرت فرمود:« هرگز، حتی جبران یک ناله از ناله هایی که در موقع زایمان از فرط رنج و فشار درد می کشد، انجام نشده است.»[12]

آری! چه بسا از مادرانی که به واسطه زایمان دست از جان شیرین شستند و روی فرزند خود را ندیده اند و چشم از جهان فرو بستند.

پسرم! دوست دار مادر باش هیچکس نازنین چو مادر نیست

اما عدم رضایت مادر از فرزند عواقب بسیار خطرناکی را به دنبال دارد که برای نمونه چند تا از این عقوبت خطرناک را ذکر می نماییم.

مالک بن دینار می گوید:

« در سفر حج جماعتی را در عرفات بدیدم. به خود گفتم کاش می دانستم حج کدام یک از اینها قبول است و برایش تهنیت بگویم و ...! در خواب دیدم شخصی می گوید:« خداوند همه این جماعت را بخشیده جز محمد بن هارون بلخی را که حجش مردود است.» صبح شد نزد اهالی خراسان رفتم و جویای احوال هارون بلخی شدم. گفتند هارون مردی عابد و زاهدی است که در خرابه های مکه می توان پیدایش کرد.بعد از گردش زیاد او را پیدا کردم دیدم دست ها به گردن به زنجیر بسته وپاها نیز چنین است و در حال نماز خواندن، همینکه مرا دید گفت: « کیستی؟» گفتم:« مالک بن دینارم» گفت:« خواب دیده ای ؟» گفتم :«بلی» گفت:« هر سال مرد صالحی مثل تو درخصوص من خواب می بیند.» گفتم: «سبب چیست؟» گفت:« من شراب می خوردم. در آغاز سال، ماه رمضان شراب خورده بودم، مادرم مرا اذیت نمود، من دو دستی مادرم را برداشتم و در تنور انداختم. پس از آنکه از مستی به خود آمدم. مرا خبر کردند که چه کار بدی کرده ام . از ناراحتی دست خود را بریدم وپایم را به زنجیر بستم، از کار خود توبه کرده ام ، 26 غلام و 26 جاریه آزاده کرده ام و دعا و استغاثه می نمایم که غم و اندوه مرا بردار و مادر مرا از من راضی گردان.»[13]

« رسول خدا بر بالین جوانی که در حال احتضار بود حاضر گردید .حضرت کلمه شهادتین را به او تلقین فرمود؛ لیکن جوان نتوانست بگوید. حضرت پرسید:«آیا مادر داری ؟» زنی که نزد او بود عرض کرد:« بلی، من مادر او هستم»، فرمود:«آیا بر او غضبناک هستی؟» گفت:«آری، شش سال است با او حرف نزده ام ؛ زیرا او سیلی ای به صورتم نواخته و چشم مرا معیوب کرده است.» حضرت چون این را بشنیدند از مادر خواستند تا او را ببخشاید. مادر به خاطر حضرت از جوان خود در گذشت. در این هنگام زبان جوان به کلمه توحید باز شد.حضرت به او فرمود:«چه میبینی»؟ گفت:« نخست مردی سیاه و زشت را می دیدم که به واسطه ی شما به من نزدیک نمی شود و الان مردان سفید پوش می بینم»[14]

آری مقام مادر به اندازه ای بزرگ است که خداوند تبارک و تعالی رضایت خودش را منوط به رضایت مادر نموده دراین حدیث تا مادر راضی نشد جوان در حال احتضار نتوانست کلمه توحید را به زبان جاری سازد. اگر مادر راضی نمی شد این جوان شاید بدون ایمان از دنیا می رفت، و کسی که بی ایمان از دنیا برود همیشه مخلد به عذاب الهی خواهد بود. اینجاست که معنی حدیث پیامبر(ص) که فرمود:« بهشت زیر پای مادران است» تحقق پیدا می کند.

روضه:

هنگامی که امام علی (ع) بدن حضرت زهرا (س) را کفن می­کرد وقتی که خواست بندهای کفن را ببندد صدا زد: ای امّ کلثوم، ای زینب، ای سکینه، ای فضه، ای حسن ای حسین. بیائید و از دیدار مادرتان توشه برگیرید، که وقت فراق و لقای بهشت است.» حسن و حسین آمدند، با آه و ناله، فریاد می­زدند: ای مادر وقتی که به حضور جدمان رسیدی سلام ما را به او برسان. امیرمؤمنان می­فرماید: «من خدا را گواه می­گیرم که فاطمه نالة جانکاه کشید و دستهای خود را دراز کرد و فرزندانش را مدتی به سینه­اش چسبانید.» ناگاه شنیدم، هاتفی در آسمان صدا زد:

«ای علی حسن و حسین (ع) را از روی سینة مادرشان بلند کن که سوگند به خدا این حالت آنها، فرشتگان آسمان را به گریه انداخت.»[15]

السلام علیکم یا اهلبیت النبوة

محمد قیوم حسینی

[1] - سوره انعام ، آیه 151.

[2] - سوره اسراء، آیه 23.

[3] - سوره لقمان، آیات 13 و 14

[4] - سوره اسراء، آیات 23 و 24

[5] - سوره اسراء، آیه 23-24

[6] - سوره مریم ،آیات 30-32

[7] - محمد بن حسن حرعاملی،وسائل شیعه، ج21،ص 491، انتشارات موسسه آل البیت، بیروت،لبنان،1413 ه ق ،1993 م.

[8] - محمد مهدی نراقی ،جامع السعادات، ج 2،ص 261، بیروت، موسسه الاعلی.

[9] - شیخ محمد بن حسن الحر العاملی،وسائل الشیعه، جلد21، ص 451، انتشارات موسسه آل البیت ، بیروت ، 1413 ه ق، 1993 م.

[10] - حاجی نوری ، مستدرک الوسائل، ج 15 ، ص 180، انتشارات موسسه آل البیت قم ، طبع اول ، 1407 ه ق .

[11] - همان،ص 181.

[12] - همان ، ج 2، ص 621، چاپ سنگی، به نقل از کتاب ارزش پدر سید گوهری.

[13] - محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 75، انتشارات داراحیاء التراث العربی، طبح سوم،1403 ه ق،1983 م.

[14] - سید اسماعیل گوهری، ارزش پدرومادر،موسسه تحقیقاتی جلیلی،نوبت چاپ ششم،1372 ه ش.

[15] سوگنامه ص34